Lesbók Morgunblaðsins - 27.04.2002, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. APRÍL 2002 9
Bretlandi viðkemur segist Bernadine þó finna
fyrir því að svartir höfundur eigi greiðari leið
inn á markaðinn og fólk sé opnara fyrir því
hvaða efnivið þeir velji sér til að vinna með. „Áð-
ur fyrr var hreinlega litið framhjá svörtum rit-
höfundum, en nú er það ekki eins áberandi. Þá
skiptir ekki síður máli að manni er ekki ætlað að
skrifa eftir ákveðinni formúlu – en ég er t.d. al-
veg handviss um að enginn útgefandi hefði viljað
gefa The Emperor’s Babe út fyrir tíu árum, eða
jafnvel fyrir fimm árum, vegna þess að hún brýt-
ur í bága við væntingar fólks um bókmenntum
svartra. Svartir rithöfundar ná einnig athygli
gagnrýnenda nú til dags og það er ómetanlegt.“
Bernadine tekur fram að hér eigi hún ekki við
rithöfunda sem komið hafa til Bretlands frá öðr-
um löndum; rithöfunda á borð við Salman
Rushdie eða Ben Okri. „Mér finnst þeir tilheyra
annarri kynslóð þar sem þeir horfa á Bretland
með augum gestsins. En höfundur á borð við
Hanif Kureishi er gott dæmi um það sem ég á
við, hann er fæddur hér og horfir á menninguna
innan frá. Það sjónarhorn er þó alveg nýtilkomið
hér og fleiri höfundar hafa fylgt í kjölfarið, þrátt
fyrir að breskir útgefendur hafi allt fram á síð-
asta áratug haldið því fram að það væri enginn
markaður fyrir verk breskra höfunda sem ekki
væru hvítir. Samt voru bókmenntir svartra
Bandaríkjamanna gefnar út hér – bækur höf-
unda á borð við Toni Morrison og Alice Walker
voru ótrúlega vinsælar. Útgefendur misreikn-
uðu sig þegar þeir ímynduðu sér að bækur eftir
svarta Breta yrðu einungis lesnar af svörtu
fólki, það er alls ekki raunin. Það sama átti við
áður fyrr þegar útgefendur héldu að einungis
konur nenntu að lesa bækur eftir konur.“
Bernadine segir þetta hafa verið ákaflega erf-
iða aðstöðu fyrir rithöfunda á borð við hana
sjálfa. „En ef við miðum okkur við þróunina í
Bandaríkjunum þá má ekki gleyma því að pabbi
minn t.d. var fæddur í Nígeríu, svo ég er fyrsta
kynslóð þeirra sem fæðast hér í minni fjöl-
skyldu. Blökkumenn í Bandaríkjunum eiga ætt-
ir sínar að rekja aftur í aldir, hefðin þar er því
miklum mun sterkari. Við eigum því enn mikið
verk að vinna hér þangað til okkar hefð nýtur
nægjanlegs hljómgrunns.“
Bernadine vinnur nú að þriðju skáldsögu
sinni, sem hún treystir sér þó ekki til að ræða að
sinni. Það liggur þó í augum uppi að hið fjöl-
menningarlega samfélag sem verið hefur að
koma upp á yfirborðið í Bretlandi á undanförn-
um árum á sér öflugan málsvara í henni, ekki
síður en í þeim frægu mönnum sem um árabil
hafa horft á breskt samfélag „utan frá“, eins og
hún orðar það. Bækur innflytjenda af annarri og
þriðju kynslóð eiga stöðugt meira upp á pallborð
lesenda og munu án efa verða til þess að má öll
mörk enn frekar út „innan frá“ – á sögusviði
skörunar ólíkra heima.
vegna þess að því líkar ekki hugmyndin.
En við megum þó ekki gleyma því að sam-
félagið hérna hefur breyst svo mikið til batnaðar
á síðustu fimmtíu árum og orðið sér svo miklum
mun meira meðvitandi um jafnrétti að það er
fyrst núna að fólki eins og mér hefur verið
mögulegt að rekja rætur sínar og minna á sinn
þátt í sögu landsins. The Emperor’s Babe er
byggð á sögulegum staðreyndum þótt ég fari
frjálslegar með þær en áður hefði verið hægt.
