Lesbók Morgunblaðsins - 09.03.2002, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 9. MARS 2002
S
PURNINGIN „Hvað er heim-
speki?“ er sjaldan marktæk
spurning. Hún er oftast sett
fram til að blekkja: Lesandinn
er látinn halda að til standi að
svara spurningu sem gæti eins
verið hvað er sagnfræði, hvað
er bókmenntafræði, hvað er
eðlisfræði. Í raun og veru er hins vegar ætl-
unin að lauma því að honum eða henni að hjá
heimspeki verði ekki komist, að heimspekileg
hugsun sé á einhvern hátt óhjákvæmileg og að
manni sé nauðugur sá kostur að leggja sig eftir
heimspeki. Þegar heimspekingar þykjast vera
að svara þessari spurningu eru þeir því oft að
fást við auglýsingamennsku. Markmiðið með
þessari grein er hins vegar alls ekki að auglýsa
eða gylla heimspekina og þar með alls ekki að
gera hefðbundna atlögu að spurningunni „hvað
er heimspeki?“.
Þvert á móti. Það sem ég reyni að sýna fram
á er að heimspeki taki á sig tvær ólíkar myndir.
Annars vegar er hún rökbygging – uppbyggi-
leg hugsun sem styður og rökvæðir hverja þá
heimsmynd eða stefnu sem er ofan á í sam-
félaginu eða sem hún lætur sig varða. Hins
vegar er hún gagnrýni, niðursöllun hins við-
tekna jafnt verðmætamats sem vísindalegrar
þekkingar.
Þessar birtingarmyndir heimspekinnar
koma iðulega fram í togstreitu innan hennar.
Heimspekingar eru dálítið eins og kommúnist-
ar voru í gamla daga: Hatrið er stundum mest
gagnvart óvininum innan eigin raða. Þannig
hafa til dæmis ólíkar heimspekihefðir á meg-
inlandi Evrópu annarsvegar og í Bretlandi og
Bandaríkjunum hinsvegar getið af sér mjög
ólíka hluti og stundum með öllu ósamrýman-
lega. Ekki bara það, það er ekkert óalgengt að
heimspekingar sjálfir snúist gegn heimspek-
inni jafnvel af nokkurri heift. Bandaríski heim-
spekingurinn Richard Rorty hefur stundum
verið sakaður um heimspekilegt sjálfshatur
þegar hann bendir á að flest af því sem heim-
spekingar fást við sé betur komið í höndum
annarra. En þetta er þó bara dæmi um hvernig
heimspekin er alltaf að snúast gegn sjálfri sér.
Mynd og hlutur
Kannski kann sumum að finnast að þessi
grein sé dæmið um enn einn „sjálfshaturs-
heimspeking“ sem helst vill ganga að heim-
spekinni dauðri. En það er öðru nær. Ef ein-
hver hætta steðjar að heimspekinni er hún
sannarlega ekki sú að heimspekingarnir kunni
að slátra henni fyrir fullt og allt eða að almenn-
ingur skilji ekki gagnsemi hennar. Hættan er
miklu fremur sú að samfélaginu takist að
beisla heimspekina fyllilega í sína þágu. Gera
hana uppbyggilega, hagnýta og í raun gagn-
rýnislausa: Í stuttu máli tannlausa. Mín skoð-
un er sú að það sem heimspekingum beri að
varðveita sé ekki hin heimspekilega tálsýn um
endanleg rök tilverunnar heldur hin bitra
gagnrýni í formi raka, niðurrifs og háðs.
Bandaríski heimspekingurinn Hilary Put-
nam gaf fyrir um tuttugu árum út bókina Rea-
son, Truth and History sem varð þegar mjög
umdeild einkum í hópi þeirra sem helga sig
svokallaðri rökgreiningarheimspeki. Í bókinni
ræðst Putnam gegn einfaldri og hverdagslegri
hugmynd. Hún er sú að á milli orða og hug-
mynda annarsvegar og hlutanna sem þau eru
um hinsvegar séu sérstök tengsl, sem skýri
hversvegna orð eða hugmynd vísar til einmitt
þessa hlutar en ekki einhvers annars. Að trúa á
einhver slík tengsl, segir Putnam í bókinni, er
að trúa á galdra.
Það sem Putnam er að benda á er einfaldur
hlutur í raun: samband tákns og þess sem
táknið merkir veltur á fleiru en tákninu og
hlutnum, það veltur líka á heilli sögu um notk-
un, kunnugleika og reynslu. Mynd sem ég
teikna af tré er mynd af tré. En í hvaða skiln-
ingi er hún það ef hún verður til af tilviljun, til
dæmis við það skorkvikindi skríða í sandi eftir
línum sem geta virst mynd af tré þegar litið er
á þær frá vissu sjónarhorni?
Öll tengsl á milli hlutanna í þessum heimi er
í einhverjum skilningi háð mannlegri vitund.
