Lesbók Morgunblaðsins - 27.04.2002, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. APRÍL 2002
BRESKI rithöfundurinn Julian
Barens ritstýrir nýrri útgáfu
æviminninga franska 19. aldar
skáldsins, Alphonse Daudet. Bók-
in nefninst In the Land of Pain (Í
landi sársaukans) og kemur út í
lok maímánaðar í Bretlandi.
Daudet var vinsælt skáld á 19.
öldinni í Frakklandi, en á síðustu
12 árum ævi sinnar hélt hann
dagbók, þar sem hann tjáði sínar
innstu tilfinningar og reynslu.
Þar kemur m.a. fram að Daudet
þjáðist illa af syphillis sem dró
hann að lokum til dauða. Í for-
mála að minningunum bendir
Barnes m.a. á hvernig skáldið
lýsir framgangi sjúkdómsins af
stóískri, ef ekki húmorískri ró,
samhliða ítrekuðum tilraunum til
að leita sér lækninga.
Julian Barnes er einn frægasti
rithöfundur Breta og er hann
þekktur fyrir aðdáun sína á
franskri menningu og bók-
menntum.
Gandhi og pólitískur
bakgrunnur
Ný ævisaga
kom út í apr-
ílmánuði um
indverska leið-
togann Ma-
hatma Gandhi.
Höfundur ævi-
sögunnar er
Stanley A.
Wolpert og
heitir verkið
Gandhı́s Passion: The Life and
Legacy of Mahatma Gandhi
(Ástríða Gandhi: Líf og arfleifð
Mahatma Gandhi).
Höfundur bókarinnar, S.A.
Wolpert, er prófessor í sögu Suð-
ur-Asíu við UCLA í Bandaríkj-
unum. Höfundurinn býr yfir yf-
irgripsmikilli þekkingu á sögu
Indlands og fjallar ævisagan ekki
síst um þá stjórnmálaþróun og
sögulega bakgrunn sem umlykur
framgöngu Gandhis í indverskri
sjálfstæðisbaráttu. Í frásögn sína
fléttar Wolpert m.a. inn skrifum
Gandhis sjálfs en sjálfstæð-
ishetjan lætur eftir sig um 90
binda safn skrifa af ýmsu tagi.
Skipting auðs og myndun
yfirstéttar í Bandaríkjunum
Áhugavert sagnfræðirit er að
koma út í Bandaríkjunum á næst-
unni, en þar rekur Kevin Phillips
þróun auðskiptingar þar í landi í
verki sem nefnist Wealth and
Democracy: How Great Fortunes
and Government Created Am-
erica’s Aristocracy (Auður og
lýðræði: Um mótun Bandarískr-
ar yfirstéttar).
Í bókinni leiðir Phillips m.a.
líkum að því að gríðarleg auð-
söfnun nokkurra fjölskyldna í
Bandaríkjunum ýti undir ólýð-
ræðislega stjórnarhætti í land-
inu. Segir Phillips að fáum að-
ilum sé ekki einungis gert kleift
að safna gífurlegum auði vegna
lagasetninga og fyrirgreiðslna
stjórnvalda heldur hafi þessir
sömu aðilar nú óeðlilega mikil
áhrif á stjórnvöld. Þessa þróun
skoðar höfundur jafnframt í ljósi
sögunnar, þ.e. hvernig auðsöfn-
un hefur verið farið í landinu í
gegnum tíðina og hvernig hún
hefur skapað þar yfirstéttir.
Kevin Phillips hefur skrifað
um bandarísk þjóðmál í áratugi,
og er af mörgum þekktur fyrir
bækur á borð við The Politics of
Rich and Poor (1990). Phillips
skrifar reglulega í dagblöðin Los
Angeles Times, Harpers Magaz-
ine og Time, auk þess sem hann
flytur reglulega pistla í National
Public Radio.
