Lesbók Morgunblaðsins - 09.03.2002, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 9. MARS 2002
S
ÖGUFÉLAG var stofnað 7. mars
1902. Stjórnin minntist aldaraf-
mælisins með móttöku sl.
fimmtudag í húsakynnum félags-
ins, Fischersundi 3. Hér á eftir
verður stiklað á nokkrum atrið-
um í sögu félagsins sem telja má
merkilega fyrir margra hluta
sakir.
Forgöngu um félagsstofnunina höfðu þrír ein-
staklingar, Jón Þorkelsson landsskjalavörður,
Hannes Þorsteinsson ritstjóri og Jósafat Jón-
asson ættfræðingur (þekktari undir nafninu
Steinn Dofri). Í upphafi ársins 1902 létu þeir
þremenningar ganga áskorunarskjal þar sem
lýst var ástæðum fyrir þessu framtaki. Þetta
skjal (sem sjá má að hluta á mynd hér á opnunni)
má kalla fæðingarvottorð félagsins, að viðbættri
fundargerð sjálfs stofnfundarins. Í 1. grein lag-
anna er slegið föstu að markmið félagsins sé „að
gefa út heimildarrit að sögu Íslands“ sem al-
menningi voru enn hulinn leyndardómur, eins og
forgöngumennirnir komust að orði í áskorunar-
skjalinu.
Öflug heimildaútgáfa
Það var engin tilviljun að Sögufélag leit dags-
ins ljós í upphafi 20. aldar þegar hillti undir nýj-
an áfanga í sjálfstæðissókn landsmanna. Heima-
stjórn var á næsta leiti og mikil þörf á að styrkja
vitund Íslendinga um sjálfa sig sem þjóð í fortíð
og samtíð. Sögufélag var stofnað til að treysta
grundvöll rannsókna á fortíð Íslendinga og
skerpa sögulega vitund þeirra um sameiginlega
reynslu í blíðu og stríðu. Að þessu marki vann fé-
lagið kappsamlega fyrstu áratugina undir for-
ystu mikilvirkra fræðimanna sem stjórnuðu
jafnframt þjóðskjalasafni landsins. Lengi fram-
an af voru gefnar út árlega svo og svo margar
arkir af þeim ritum sem unnið var að útgáfu á –
og fór magnið eftir fjárveitingu hverju sinni.
Fyrsta ritið sem komst út hjá félaginu í heild var
Aldarfarsbók Páls lögmanns Vídalíns 1700–1709
(árið 1904). Meðal grundvallarrita sem félagið
gaf þá út á fyrsta áratug starfsemi sinnar voru
Biskupasögur Jóns prófasts Halldórssonar í
Hítardal og Æfisaga Jóns prófasts Steingríms-
sonar. Árið 1912 hófst útgáfa á Alþingisbókum
Íslands – viðamesta heimildaflokknum sem fé-
lagið hefur fram til þessa komið á prent – seyt-
ján þykkum bindum – og nokkrum árum síðar á
Landsyfirréttar- og hæstaréttardómum 1802–
1873. Komið var langt fram á síðari helming ald-
arinnar sem leið þegar útgáfa þessara viðamiklu
heimildaflokka var til lykta leidd. Heimildaút-
gáfa af þessu tagi hefði verið óframkvæmanleg
án opinberra fjárstyrkja; þeirra hefur Sögufélag
notið allt frá fyrstu tíð að kalla, reyndar í mjög
mismiklum mæli eftir tímaskeiðum. Á síðari
helmingi aldarinnar sem leið fór félagið að
leggja sérstaka rækt við sögu Reykjavíkur og
naut til þess styrkja úr bæjar-/borgarsjóði.
Útgáfa við almennings hæfi
Forgöngumennirnir höfðu skilning á því að
heimildaritin skírskotuðu misvel til almennings.
Þess vegna brugðu þeir á það ráð að gefa út safn
læsilegra frásagnarheimilda í arkaformi undir
heitinu Blanda (1918–1953). Þetta sérstæða
tímarit flutti aðallega ýmiss konar heimildafróð-
leik ásamt stöku ritgerðum og hlaut brátt miklar
vinsældir. Enn meiri lyftistöng fyrir félagið varð
svo útgáfa þess á Þjóðsögum Jóns Árnasonar, að
mestu ljósprentuð eftir frumútgáfunni í Þýska-
landi á sjöunda áratug 19. aldar. Þessi útgáfa
hófst árið 1925 og henni lauk rétt fyrir seinna
stríð; þar sem þjóðsögurnar voru aðeins seldar
félagsmönnum í Sögufélagi þótti mörgum til
vinnandi að ganga í félagið með því að greiða
árstillagið sem nam átta krónum, þar með gátu
þeir líka fengið aðrar útgáfubækur félagsins á
góðum kjörum. Þjóðsagnaútgáfan reyndist mikil
lyftistöng fyrir félagið: 1924 voru félagsmenn
um 500, en sex árum síðar voru þeir orðnir 1.155
– og hafa naumast orðið fleiri. Bóksali nokkur á
Akureyri gerði sér lítið fyrir og útvegaði á einu
ári 170 nýja félaga. Lítill hluti allra félagsmanna
voru ævifélagar en það gátu menn orðið með því
að greiða í eitt skipti 100 kr.; fengu þeir þá
ókeypis öll rit er félagið gæfi út eftir það.
