Lesbók Morgunblaðsins - 27.04.2002, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. APRÍL 2002 11
Hvaða yfirráðarétt hefur Ísrael á
hernumdum svæðum Palestínu?
SVAR:
Ísraelsmenn hafa engan rétt til yfirráða á
hernámssvæðunum í Palestínu. Til þess að
skilja það betur er hins vegar nauðsynlegt
að líta aftur í tímann.
Ísraelsmenn lögðu svæðin undir sig í
stríði sem þeir hófu gegn nágrannaríkjum
sínum árið 1967. Þótt þeir hafi verið árás-
araðilar í því er rétt að hafa í huga að ná-
grannaríki Ísraels höfðu haft í hótunum um
langt skeið. Herseta Ísraelsmanna á her-
teknu svæðunum brýtur hins vegar í bága
við alþjóðalög. Hún er einnig í trássi við
ályktanir öryggisráðs Sameinuðu þjóðanna
eins og síðar verður vikið að.
En fyrst skulum við líta enn lengra aftur
í tímann. Ísraelsríki varð til eftir að Sam-
einuðu þjóðirnar (SÞ) undir forustu Banda-
ríkjanna, Sovétríkjanna og Breta skiptu
Palestínu til helminga milli gyðinga og Pal-
estínumanna árið 1947, en landið hafið áður
verið undir stjórn Breta.
Palestínumenn sættu sig ekki við þetta
enda voru þeir í miklum meirihluta í land-
inu og höfðu búið þar um aldir og árþús-
undir. Fáum áratugum áður höfðu gyðingar
verið örlítill minnihluti í landinu en með of-
sóknum og fjöldamorðum nasista fluttu
stórir hópar gyðinga frá Evrópu, einkum til
Bandaríkjanna og Ísraels. Land í eigu gyð-
inga í Palestínu var á þessum tíma um það
bil 7% alls lands.
Ríki Palestínumanna var ekki stofnað um
leið og Ísrael þar sem þeir sættu sig ekki
við að halda aðeins helmingi lands síns. Í
stríði sem braust út náðu gyðingar hins
vegar undir sig helmingi þess lands sem
Palestínumönnum hafði verið úthlutað og
réðu eftir það 78% af Palestínu. Það sem á
vantaði var Vesturbakki Jórdanárinnar og
Gazaströndin. Þau svæði lögðu Ísraelsmenn
síðan undir sig árið 1967 og réðu þá allri
Palestínu. Það eru einungis þessi síðast
herteknu 22% af Palestínu sem nú eru
nefnd herteknu svæðin, þótt stór hluti Ísr-
aelsríkis sé á svæði sem hertekið var árið
1948.
Vandi flóttamanna er einn erfiðasti hluti
þessarar deilu og snýr beint að þessari
fyrri stækkun Ísraels. Nær ein milljón
manna flúði heimili sín við fæðingu og
stækkun Ísraelsríkis 1947-1948. Fólkið var
ýmist flutt burt með nauðungarflutningum
ísraelskra hersins eða hrakið á brott með
ógnunum. Þar áttu ekki síst í hlut hryðju-
verkasamtök gyðinga undir stjórn Begins,
síðar forsætisráðherra Ísraels, en þau
frömdu fjöldamorð í byggðum Palest-
ínumanna og hótuðu fólki að halda því
áfram ef það kæmi sér ekki á brott. Þetta
fólk og afkomendur þess búa nú í flótta-
mannabúðum.
Annars vegar eru þessar flóttamannabúð-
ir á herteknu svæðunum, sem komust mjög
í fréttir á vordögum 2002, og hins vegar í
löndunum í kring. Palestínumenn eru alls
tæplega 8 milljónir talsins en þar af eru um
það bil 5 milljónir flóttamenn.
Samkvæmt alþjóðalögum og -sam-
þykktum hafa flóttamenn fullan rétt til þess
að snúa aftur til heimkynna sinna. Ákvæði
þessa efnis eru m.a. í Mannréttinda-
yfirlýsingu SÞ, í alþjóðasáttmálanum um
borgaraleg og pólitísk réttindi, í Genf-
arsáttmálanum og í ítrekuðum ályktunum
allsherjarþings SÞ. Einnig halda sumir því
fram að sú stefna Ísraelsmanna að banna
arabískum flóttamönnum að snúa til heimila
sinna á sama tíma og gyðingar frá öðrum
heimsálfum eru hvattir til að flytja til
landsins og setjast að á herteknum svæðum
sé brot á alþjóðasáttmála um bann við kyn-
þáttamisrétti.