ERLENDAR
BÆKUR
Minningar
Alphonse
Daudet
Mahatma Gandhi
S
TJÖRNUFRÆÐINGAR segja að
loftsteinn, sem er kílómetri í þver-
mál, gæti rekist á jörðina árið
2880. Samkvæmt útreikningum
þeirra eru líkurnar á að steinninn
rekist á jörðina einn á móti 300.
Þessa ógnvænlegu frétt mátti
finna á fréttavef Morgunblaðsins í
fyrri viku og var höfð eftir vefmiðli BBC. Hún
virðist dæmi um það sem hollenski fræðimaðurinn
Arendt Tisch myndi væntanlega kalla „ótímabæra
sagnfræði“, það er að segja fréttir af atburðum
sem hafa ekki átt sér stað en ýmislegt bendir til að
gætu gerst í framtíðinni.
Nú er því þannig farið að furðu mikið af efni fjöl-
miðla fjallar um framtíðina. Nægir að nefna veð-
urfréttir, þjóðhagsspár og stjörnuspár í því sam-
bandi. Öllu þessu efni má hugsanlega skipa niður á
láréttan ás eftir því hve miklar líkur eru á að við-
komandi atburður gerist en þær líkur eru gjarnan
í öfugu hlutfalli við tímann sem á eftir að líða fram
að atburðinum. Fréttatilkynningar um yfirvofandi
listviðburði, íþróttaleiki eða fundarhöld ættu
heima á öðrum enda þessa áss, vangaveltur um
næsta Suðurlandsskjálfta, veraldarófrið eða
heimsendi á hinum endanum. Á miðjum ásnum
kynni Tisch að afmarka umtalsvert svæði sem
skilur að fullgildar fréttir og hreinræktaða spá-
dóma. Þetta er svæði hinnar ótímabæru sagn-
fræði.
Mér þykir eins líklegt að meirihluti fjölmiðla-
fólks hafni þessu flokkunarhugtaki Tisch á þeirri
forsendu að í flestum tilvikum fjölluðu fréttirnar,
„húsmæðraheimspeki“ (og myndi vafalítið vekja
upp hörð viðbrögð femínista). Þetta hugtak má
skýra með hliðsjón af eftirfarandi samtali móður
og sonar. Sonurinn: „Mamma, hvar er úlpan mín?“
Móðirin: „Hún er annaðhvort inní fataskáp eða þá
einhvers staðar annars staðar.“ Hin ótímabæra
sagnfræði fjölmiðlanna skýlir sér með öðrum orð-
um oft á bakvið það einfalda mælskubragð að setja
fram tilgátu um framtíðina en greina jafnframt frá
því að hún kunni að vera röng.
Til skýringar mætti taka dæmi af fréttaflutn-
ingi af því hvort vísitala neysluverðs hér á landi sé
líkleg til að fara upp fyrir hið svokallaða rauða
strik (vísutölustigið 222,5) í maí 2002. Í flestum til-
vikum hafa þessar fréttir snúist um viðhorf tiltek-
inna einstaklinga til framtíðarinnar (ráðherra,
fjármálasérfræðinga, forystumanna atvinnurek-
enda og launþega), en oft hafa ummæli þessara að-
ila einkennst af mælskubragði húsmæðraheim-
spekinnar. Ágætt dæmi um þetta er eftirfarandi
yfirlýsing af baksíðu Morgunblaðsins þriðjudag-
inn 15. apríl sl.: „Hækkunin er nokkru minni en
markaðsaðilar höfðu spáð og ég tel það gefa góða
von um að rauðu strikin muni halda ef ekkert
óvænt kemur fyrir.“ Þessi og önnur sambærileg
ummæli væri þó nauðsynlegt að meta með hlið-
sjón af forsagnargildi hinnar ótímabæru sagn-
fræði; þeim mun líklegra sem menn segjast telja
að rauða strikið haldi, þeim mun líklegra kann að
vera að það haldi. Eða eins og segir í gömlum is-
lenskum málshætti: „Margt er sem reynist.“
sem hann kynni að eyrnamerkja, ekki um framtíð-
ina heldur viðhorf einstaklinga í nútíðinni til þess
sem koma skal. Þannig fjalli fréttin hér að framan
ekki um árekstur loftsteins og jarðarinnar árið
2880 heldur rannsóknir stjörnufræðinga árið
2002. Þessi umræða gæti skarast við þær deilur
sem spretta upp af og til um skoðanakannanir á
fylgi pólitískra flokka. Frá einu sjónarhorni er
hægt að líta á slíkar kannanir sem ótímabæra
sagnfræði – rökstudda kenningu um úrslit kosn-
inga – frá öðru sem fullgildar fréttir af því hvað til-
tekinn hópur fólks í samfélaginu er að hugsa þá og
þá stundina. Hér gætu deilurnar einnig leiðst út í
umræður um forsagnargildi hinnar ótímabæru
sagnfræði; það hvernig tilteknar fréttir um fram-
tíðina gætu mótað þessa sömu framtíð.