En þar er raunverulega mjög mikið af sögu-
legum upplýsingum sem ekki er hægt að vé-
fengja, svo sem það hversu Rómverjarnir voru
mikið á ferðinni, jafnvel í löndum á borð við Eþí-
ópíu og Sansíbar. Í rauninni má segja að ég hafi
ofið þá staðreynd inn í verkið sem svar mitt til
þeirra sem efast um að svört stúlka hefði getað
ratað hingað fyrir svo löngu síðan. Ég vissi alveg
fyrirfram hvaða efasemdir yrðu uppi.“
Minnihlutahópar eiga enn
erfitt uppdráttar
Á þeim breyttu tímum sem Bernadine er hér
að vísa til í samtímanum heyrast ungir, hvítir,
karlkyns rithöfundar sem alist hafa upp við
hefðbundnar kringumstæður, stundum kvarta
yfir því að þeir eigi fái enga athygli lengur þar
sem allir séu svo uppteknir af minnihlutahópum
– allt þurfi að vera „öðruvísi“ í dag. Bernadine
blæs á slíkar staðhæfingar og skellihlær. „Þetta
er bara hlægilegt, Bretland hefur nú ekki breyst
svo mikið. Það þarf ekki að velkjast í vafa um að
það er rithöfundum beinlínis til framdráttar að
vera karlkyns, hvítir og frá hefðbundnum bak-
grunni, núna sem endranær! Þér er óhætt að
trúa mér, ég veit þetta af eigin reynslu. Við meg-
um ekki gleyma því að meirihluti bresku þjóð-
arinnar samanstendur af afar íhaldssömu fólki á
borð við lesendur The Daily Telegraph – ef það
hefur einhverja skírskotun á Íslandi. Það fer því
alveg óendanlega í taugarnar á mér þegar ég
heyri rithöfunda vorkenna sjálfum sér og væla
yfir svona vitleysu. Hér hafa vissulega orðið
framfarir hvað jafnrétti varðar, en við eigum
ennþá langt í land eins og aðrir.“
Nú verður Bernadine dálítið heitt í hamsi
enda segist hún sífellt þurfa að réttlæta stöðu
sína. „Sjáðu til, svartir rithöfundar sem fá at-
hygli, eins og ég fékk vegna þessarar bókar, fá
stöðugt að heyra að ástæðan fyrir athyglinni sé
sú að þeir séu svartir en ekki sú að þeir skrifi vel.
Og ef maður fær enga athygli, þá er það sömu-
leiðis af því maður er svartur og þar af leiðandi
ekki nógu góður. Það er ekki hægt að vera ofan á
í svona aðstöðu. Ef tveir eða þrír svartir rithöf-
undar njóta allt í einu velgengni finnst hvítum
rithöfundum þeim strax vera ógnað og að þeir
fái enga athygli. Ef þú spyrð mig um mína stöðu
í breskum samtímabókmenntum þá get ég eig-
inlega ekki svarað því vegna þess að þá væri ég
þegar farin að mála mig út í horn.“
Hvað heildarsýnina á bókmenntaheiminn í
sjálfri finnst mér hún einstaklega vel heppnuð
og virka sem brú á milli innihaldsins og þess al-
varleika sem fólk tengir ljóðum, því um leið og
fólk er búið að komast yfir fyrsta hjallann er
björninn unninn og sagan sjálf, sem er mjög nú-
tímaleg, tekur yfir.“
Tilfinningum til samtímans
varpað á fortíðina
Já, það má í rauninni segja að saga Zuleiku í
The Emperor’s Babe, gæti verið saga sumra
ungra stúlkna í dag?
„Jafnvel það að hún er gift strax á barnsaldri
gæti meira að segja verið þáttur í lífi stúlku í
dag,“ svarar Bernadine, „og það er virkilega
ógnvekjandi. En svona á heildina litið er auðvit-
að mjög erfitt að ímynda sér hvernig fólk hugs-
aði fyrir 2000 árum. Maður er að sjálfsögðu allt-
af að varpa sínum eigin tilfinningum gagnvart
samtímanum yfir á fortíðina. Í þessu tilfelli
ákvað ég bara að láta slag standa og njóta þess
án þess að hafa áhyggjur af því. Ég skapaði því
þessa nútímalegu stúlku sem samt býr í fortíð-
inni.“
Talið berst að því hvernig sammannlegt eðli
virðist þó alltaf vera eins, í það minnsta eins og
við skynjum það í gegnum heimsbókmenntir
allra tíma. „Ég er einmitt að lesa bók í augna-
blikinu um Egyptaland til forna,“ segir Bernad-
ine, „og þar eru m.a. bréf sem gamall bóndi
skrifar fjölskyldu sinni fyrir u.þ.b. 4.000 árum
síðan og hann birtist rétt eins og einhver úr sam-
tímanum. Allt sem tengist honum er mjög kunn-
uglegt. Kringumstæður okkar breytast og hugs-
anir að einhverju marki, en fyrst og fremst erum
við mannleg – og sá þáttur er alltaf eins.“
En af hverju eru svo margir að skrifa skáld-
skap af sögulegum toga núna, er það einungis
ein birtingarmynd uppgjörs í kringum aldamót?