Fyrsta ályktun öryggisráðsins um að Ísr-
aelsmenn skuli hverfa af öllum herteknu
svæðunum frá 1967, ályktun 242, var gerð
árið 1967, en ályktanir öryggisráðsins eiga
að vera bindandi fyrir ríki heims. Að auki
brýtur stefna og framferði Ísraelsmanna á
herteknu svæðunum í bága við fjölda al-
þjóðalaga og alþjóðlegra samþykkta.
Þar má nefna Genfarsáttmálann en í 49.
grein hans er bannað með skýrum hætti að
þegnar hernámsveldis setjist að á hertekn-
um svæðum. Um það bil 400 þúsund Ísra-
elsmenn hafa sest að í svokölluðum land-
nemabyggðum á herteknu svæðunum, um
helmingur þeirra í kringum Jerúsalem en
þá borg hafa Ísraelsmenn þanið út yfir her-
tekin landsvæði í trássi við ákvæði Genf-
arsáttmálans. Flestar þessara ólöglegu
byggða eru á Vesturbakkanum en þær eru
þó einnig á Gazaströndinni þar sem 360 fer-
kílómetrum lands er skipt þannig að á ein-
um þriðja búa fimm þúsund Ísraelsmenn en
á tveimur þriðju ein milljón Palest-
ínumanna.
Í 46. grein Haag-sáttmálans er eignaupp-
taka hernámsveldis á landi og öðru í einka-
eign á hernumdum svæðum með öllu bönn-
uð. Landnemabyggðirnar, eða byggðir
landtökumanna eins og þær eru líka stund-
um kallaðar, eru þó margar reistar á landi
sem Ísraelsmenn hafa beitt valdi til að gera
upptækt. Á hernámssvæðunum á Vest-
urbakkanum hafa Ísraelsmenn einnig lagt
vegi á milli landnemabyggða á landi sem
Ísraelsmenn hafa gert upptækt úr einka-
eign Palestínumanna. Vegirnir kljúfa
byggðir Palestínumanna í sundur en Palest-
ínumönnum er bannað að nota þá. Vegirnir
eru beinlínis lagðir með það í huga að
skipta landi Palestínumanna niður í tugi
eða jafnvel hundruð einangraða skika eins
og augljóst verður af athugunum á kortum
að þessum svæðum, en bæði byggðirnar og
framkvæmdir við vegina eru augljós brot á
alþjóðasamþykktum.
Í ályktun öryggisráðsins númer 465 segir
líka að flutningur Ísraelsmanna á eigin
þegnum til hernámssvæðanna sé „alvarleg
hindrun“ í vegi friðar og í ályktuninni er
þess krafist að Ísraelar hverfi frá land-
nemabyggðum á herteknu svæðunum. Vatn
er af skornum skammti í Palestínu og notk-
un Ísraelsmanna á vatni af svæðum Palest-
ínumanna brýtur einnig í bága við alþjóða-
samþykktir, enda er þarna um að ræða
eignaupptöku á langmikilvægustu auðlind
landsins. Landtökumönnum mun vera út-
hlutað 1.450 kúbikmetrum af vatni á mann
á ári en Palestínumenn hafa einungis 83
kúbikmetra á mann til sinna umráða á ári
hverju. Allt athafnalíf og daglegt líf á svæð-
um Palestínumanna líður því mjög fyrir
vatnsskort.
Jón Ormur Halldórsson,
stjórnmálafræðingur.
HVAÐA YFIRRÁÐA-
RÉTT HEFUR ÍSRAEL
Á HERNUMDUM
SVÆÐUM PALESTÍNU?
Á Vísindavef Háskóla Íslands hefur að undan-
förnu verið fjallað um kosti og galla klónunar,
hvort til séu sérstakir íslenskir steinar, hvort böðull Jóns Arasonar var ís-
lenskur glæpamaður eða danskur embættismaður, hvort galdrar séu til
og hvers vegna fyrsta síðan í bókum er kölluð saurblað.
VÍSINDI
alltént ljóst að hún er mun skyldari hefðbundn-
um hugtökum um eðli og tilgang lífsins í anda
hinnar forngrísku frumspeki en viljalögmál
hinnar nietzscheísku heimspeki er.