Enn er ónefnd sú hlið málsins sem hefur á er-
lendum tungum verið kölluð annaðhvort/eða-
varnarhátturinn (EODM eða „either/or defensive
mechanism“) en Tisch væri eins vís til að kenna við
FJÖLMIÐLAR
ÓTÍMABÆR SAGNFRÆÐI
Þ a n n i g f j a l l i f r é t t i n
h é r a ð f r a m a n e k k i u m
á r e k s t u r l o f t s t e i n s o g
j a r ð a r i n n a r á r i ð
2 8 8 0 h e l d u r r a n n -
s ó k n i r s t j ö r n u f r æ ð -
i n g a á r i ð 2 0 0 2 .
J Ó N K A R L H E L G A S O N
aðrar bækur eru lesnar. Er það vissu-
lega því ánægjulegra sem Gunnar
Gunnarsson ber höfuð og herðar yfir
íslenska starfsbræður sína á síðustu
öld.
Vefþjóðviljinn
www.andriki.is
Alzheimer á hvíta tjaldinu
Ýmsir hafa gagnrýnt það hversu
lítið myndin fjallar um Iris Murdoch
fyrir utan sjúkdóminn. Að minni
hyggju var nauðsynlegt að velja.
Alzheimersjúkdómurinn krefst at-
hygli og sem mynd um þennan þátt í
lífi okkar er Iris áhrifamikil mynd.
Ævisaga Irisar Murdoch er myndin
ekki og gat varla orðið en atriðin frá
æskuárunum eru þó afar mikilvæg til
að skapa andstæðu við elli
hjónanna. Það sem er erfiðast við að
vera gamall er kannski einmitt að
hafa áður verið yngri og sprækari,
einkum þegar ellin sækir á og rænir
fólk smám saman öllu því sem máli
skiptir. Áhugavert er hvernig vinkona
Irisar er notuð til að sýna aðra útgáfu
af þessu þar sem hún veslast upp af
krabbameini en heldur sönsum.
Svona á dauðinn ýmsa leiki í taflinu
við lífið en alltaf skal sigurinn verða
hans.
Ármann Jakobsson
Múrinn
www.murinn.is
VÍST er um það að Fjallkirkjunni er
ekki haldið eins stíft að fólki og sum-
um skáldsögum annarra höfunda
enda gerði Gunnar lítið til þess að
koma sér upp hirð auk þess sem fáir
hafa pólitíska hagsmuni af því að
halda verkum hans fram. Sögur
Gunnars eru gjarnan stórbrotnar
frásagnir sem hafa höfðað sterkt til
fólks víða um heim. Gunnar Gunn-
arsson setti hins vegar ekki saman
sögur sínar og sveigði ekki söguþráð
þeirra í þeim tilgangi að koma höggi
á þá sem honum kunni að vera í nöp
við eða uppskera lof og fliss. [...]