Fræðilegur metnaður
Upp úr síðari heimsstyrjöld dró verulega úr
bolmagni félagsins til bókaútgáfu. Þar átti m.a.
dýrtíðin hlut að máli sem og hitt að ekkert kom í
stað þjóðsagnanna til þess að halda áhuganum
vakandi. Kringum 1960 var fjöldi félagsmanna
kominn niður fyrir 800. En jafnframt þessu lagði
félagið meiri metnað í að efla sagnfræði í land-
inu sem lifandi fræðasamfélag. Árið 1950 hóf
það útgáfu tímaritsins Sögu sem hefur æ síðan
verið kjölfesta í starfi félagsins; áskrift að Sögu
jafngildir aðild að félaginu. Eftir því sem sagn-
fræðirannsóknum óx fiskur um hrygg varð
tímaritið Saga smám saman helsti faglegi vett-
vangur íslenskra sagnfræðinga og söguáhuga-
manna. Auk þess gaf félagið út tímaritið Nýja
sögu í fimmtán ár. Nú hefur verið ákveðið að
skipa tímaritaútgáfu félagsins þannig framvegis
að Saga komi út í tveimur heftum á ári, vor og
haust. Þar með hættir Ný saga að koma út.
Á síðustu áratugum hefur félagið lagt sig fram
um að gefa út vönduð rannsóknarrit og yfirlitsrit
um sögu lands og þjóðar. Til dæmis um fyrr-
nefnda flokkinn má nefna Endurreisn Alþingis
og þjóðfundinn eftir Aðalgeir Kristjánsson
Áskorun um stofnun sögufélags
Hinn 11. janúar 1902 sömdu þrír menn, Hannes Þorsteinsson ritstjóri, Jón Þorkelsson lands-
skjalavörður og Jósafat Jónasson (Steinn Dofri) ættfræðingur áskorunarskjal, sem þeir létu ganga
manna á meðal, um nauðsyn á stofnun Sögufélags. Undir skjalið rituðu um 70 manns og getur að
líta hluta þeirra á myndinni. Skjalið varðveittist í fórum Runólfs Guðjónssonar, forstöðumanns bók-
bandsdeildar Landsbókasafnsins (d. 1942). Gísli Guðjónsson, sonarsonur Runólfs, afhenti skjalið
Borgarbókasafni Reykjavíkur til varðveislu árið 1996.
Núverandi hús Sögufélagsins eins og það va
Stjórn Sögufélags ásamt ritstjórum Sögu árið 1983. Frá vinstri: Jón Guðnason ritstj., Anna Agnarsdóttir, Helgi Þorláksson, Ragnheiður Þorláksdóttir
starfsmaður, Einar Laxness forseti, Heimir Þorleifsson, Sigríður Th. Erlendsdóttir, Ólafur Egilsson, Sigurður Ragnarsson ritstj.
Dr. Jón Þorkelsson
E F T I R L O F T G U T T O R M S S O N
SÖGUFÉLAG Í HUNDRA
Í LÖGUM sem samþykkt voru á stofnfundi
Sögufélags 7. mars 1902 var markmið félags-
ins skilgreint þannig í 1. grein:
Það er upphaf laga vorra, að félag vort heit-
ir Sögufélag , og er ætlunarverk þess að gefa
út heimildarrit að sögu Íslands í öllum grein-
um frá því á miðöldum og síðan, og í sambandi
við þau ættvísi og mannfræði þessa lands.
Á aðalfundi félagsins í október 2001 voru ný
lög samþykkt fyrir félagið. Um markmið fé-
lagsins segir svo í 2. grein:
Markmið félagsins er að gefa út tímarit,
heimildarit og annað efni um sagnfræði og
söguleg efni, einkum um sögu Íslands.
MARKMIÐ SÖGU-
FÉLAGS SKV.
LÖGUM 1902
OG 2001