Lesbók Morgunblaðsins - 09.03.2002, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 9. MARS 2002 11
Hvers vegna lenda kettir alltaf á
löppunum þegar þeir falla úr ein-
hverri hæð?
SVAR:
Þó að kettir lendi yfirleitt alltaf á löppunum
þegar þeir falla úr einhverri hæð gera þeir það
ekki alltaf. Hæfileikinn til að lenda á löpp-
unum er afleiðing af því að kettir hafa mjög
góða jafnvægisskynjun og eru mjög liðugir.
Ef ketti er sleppt úr einhverri hæð getur
hann um leið skynjað stöðu sína í rúmi. Og ef
honum er sleppt á hvolfi þá snýr hann
skrokknum við þannig að hann byrjar á því að
snúa löppunum í átt til jarðar áður en hann
réttir sig fullkomlega við.
Þessi hæfileiki smárra kattardýra er ákaf-
lega mikilvægur í lífsbaráttunni því hann gef-
ur þeim færi á að verjast falli og bregðast
fljótt við eftir að þau eru lent. Ef kötturinn
kemur niður á löppunum er hann eldfljótur að
hlaupa á brott frá stærri rándýrum eða
stökkva á bráð sína.
Frá sjónarmiði eðlisfræðinnar er það engan
veginn auðskilið að kötturinn skuli yfirhöfuð
geta snúið sér í loftinu til þess að lenda á fót-
unum. Hann hefur ekkert að spyrna í! Hreyf-
ingarnar sem kötturinn beitir í fallinu eru því
býsna flóknar og eru þær sýndar að nokkru
leyti á myndinni hér á undan. Hún er tekin úr
kennslubók í eðlisfræði fyrir fyrsta ár í há-
skóla þar sem fjallað er meðal annars um varð-
veislu hverfiþungans sem svo er kölluð.
Mynd: Benson, Harris, University Physics.
Jón Már Halldórsson.
Hvað er rétt og hvað er rangt í
máli?
SVAR:
Rétt íslenskt mál er málnotkun sem sam-
ræmist (einhverri) íslenskri málvenju en rangt
íslenskt mál samrýmist engri íslenskri mál-
venju. Rangt mál, til dæmis setningin „Páll
eldaði fiskurinn“, getur hvergi talist æskilegt
en ekki er þar með sagt að rétt mál (í þessum
skilningi) eigi sjálfkrafa rétt á sér við allar að-
stæður, til dæmis ekki þessi „rétta“ setning:
„Páll annaðist matreiðslu á sjávarskepnu
þessari.“ Óviðeigandi orðaval eða kauðalegar
setningar geta þannig til dæmis oft talist rétt
mál án þess að vera í raun málnotkun við hæfi
og geta þá verið í senn rétt mál og vont!
Málnotendur hafa oft um ýmsar leiðir að
velja til að orða hugsun sína. Margs kyns til-
brigði í málfari eru til en þau eru ekki öll jafn-
gild við allar aðstæður. Sumt er talið við hæfi á
einum stað og stund en annars ekki. Einn liður
í málkunnáttu málnotenda er að hafa vald á
því að fella orðaval, orðalag, beygingar, fram-
burð og svo framvegis að því málsniði sem um
ræðir hverju sinni.
Athugasemdir eða aðfinnslur um málfar
beinast raunar oft að því að einhver velur leið í
málnotkun sem annar telur óviðeigandi. Mál-
notendur hafa mismunandi mat á aðstæðum
að þessu leyti, mismunandi málsmekk og eins
er hæfni þeirra misjöfn í að bregða fyrir sig
mismunandi málnotkun og að átta sig á mun
þeirra málsniða sem notuð eru í málsamfé-
laginu. Hugtökin rétt mál og rangt mál eiga
ekki vel við í þessu sambandi. Fremur ætti við
að tala um gott mál eða vandað mál og vont
mál eða óvandað mál.
Gott mál eða vandað mál er að jafnaði skýrt
að því er varðar orðaval, orðalag og framburð.
Reynt er að velja þau orð sem best eiga við
hverju sinni, nota lipurt orðalag og tala skýrt
og ekki of hratt. Þannig getur málið gegnt vel
því hlutverki sínu að færa boð milli mælanda
og viðmælanda.
Að vísu leika hæfir málnotendur stundum
þann leik að nota vísvitandi óskýrt orðalag og
svo framvegis til að ná markmiðum sínum í
málnotkun! Takist það má segja að málnotk-
unin gegni vel hlutverki sínu og teljist í þeim
skilningi gott mál eða vandað mál enda hæfi
hún þeim aðstæðum sem um ræðir. Með góðu
máli er einmitt átt við málnotkun sem er við
hæfi í því málsniði sem notað er hverju sinni.