Vefþjóðviljinn hefur áður getið
þess, að þegar efnt er til stórkost-
legra opinberra umræðna um ein-
staka rithöfunda þá sé óeðlilegt að
einungis sé horft til kosta þeirra en
augunum gersamlega lokað fyrir
jafnvel óhugnanlegum göllum
þeirra. Í tilfelli Gunnars Gunnars-
sonar er lítil hætta á slíku. Bæði er
ólíklegt að efnt verði til allra þeirra
umræðna sem kostir hans og ritverka
hans gefa fullt efni til og auk þess eru
neikvæðar hliðar hans fráleitt með
þeim hætti að þær kasti þeim skugga
á verk hans sem margir skáldbræður
hans verða að búa við. Ættu menn
því að geta notið verka hans án þess
að þurfa í sífellu að reyna að horfa
fram hjá ógeðfelldri sögu höfund-
arins eins og stundum ber við þegar
Morgunblaðið/Ómar
Leynifélagið.
GUNNAR OG
PÓLITÍKIN
I Íslendingar fara á mis við margt sökum land-fræðilegrar og menningarlegrar einangrunar.
Hin landfræðilega einangrun hefur að nokkru leyti
skapað hina menningarlegu einangrun en þar
kemur þó fleira til. Afstaða Íslendinga til tungu
sinnar hefur vafalaust gert þeim erfiðara fyrir að
taka við erlendum menningarstraumum. Hér er
ekki átt við þá skoðun þjóðarinnar að vilja eiga og
viðhalda sinni eigin tungu, sem er vitanlega grund-
völlur íslenskrar menningar og hugsunar, heldur
hitt að vilja halda tungunni „hreinni“. Í hreinleika-
hugmyndinni birtist ótti við erlend áhrif sem getur
snúist upp í andúð og verið skaðlegur.
IIHið fjölmenningarlega samfélag á Íslandi erungt. Fólk af erlendum uppruna tók ekki að setj-
ast hér að til langs tíma að neinu marki fyrr en
seint á síðustu öld. Fjölmenningarleg áhrif á ís-
þróist og segir: „Tungumáli er einungis hægt að
halda „ómenguðu“ upp að vissu marki, fólk lætur
ekki segja sér hvernig það á að tjá sig til lengdar.“
IV Þessi viðhorf Evaristo til enskrar tungu eruafar áhugaverð. Hugsanlega eru þau svipuð
þeim viðhorfum sem íslenskir rithöfundar af erlend-
um uppruna eiga eftir að hafa til íslenskrar tungu
þótt hún hafi vissulega ekki verið jafn opin fyrir
áhrifum og enska í gegnum tíðina.
Viðleitni Íslendinga til þess að finna og búa til ís-
lensk orð um hvaðeina sem hugsað er hefur verið
frjó. Í þýðingarstarfinu sjálfu verður oftlega til ný
þekking, nýtt sjónarhorn eins og bent hefur verið á.
Það verður hins vegar forvitnilegt að sjá hvað gerist
þegar íslenskan kemst í beina snertingu við aðra
menningarheima í bókmenntum skrifuðum af fólki
sprottnu úr öðru umhverfi.
lenskar bókmenntir og listalíf eru því ekki mikil
enn sem komið er. Íslendingar hafa til að mynda
ekki enn eignast sinn fyrsta rithöfund af erlendum
uppruna. Ljóst má vera að þegar það verður munu
áhrifin á hið einsleita íslenska bókmenntalandslag
verða mikil. Sömuleiðis munu mörk tungunnar þá
verða færð út, vafalaust með ákaflega áhugaverð-
um afleiðingum.
III Í Lesbók í dag er viðtal við breska rithöfund-inn Bernadine Evaristo. Evaristo er af níger-
ískum uppruna en skrifar á ensku. Í viðtalinu kem-
ur fram afar athyglisvert viðhorf hennar til enskrar
tungu sem hún lítur á sem efnivið sem óhætt sé að
fara mjög frjálslega með enda sé hún hálfgerður
bastarður, áhrifin hafi alltaf komið víða að. Ev-
aristo telur það einn af mikilvægustu kostum enskr-
ar tungu hversu opin hún sé og hversu hratt hún
NEÐANMÁLS