Það merkir ekki að tengslin séu búin til af vit-
und mannsins en það merkir að lítið verður
sagt um þau af viti án þess að hún sé tekin með
í reikninginn.
En hvað er þá frekar um þetta að segja: Bók
Putnams, ekki síst það sem hann hefur að
segja um tilvísun, er merkileg vegna þess að
hún beinist gegn heimspekihefð sem lifði góðu
lífi alla 20. öldina. Þetta var sú hefð sem gekk
út frá því að grunnur allra vísinda og þekk-
ingar væri tiltekin gerð heimsins. Þessa hefð
getum við kallað hluthyggju einu nafni. Hún er
í grófum dráttum sú hugmynd að allt sem er
eigi sér tilvist óháð mannshuganum og að inni-
hald mannshugarins, það sem við getum í gróf-
um dráttum kallað þekkingu sé einfaldlega
leitt af þessum hlutum með skynjun eða að-
ferðum vísinda.
Huldir kraftar, dulin tengsl
Nú getur verið að það sé ekki erfitt að sjá að
einföld hluthyggja er dálítið einfeldningsleg
hugmynd um heiminn. En það er ekki þar með
sagt að það liggi í augum uppi að hún jafngildi
því að trúa á galdra. Hvað er Putnam að fara
með því? Sumpart er það vafalaust mælsku-
bragð hjá honum að kenna frumspekilega hlut-
hyggju, eins og hann nefnir þessa meginhug-
mynd, við galdra. Hluthyggja vísinda snýst
einmitt um að hafna því alfarið að nokkrir
huldir kraftar geti búið í hlutunum. Allir eig-
inleikar þeirra sem vísindunum koma við birt-
ast í athugun og mælingum. En okkúltisman-
um er laumað inn bakdyramegin. Að ímynda
sér að hugmynd, mynd eða tákn sem vísi til
hlutar geri það vegna tiltekinna tengsla tákns-
ins og hlutarins, til dæmis orsakartengsla, fel-
ur í sér dularfullt eða hulið samband á milli
hlutanna. Á endanum er þá kannski enginn
eðlismunur á því að trúa þessu og á því að trúa
að dularfullir, yfirnáttúrlegir kraftar búi í
sumum efnum, en slík trú er einmitt undir-
staða hverskyns dulspeki.
Röksemdafærsla Putnams beinist almennt
gegn því sem hann nefnir frumspekilega hlut-
hyggju og gerir ráð fyrir því að veruleikinn sé
fyrirframgefin heild hluta með fyrirframgefna
eiginleika. Þessi almenna hugmynd er ekki að-
eins ein af undirstöðum vísindahyggju, hún er
líka forsenda þess að hægt sé að ímynda sér að
veruleiki manns kunni að vera kerfisbundin
blekking. Það er að segja: Ef við lítum svo á að
eina ásættanlega hugmyndin um heiminn sé sú
að hann sé fasti, gefin stærð, sem vísindin
muni smám saman púsla saman endanlegri
lýsingu á þá hljótum við líka að lifa í þeim ótta
að hugsanlega séu hlutirnir alls ekki eins og
okkur virðast þeir vera heldur einhvernveginn
allt öðruvísi. Það virðist þá til dæmis vera
mögulegt (en kannski ósennilegt) að okkur
virðist bara að við séum fólk af holdi og blóði
þegar við erum í raun ekkert annað en þátttak-
endur í stórkostlegu sjónarspili tölvuvædds
sýndarveruleika sem fóðrar heila okkar á upp-
lifunum.
Draumur Descartes og Matrixan
Kvikmyndin The Matrix naut mikilla vin-
sælda fyrir nokkrum árum en hún er einmitt
um sýndarveruleika sem hefur tekið við af
raunverulegu lífi. Útvaldir einstaklingar rísa
upp af sýndarveruleikanum og birtast í sínu
líkamlega sjálfi til að frelsa heiminn undan oki
rafrænnar blekkingar. Hér er grunnforsendan
sú að til sé „raunverulegur“ heimur að baki
sýndinni og hetjudáðin er fólgin í því að end-
urreisa hann. Þó að höfundar myndarinnar
gefi heimspekilega afstöðu í skyn, til dæmis
með því að láta verk franska heimspekingsins
Baudrillard blasa við í einni senu, þá er nær-
tækast að líkja heimspeki myndarinnar við
hluthyggju. Það má jafnvel ganga enn lengra:
Á endanum er það enginn annar en hinn ágæti
17. aldar spekingur René Descartes sem helst
má telja hugmyndafræðing myndarinnar. Í
einu frægasta riti sínu, Hugleiðingum um
frumspeki, fjallaði Descartes um þessa spurn-
ingu: Hvernig get ég fullvissað mig um að ég
sjálfur og allt umhverfi mitt sé ekki afurð kerf-
isbundinnar blekkingar frekar en raunveru-
leiki?