Skýrt mál (orðaval, orðalag, framburður) á
yfirleitt við í öllum málsniðum. Samkvæmt ís-
lenskri málstefnu telst það yfirleitt gott eða
vandað mál í flestum málsniðum að velja ís-
lensk orð fremur en erlendar slettur og að
velja hefðbundnar beygingar fremur en beyg-
ingar sem eru eða hafa verið hugsanlegir vísar
að breytingum á beygingakerfinu.
Svarið er byggt á því sem segir um þetta
efni í bók höfundar, Handbók um málfar í tal-
miðlum (1998).
Ari Páll Kristinsson, forstöðumaður Íslenskrar mál-
stöðvar.
Hvaðan kemur orðið lygalaupur?
SVAR:
Orðið lygalaupur er ekki mjög gamalt í mál-
inu, að minnsta kosti ekki í rituðu máli. Elstu
dæmi Orðabókar Háskólans eru frá því um
miðja 19. öld. Lygalaupur er sá sem lýgur
miklu, er stórlygari. Síðari liður orðsins merk-
ir fyrst og fremst „meis, grindakassi undir
hey“ en getur einnig merkt „óáreiðanlegur
maður“. Í þeirri merkingu eru til dæmi um
laup frá því um miðja 19. öld. Fyrri liðurinn
lyga- er hér í herðandi merkingu, það er
„óáreiðanlegur maður sem lýgur mikið“.
Guðrún Kvaran prófessor, forstöðumaður Orðabókar
Háskólans.
HVERS VEGNA
LENDA KETTIR ALLT-
AF Á LÖPPUNUM?
Í vikunni sem er að líða fjallaði Vísindavefurinn
meðal annars um köngulóarvef, úr hverju hann
er og hvort hægt er að framleiða hann, hvað orðið penta þýðir í grísku,
hvort hundar eru skyldir bjarndýrum og hvernig Tolstoj dó.
VÍSINDI
Frá sjónarmiði eðlisfræðinnar er það engan
veginn auðskilið að kötturinn skuli yfirhöfuð
geta snúið sér í loftinu til að lenda á fótunum.
sem ég hef dregið upp hér á heimspekinni er
að samkvæmt henni er heimspekileg orðræða,
rétt eins og önnur fræðileg orðræða, að ekki sé
talað um pólitíska orðræðu, háð stað og stund.
Hún er tímaleg starfsemi, hugsun sem beinist
að þeim kenningum, iðju og orðræðu sem
hverju sinni einkenna samfélagið. Þetta er allt
önnur sýn á heimspeki heldur en sú sýn að
heimspekin sé á einhvern hátt klassísk, að
vandamál hennar standi utan orðræðu hvers
tíma. Þetta merkir þó alls ekki að vandamál og
textar heimspekinnar geti ekki átt jafnvel við á
hverjum tíma. Það merkir fyrst og fremst að
við höfum þau not af heimspekinni sem við á
hverju sinni.
Heimspeki er auðvitað aldrei bara uppbygg-
ing eða bara gagnrýni. Hvorttveggja þrífst
alltaf í einhverjum skilningi samtímis. En það
er misjafnt hvort hefur yfirhöndina. Mér finnst
freistandi að segja að á tímum Sókratesar hafi
heimspekin fyrst og fremst verið gagnrýnin.
Sama vildi ég að gilti nú þó að ég verði að játa
að oft fyllist ég efasemdum vegna þess að mér
virðast heimspekingar furðu ógagnrýnir og
tómlátir um það sem fram fer í kringum þá.
Á milli vísinda og galdra
Heimspeki er hvorki vísindi né galdrar. Og
hún hefur vonandi meira að gera með afhjúpun
en sjónhverfingar. En það mætti halda því
fram að sú áhersla á gagnrýni sem ég hef lagt
hér geri heimspekina að einhverskonar pólitík.
Gagnrýni sem helst megi svara með endalausu
ferli samninga og málamiðlana, með því að
taka fleiri sjónarmið með í reikninginn, endur-
skoða hugmyndir skoðanir og stefnu, afla
skoðunum fylgis, jafna ágreining.
Heimspeki er auðvitað alltaf nátengd pólitík.
En það stafar ekki af öðru en því að heimspek-
ingar hljóta að stilla sér upp gagnvart pólitík.
Hinsvegar er ekki hægt að jafna heimspeki við
pólitík fyrr en heimspekingar setja sér pólitísk
markmið eins og til dæmis þá að leysa lífsgát-
una, finna sannleikann eða framleiða skynsem-
islögmál til að stýra einhverri mannlegri starf-
semi. Í þessu felst hroki heimspekinnar og þá
er hún orðin pólitík.