„Ég held að Bretar hafa alltaf verið heillaðir
af sögunni og jafnframt verið svolítið heftir af
henni um leið. En eina leiðin til að láta mann-
kynssöguna öðlast líf er að skoða hana í gegnum
einstakar persónur. Sem samtímafólk þurfum
við á þessum einstaklingum eða persónum að
halda til að endursegja þá sögu sem við þekkjum
frá nýjum sjónarhornum. Við megum aldrei
gleyma því að hin opinbera saga er ekki síður
sköpunarverk einhvers en hvað annað, þó fólk
vilji ekki alltaf horfast í augu við það. Mér finnst
í rauninni athyglisvert hversu mikil andstaða er
við allar þessar nýju raddir sem nú eru að end-
ursegja söguna. Fólk hefur meira að segja gert
athugasemdir við þá hugmynd að staðsetja
svarta stúlku í því sögulega samhengi sem við
finnum í The Emperor’s Babe einungis vegna
þess að brýtur í bága við þær grunnhugmyndir
sem breskt fólk gerir sér um sjálft sig í dag sem
„óblandaðan“ kynþátt allt þar til um miðja tutt-
ugustu öld. Það spyr sig hvernig svart fólk hafi
getað ratað til Bretlands fyrir átján hundruð ár-
um og horfir framhjá sögulegum heimildum
sögum þínum óneitanlega eftirtekt.
„Mér finnst skáldsaga í bundnu máli spenn-
andi form, en í grundvallaratriðum er ég ein-
ungis að segja sögu og nota til þess ljóðformið.
Það er mikið rætt um að afmá mörk af öllu tagi í
samtímanum og mig langaði líka til að afmá
mörkin á milli ljóðlistar og skáldsagnagerðar.
Þetta form er því hálfgerður „kynblendingur“
líka,“ segir Bernadine og hlær, „en ég er ekki
ein um að vinna með það þó fólk finni sér ólíkar
leiðir til útfærslu. Í mínu tilfelli er frásagnar-
mátinn þó áþekkur því sem ég notaði í leikhús-
inu. Þó ég sé búin að skrifa tvær bækur í ljóð-
formi þá hafa mjög ólíkar forsendur legið að
baki þeim. Ég eyddi þremur árum í að skrifa
fyrri bókina í venjulegu skáldsagnaformi en
þegar ég var komin með 200 síður leist mér ekk-
ert á hana. Ég henti því öllu í ruslið, en hélt
tryggð við söguþráðinn og umbreytti verkinu yf-
ir í ljóðform. Í því tilfelli fólst umbreytingin í því
að ég þétti grunnhugmyndina, sneið óþarfann af
og fágaði efniviðinn. Leyfði mér að leika mér
meira með tungumálið. Þegar ég var komin inn
á þessa braut tók það mig svo önnur tvö ár að
ljúka við ritun Löru. Ég var þó mun glaðari yfir
þeirri vinnu því hún var svo miklu auðveldari.
Þegar ég skrifaði The Emperor’s Babe var ferlið
eiginlega alveg öfugt, sú bók átti einungis að
vera nokkur ljóð. Ég var gestahöfundur við Mu-
seum of London, sem er frábært safn er spannar
sögu Lundúna, og ætlun mín var að skrifa um
sögu svartra í borginni í gegnum tíðina. En um
leið og ég var komin í salina sem sýna tímabil
rómverskrar yfirráða var ég hreinlega berg-
numin og komst aldrei lengra í mannkynssög-
unni,“ segir Bernadine og hlær.
„Fyrst skrifaði ég eitt ljóð, sem varð að ljóða-
bálki er síðan fór alveg úr böndunum og endaði
sem skáldsaga í bundnu máli. Ég er heilluð af
þessu formi og það getur í rauninni staðið hvor-
um megin sem er; sem ljóð eða skáldsaga. Ég
fylgi t.d. hefðbundinni byggingu hvað framvindu
sögunnar varðar, en ljóðræni þátturinn gefur
mér færi á að nota tungumálið með öðrum hætti
en ella. Maður gæti ekki tekið þennan texta og
fært hann í prósaform, hann væri alltof þéttur.