Oft er Descartes túlkaður svo að hann hafi
gert hugsun mannsins að sönnun tilveru hans
og að „Cogito-ið“ sé undirstaða mannlegs
veruleika í skilningi hans. En þetta er ekki
fyllilega rétt. Staðreyndin er sú að það er á
endanum tilvist Guðs sem allt stendur og fellur
með. Guðlegur veruleiki, sem er handan mann-
legs, veraldlegs veruleika er á endanum nauð-
synleg forsenda allrar fullvissu í þessum heimi
og þar með allrar þekkingar. Þannig taldi
Descartes það nauðsynlega forsendu vísinda
að hægt væri að sýna fram á að Guð tryggði
þann grundvöll sem dómar manna um raun-
veruleikann hlytu að byggjast á. Í augum
Descartes er tilvist Guðs sá veruleiki sem end-
anlega getur bægt frá okkur martröð blekk-
ingarinnar.
Þannig deila The Matrix og Hugleiðingar
um frumspeki veraldarsýn: Eru hlutirnir eins
og mér virðast þeir vera eða eru þeir í raun
einhvernveginn allt öðruvísi. Descartes sýnir
fram á að ég geti treyst þekkingu minni sem
fengin er með réttri aðferð. Matrix gerir hetju-
sögu úr frelsun undan sýndarveruleika. En um
leið eru bæði verkin tilraun til að komast út úr
ófullkomnum og tilviljanakenndum veruleika
okkar, að finna fullvissu og kannski visku utan
hins hversdagslega veruleika.
Örlög heimspekinnar
Þessar hugleiðingar um vísindi og galdra
þjóna því hlutverki að varpa ljósi á tvö ólík
hlutverk heimspekinnar:
Heimspekin er annarsvegar stoð, jarðbind-
ing eða rökgrunnur þess heimsskilnings sem í
gildi er hverju sinni. Á tímum vísinda birtist
heimspekin ekki síst í sífelldri tilraun til að
leggja og treysta röklegan grunn þeirra.
Merkilegustu og dýpstu skrif heimspekinga á
ofanverðri 19. öld og öndverðri þeirri 20. snú-
ast um formleg kerfi, skynsemi og tungumál
og tengjast mest nákvæmnisvísindum. Á sama
hátt var heimspekin „ambátt guðfræðinnar“ á
miðöldum, rökleg hugsun sem vann að því
sleitulaust að útskýra og réttlæta kenninga-
legan grundvöll kristninnar. Að tala um heim-
speki sem þjón og ambátt er ekki að gera lítið
úr henni, þetta er mikilvægt og oft erfitt hlut-
verk. En það er að mínu mati ekki mikilvæg-
asta eða merkilegasta hlutverk hennar.
Heimspeki er hinsvegar gagnrýni ríkjandi
hugmyndafræði og heimsmyndar og einkenn-
ist af niðurrifi, efasemdum og nöldri. Það er
gagnrýni af þessu tagi sem einkennir það rit
Putnams sem ég vísaði til hér í upphafi. Gagn-
rýni hans er að mínu áliti til marks um drama-
tískar breytingar sem urðu í vestrænni heim-
speki fyrir svo sem aldarfjórðungi:
Rökgreiningarheimspeki sem þá átti sér
kannski 100 ára sögu og var kerfishugsun
vorra tíma fór að gefa eftir. Fyrir þessu eru
margar ástæður sem ég ætla ekki að fara út í
hér, en síðan þá hefur gagnrýnishlið heimspek-
innar vaxið fiskur um hrygg vestan hafs og
austan.
Þetta eru örlög heimspekinnar: Að byggja
upp og rífa niður. Þannig er heimspekin jafnan
traust og svikul í senn, þjóðholl og óþjóðholl.
En mikilvægasta einkenni þeirrar lýsingar
HEIMSPEKI , T IL HVERS?
HEIMSPEKI,
PÓLITÍK, VÍSINDI
OG GALDRAR
„Heimurinn snýst sjálfur, það þarf ekki að finna upp
vél til að knýja hann og sama gildir um heimspekina.
Við þurfum ekki að liggja yfir því að skýra sjálfsagða
eða augljósa hluti til að láta þá passa inn í rökmynst-
ur sem við höfum fundið upp.“
„Eru hlutirnir eins og mér
virðast þeir vera eða eru
þeir í raun einhvernveginn
allt öðruvísi? Descartes sýn-
ir fram á að ég geti treyst
þekkingu minni sem fengin
er með réttri aðferð. Matrix
gerir hetjusögu úr frelsun
undan sýndarveruleika. En
um leið eru bæði verkin til-
raun til að komast út úr
ófullkomnum og tilvilj-
anakenndum veruleika okk-
ar, að finna fullvissu og
kannski visku utan hins
hversdagslega veruleika.“
E F T I R J Ó N Ó L A F S S O N