Viljalögmálið ber vott um hrátt raunsæi um
líf mannsins sem viljaveru og um baráttu vilja
um völd. Nietzsche átti sér þá ósk að þetta
raunsæi myndi hleypa eldmóði í nútímamann-
inn sem tækist á við líf sítt af meiri festu en áð-
ur enda tæki hann það nú fyrst í eigin hendur.
Ákall Nietzsches er drifið áfram af lífstilfinn-
ingu sem skynjar á ofsafenginn hátt tómhyggj-
una og þá tilvistarkvöð að taka ákvörðun um
eigið líf sem hún kyndir undir.
Guð og guðleysi
Það er álitamál hvort nútímamaðurinn skynji
jafn nöturlega tómarúmið sem Guð skildi eftir
sig, eins og Nietzsche hélt að hann myndi gera
eða tómið þar sem hin fjarverandi vera minnir á
sig samkvæmt Heidegger. Ef svo er ekki kunna
í fljótu bragði að vera tvær skýringar á því. Í
fyrsta lagi er hugsanlegt að guðleysi valdi ekki
sálarangist í sama mæli og spámenn tómhyggj-
unar töldu að myndi gerast. Það á alla vega við
um hinn afblekkta nútímamann sem finnur
ekki hjá sér þörf fyrir að fara út yfir mörk hins
endanlega í hugsun sinni (og þá væru aðrar
megin skýringar á sálarkreppum nútímafólks
en guðleysið). Hin skýringin væri sú að hug-
myndir okkar um Guð hafa breyst á síðari hluta
20. aldar. Sá Guð sem Nietzsche tilkynnti að við
mennirnir hefðum gengið af dauðum samræm-
ist ekki nema að litlu leyti þeim hugmyndum
sem fólk gerir sér um guðlega veru eða guð-
legan kraft nú á dögum. Útbreiðsla guðleysis á
20. öld hefur haldist í hendur við margvíslega
viðleitni til að viðhalda yfirskilvitlegri, guðlegri
vídd í lífi okkar. Sagt hefur verið skilið við
margt í mynd þess Guðs sem Nietzsche barðist
við og var í ætt við verndandi og refsandi föður.
Við tekur mun óræðari hugmynd um Guð, sem
jafnvel minnir á veruhugmynd Heideggers.
Slíkur Guð er hins vegar ekki viðfangsefni
heimspekinnar, heldur guðfræði, trúarbragða-
fræði, sálfræði, lista, jafnvel þeirrar háfleygu
tegundar fræðilegrar eðlisfræði sem leitast við
að ráða í samhengi alheimsins.
Heimspekin hefur losað sig við slíkar spurn-
ingar, enda sagði Heidegger sjálfur að sín
hugsun um veruna færi út yfir mörk heimspek-
innar. Í frægu viðtali sem tímaritið Der Spiegel
tók við Heidegger (með því skilyrði að það yrði
ekki birt fyrr en að honum látnum) var hann
bölsýnn á möguleika mannsins og fullyrti „að-
eins annar Guð getur bjargað okkur.“ Hinn
ungi Wittgenstein sem vísaði allri frumspeki á
bug með þeim fleygu orðum að um það sem
maður geti ekki talað eigi maður að þegja, sagði
engu að síður að verk sitt Tractatus logico-
philosophicus væri skrifað Guði til dýrðar. Þeir
heimspekingar sem hafa haldið í trú á Guð hafa
ekki allir haldið sig við hreinleikaboð Wittgen-
steins um að halda hinu guðlega utan heim-
spekilegrar rökræðu. Þeir streitast við að halda
lífi í eldi guðfræðilegrar frumspeki sem raunar
er varla meira en glæðurnar nú á dögum.
Hin fyrsta og síðasta heimspeki
Jafnvel þótt Kant teldi að svör við frum-
spekilegum spurningum, eins og t.d. um ódauð-
lega sál, geti ekki verið á færi mannlegrar
skynsemi var hann engu síður þeirrar bjarg-
föstu skoðunar að það væri manninum „nátt-
úrulegt“ að spyrja slíkra spurninga. Hann gæti
ekki annað en spurt þeirra jafnvel þótt hann
fengi aldrei fullnægjandi svör við þeim. Arthur
Schopenhauer tók í sama streng þegar hann
staðhæfði að maðurinn væri í eðli sínu haldinn
„frumspekilegri þörf“ fyrir að spyrjast fyrir um
hinstu rök lífsins.