Þetta kann að hljóma þversagnakennt: Að
sú heimspeki sem reynir að binda heiminn í
kerfi sé ekkert annað en pólitík? Ætti því ekki
að vera alveg öfugt farið, að sú heimspeki sem
stundar gagnrýni, hún sé líkari pólitík en hin
sem leitar stöðugt að undirstöðum og rökum
tilverunnar?
Heimspeki hefur, ólíkt pólitík, engin mark-
mið önnur en þau að auka skilning. Pólitík er
alltaf bundin tilteknum félagslegum eða sið-
ferðilegum markmiðum. Það er til dæmis ekki
markmið heimspekinga sem fjalla um siðferði í
samfélaginu að berjast fyrir einhverju eða
gegn því. Það er lélegur heimspekingur sem
fjallar um líftækni eða erfðafræði og gefur sér
fyrirfram að viðskipti og verslun með afurðir
slíkra vísinda séu af hinu illa. Jafnlélegur
heimspekingur er sá eða sú sem gefur sér hið
gagnstæða. Góðir heimspekingar berjast ekki
fyrir skoðunum heldur fylgja þræði rakanna.
Þessvegna eru þeir einmitt oft lélegir pólitík-
usar.
Uppbyggileg heimspeki, sú heimspeki sem
reynir að leggja drög að röklegu kerfi og varð-
veita það felur hinsvegar oftast í sér að einhver
hluti niðurstöðunnar er gefinn fyrirfram. Og
um leið og markmið heimspekingsins er orðið
það að standa vörð um tiltekið sjónarmið,
hvert svo sem það er, þá tekur málflutningur
hans á sig pólitíska mynd. Það er alveg sama
hvort um er að ræða vörn skynsemislögmáls-
ins, feminiskra sjónarmiða eða einhverra ann-
arra, pólitík er það.
Ein tilhneiging á undanförnum árum sem
vafalaust er í og með tilkomin af því að heim-
spekimenntað fólk leitar sér starfsvettvangs
utan skólanna er að gera heimspekina hag-
nýta. Heimspekingar gerast ráðgjafar um sið-
ferðileg efni hjá fyrirtækjum, stofnunum og fé-
lögum. Þeir hafa orðið talsmenn siðvæðingar
þjóðfélagsins, stundum jafnvel gerst áróðurs-
menn ýmissa „lausna“ á sviði viðskipta, vísinda
og tækni. Þó að slík starfsemi kunni í mörgum
tilfellum að vera allra góðra gjalda verð, þá er
þessi hagnýting heimspekinnar ekki annað en
nýting á afurðum hennar. Heimspeki getur
ekki orðið hagnýt í þessum skilningi vegna
þess að öll hagnýting felur í sér að einir hags-
munir eru teknir fram yfir aðra. Hagnýta
heimspeki má því líka kenna við pólitík.
Heimspeki sem þjóðfélags-
og menningargagnrýni
Í ritinu sem ég vitnaði til í upphafi grein-
arinnar gerir Hilary Putnam tilraun til að
varpa heimspekinni af stalli: Heimspeki er
ekki spurning um allt eða ekkert: Fullkomin
tök á heiminum eða algjöra ringulreið. Það er í
gagnrýni af þessu tagi sem sú heimspeki kem-
ur að mínu mati fram sem skilur sig skýrt og
greinilega frá pólitík, ekki með því að verða
ópólítísk heldur með því að stunda gagnrýni án
tillits til endanlegrar niðurstöðu eða mark-
miðs. Þannig er heimspekinni sem gagnrýni
ekkert heilagt ef svo má að orði komast og hún
stefnir ekki að öðru en því að gera heiminn
skiljanlegri og auka vitsmunaleg tök okkar á
honum.
Heimurinn snýst sjálfur, það þarf ekki að
finna upp vél til að knýja hann og sama gildir
um heimspekina. Við þurfum ekki að liggja yfir
því að skýra sjálfsagða eða augljósa hluti til að
láta þá passa inn í rökmynstur sem við höfum
fundið upp. Gagnrýni getur beinst að hverju
sem er, hvaða hugmyndum okkar sem vera
skal án þess að þar með sé heiminum eða
heimsmynd okkar stefnt í voða. Ef heims-
myndin breytist þá gerir hún það tæplega í
einu vetfangi heldur á löngum tíma. Sé heim-
spekin ekki pólitík, ekki vísindi og ekki heldur
galdrar þá er hún bara gagnrýni.
Teikning/Andrés
Höfundur er heimspekingur og forstöðumaður
Hugvísindastofnunar Háskóla Íslands.