Ljóðformið gefur textanum svigrúm til að
„anda“ ef hægt er að orða það svo, en að auki
finnst mér það gefa mér tækifæri, sem rithöf-
undi, að fara inn í undirmeðvitund sögupersón-
anna með öðrum hætti en ella. Það eru t.d.
augnablik þar sem allt kristallast í huga persón-
unnar og ég gæti ekki fangað þau öðruvísi en í
ljóði, allur innri veruleiki þeirra er þess eðlis.“
Bernadine segir að við megum ekki gleyma
því að mjög margir – í það minnsta í Bretlandi –
missi áhugann á ljóðlist vegna þess hvernig hún
er kennd í skólum. „Ég er viss um að í huga
margra er fyrirstaða þegar að því kemur að lesa
ljóð. Flestir segja mér þó að þeim hafi fundist
þessi bók mjög aðgengileg. Það skiptir líka máli
hvernig unnið var að útlitshönnun bókarinnar, fbi@mbl.is
ÖLMENNINGIN
Bókin The Emperor’s Babe, eða Kærasta keis-
arans, er skáldsaga í ljóðformi eftir Bernadine
Evaristo. Sjálf lýsir hún forminu sem hálfgerð-
um „kynblendingi“.
BROT ÚR KÆRUSTU KEISARANS
THE Emperors Babe, nýjasta bók Bernadine
Evaristo, hefst á tilvitnun í Oscar Wilde sem
hljóðar svo: „Eina skylda okkar við fortíðina
er að endurskrifa hana.“ Auðvelt er að líta á
tilvitnunina sem lýsingu á verkum hennar
sjálfrar þar sem hún gerir meðvitaða tilraun
til að sýna heiminn frá sjónarhóli þeirra sem
síst hefur verið hlustað á, þótt þeir hafi að
sjálfsögðu alltaf átt sína hlutdeild í veru-
leikanum. Kærasta keisarans segir sögu fá-
tækrar, svartrar stúlku, Zuleiku, í Lund-
únum Rómaveldis, árið 211 e. Kr. Aðeins
ellefu ára er hún gift ríkum eldri manni og
er uppfrá því leiksoppur girndar og
grimmdar karlmanna, án þess þó að hún
glati nokkru sinni lífsþorsta sínum og reisn.
Þrátt fyrir harmsögulegan þráð er saga Zu-
leiku afar tælandi, textinn oft svo fjörlegur
og fyndinn að svo virðist sem þúsaldirnar
renni saman við samtímann. Eftirfarandi
brot lýsir brúðkaupi Zuleiku og Felix, þar
sem endalok bernsku hennar eru mörkuð
með grimmilegum hætti. Um leið og henni
er lyft upp úr veraldlegum undirheimum fá-
tækrahverfisins er henni steypt í aðra undir-
heima, þar sem hún er bundin af kynórum
þeirra sem girnast hana.
V
Felix þurfti að þvinga mig úr ástrík-
um móðurfaðmi
(þvílíkur leikur).
Föruneyti okkar umbreytti miðnætti
strætanna
í jörvagleði, kyndlar og flautur vísuðu
veginn,
allir sungu klúra söngva og fólk
dansaði út úr húsum, framhjá
böðunum
og upp Fallbyssustræti í átt að setri
hans við ána. Hann bar mig
yfir þröskuldinn. Ég leit til baka til að
sjá hvort Alba
væri í mannþrönginni að horfa á.
VI
Logarnir liðuðust við brúðarsængina.
Hann lagði mig útaf, tíndi af mér lögin
eins og rök rósablöð, hann saug á mér
tærnar,
kallaði mig mea delicia, opnaði á mér
lærin
og hélt kerti að sköpum mér þar til
logarnir
reyndu að brjótast út um munninn á
mér í ópi
en hönd hans var klemmd yfir hann.
Ég féll í öngvit.
Plútó sótti mig þessa nótt,
og í hvert sinn sem ég vaknaði,
var það mín fyrst nótt
í ríki undirheimanna.
(Úr The Emperor’s Babe eftir Bernadine Evaristo, bls 29, Fríða Björk Ingvarsdóttir sneri úr ensku.)