Ef aftur er litið til þeirrar manngerðar sem
telur sig afblekkta, lætur sig engu varða slíkar
spurningar og gerir sig ánægða með raunvís-
indalega heimssýn hverju sinni, blasir við að
skoðun þeirra Kants og Schopenhauers á ekki
við um alla menn. Ef við hugsum þessa mann-
gerð áfram þá er ugglaust hægt að segja að hún
aðhyllist leynt eða ljóst kenningu Nietzsches
um lífið sem baráttu vilja um völd. Lífið snýst
um að halda velli, komast af og reyna að lifa vel,
helst án sálarháskans sem hetja Nietzsches
getur ratað í. Að lifa vel miðast því iðulega við
að reyna að halda dauðanum fjarri okkur, leiða
ekki hugann að endanleika eigin lífs að nauð-
synjalausu.
Slíkt lífsviðhorf líkist þeirri útvötnuðu sæld-
arhyggju í anda Epíkúrosar sem þýski heim-
spekingurinn Herbert Schnädelbach segir vera
lífsspeki okkar samtíma, alla vega í okkar
heimshluta. Við reynum að lifa góðu lífi, búum
um okkur í garði okkar, eins og Epíkúros gerði,
höldum okkur utan við pólitískan og félagsleg-
an skarkala. Við brjótum ekki heilann allt of
mikið, alla vega ekki meira en góðu hófi gegnir.
Þau okkar sem sækja í andlega iðju gera það til
að bæta líðan sína, allt miðist við að auka
ánægju og forðast vanlíðan. „Vörurnar“ á hin-
um frumspekilega og trúarlega markaði fal-
bjóði leiðir til sálrænnar vellíðunar sem maður
lifi samt ekki eftir. En hvað um það, maður leit-
ast við að rækta garðinn sinn og það gildir líka
um heimspekina sem fæst við vandamál sem
hún ræður við, sem eru í mörgum tilfellum
„smáatriðavandamál“.
Ber þessi lýsing Schnädelbachs ekki vott um
menningarbölsýni? Jú, vissulega, enda gefur
ástand mála í heiminum ekki tilefni til annars.
Að því leyti tekur Schnädelbach ekki á smámáli
með þessum skrifum sínum um ríkjandi ástand.
En það er verkefni fleiri en heimspekinga að
gagnrýna samtímann. Það er verkefni sem við
stöndum ævinlega frammi fyrir, óháð því hvort
við erum heimspekingar eða ekki. Heimspekin
hefur sínu hlutverki að gegna í þeirri gagnrýni,
og hún sinnir því m.a. með því að fást við sín
„smáatriðavandamál.“ Frumspeki samtímans
er þess vegna öllu hæverskari en hin hefð-
bundna frumspeki vegna þess að hún leyfir sér
ekki þá vil að vera stóryrt um hinstu rök lífsins.
Líkast til er það er af hinu góða þótt okkur
kunni að finnast það heldur lítið á stundum.
Heimspekin myndi þróast út í frumspeki af síð-
ustu sort ef hún færi að boða heildarlausnir á
andlegri og samfélagslegri kreppu samtímans.
Djúpstæður efi fer henni betur.
Aðalsmerki heimspekinnar á 20. öld hefur
nefnilega verið gagnrýnin afstaða til heildar-
lausna og alræðishyggju af öllu tagi. Hlutverk
hennar hefur því verið að greina og skýra vand-
ann fremur en að leggja til lausnir á honum.
Verk hennar getur falist í að grafast fyrir um
og gagnrýna þau hugmyndakerfi sem ráða
mestu í samfélögum okkar hverju sinni eins og
efnishyggju samtímans, en einnig í því að fást
við afar venjuleg vandamál sem koma upp í
daglegu lífi okkar og snerta sjálfs- og verald-
arskilning okkar. Hún gerir það t.d. með því að
skýra hugmyndir hinnar svokölluðu heilbrigðu
skynsemi sem gerir sér oftar en hana grunar
rangar hugmyndir um heiminn. Hún gerir það
með því að varpa gagnrýnu ljósi á skýringartil-
gátur vísindanna sem telja sig helsta upplýs-
anda hinnar heilbrigðu skynsemi, en eru oft
fangin í ýmis konar óígrunduðum hugmyndum.
Sú staðreynd að vísindin geta ekki svarað
mörgum spurningum nema takmarkað lætur
heimspekinni einnig í té verkefni. Rannsóknir
taugalífeðlisfræðinnar geta til að mynda upp-
lýst okkur um lífeðlisfræði vitundarstarfsemi
okkar. En það breytir ekki því að öllum okkar
athöfnum fylgir það innsæi að við séum höf-
undar þeirra og berum ábyrgð á þeim, án þess
að vísindin geti útskýrt þá staðreynd. Þess
vegna eru frumspekilegar hugleiðingar um
frelsi viljans, hvað það merki að vera sjálf, enn
jafn áleitnar nú á dögum og þær hafa alltaf ver-
ið. Sama gildir um samband sálar og líkama
sem raunvísindaleg hugsun ræður ekki við.
Heimspekileg greining slíkra vandamála leiðir
ekki nauðsynlega til endanlegra lausna. Hin
fyrrum „fyrsta heimspeki“ er í raun orðin hin
„síðasta heimspeki“. Það má þess vegna lýsa
frumspekinni sem nokkurs konar hæli fyrir
hinar óleysanlegu spurningar heimspekinnar.
Samkvæmt boði rökgreiningarheimspekinn-
ar hefur þessi hælisvist læknandi hlutverki að
gegna. Jürgen Habermas hefur sagt að hin
læknandi aðferð heimspekinnar ein og sér dugi
ekki til að heimspekin standi undir nafni. Heim-
spekin þurf einnig að vera frelsandi, þ.e.a.s. að
miðla þekkingu sem hafi frelsandi áhrif á
manninn og samfélagið. Habermas hefur fyrst
og fremst í huga þá heimspeki sem vinnur að
því að greina skilyrði fyrir réttlátari heimi þar
sem maðurinn fær notið frelsis síns. Þær ráð-
gátur sem frumspeki samtímans reynir að
kryfja hafa ekki beint með samfélagslegan og
stjórnmálalegan veruleika mannsins að gera.
Til þess eru þær of sértækar. Frumspekileg
iðja er tjáning á annars konar frelsi sem engin
samfélagsleg höft geta hamið. Frelsi mannsins
til að eiga sér umhugsunarefni sem eru handan
hins áþreifanlega. Sem er jafnframt frelsið til
að hugsa um það sem er „óhugsandi“ og getur
þess vegna verið andóf af æðra tagi gegn van-
köntum veruleikans sem við búum við. Eða, svo
Nietzsche hafi síðasta orðið, óður til lífsins.
Heimildir:
Sigmund Freud, Blekking trúarinnar, í þýðingu Sigur-
jóns Björnssonar, Hið íslenska bókmenntafélag, 1993.
Jürgen Habermas, Nachmetaphysisches Denken,
Frankfurt M.: Suhrkamp, 1988.
Jürgen Habermas, „Heimspekin sem staðgengill og túlk-
andi“, í Robert Jack og Ármann Halldórsson (ritstj.),
Hvað er heimspeki?, Háskólaútgáfan, 2001.
Martin Heidegger, Hvað er frumspeki? , óbirt þýðing
Magnúsar D. Baldurssonar.
Martin Heidegger, Nietzsche, Pfullingen: Neske, 1961.
Martin Heidegger, „Aðeins annar guð getur bjargað
okkur“, óbirt þýðing Kristjáns G. Arngrímssonar á við-
tali við Heidegger, „Nur noch ein Gott kann uns retten“,
Spiegel, 31. maí, 1976.
Friedrich Nietzsche, Svo mælti Zaraþústra, í þýðingu
Jóns Árna Jónssonar, inngangur eftir Sigríði Þorgeirs-
dóttur, Háskólaútgáfan, 1996.
Herbert Schnädelbach, „Nietzsche und die Metaphysik
des 20. Jahrhunderts“, í Deutsche Zeitschrift für Philo-
sophie 1/2001.
Sigríður Þorgeirsdóttir, „Metaphysik“, í Henning Ott-
mann (ritstj.), Nietzsche Handbuch, Stuttgart: Metzler,
2000.
Ludwig Wittgenstein, Bláa bókin, í þýðingu Þorbergs
Þórssonar, inngangur eftir Þorstein Gylfason, Hið ís-
lenska bókmenntafélag, 1998.
Höfundur er dósent í heimspeki við Háskóla Ís-
lands.