Lesbók Morgunblaðsins - 27.04.2002, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. APRÍL 2002
Þ
AÐ hefur verið kunngjört á op-
inberum vettvangi að „einn
mesti viðburður á Listahátíð í
vor“ verði „án efa flutningur
hljómsveitarinnar Sigur Rósar,
Hilmars Arnar Hilmarssonar og
Steindórs Andersens kvæða-
manns á Hrafnagaldri Óðins.
Strax við undirbúning uppfærslu verksins hef-
ur það vakið gríðarmikla eftirtekt og forvitni
um allan heim, og víst er að augu heimsins
munu beinast að Íslandi þegar það verður flutt
hér“. (Morgunbl. 19. mars sl.) Í framhaldinu
segir meðal annars:
„Árið 1867 fullyrti norski
fræðimaðurinn Sophus Bugge
að kvæðið væri tilbúningur frá
17. öld, en kvæðið er til í papp-
írshandriti frá þeim tíma. Ís-
lenskir fræðimenn með doktor
Jónas Kristjánsson í farar-
broddi hafa hins vegar hrakið
aldursgreiningu Bugges með
textafræðilegum og málfræði-
legum rannsóknum á kvæðinu,
og hefur Jónas jafnvel talað um
að hér sé á ferðinni nýtt Eddu-
kvæði.“
Satt að segja hef ég undirrit-
aður ekki kafað giska djúpt í
rannsóknir á þessu gamla
kvæði og farið mjög varlega í
allar fullyrðingar um það.
Ástæðan til varfærni minnar er
einkum sú að kvæðið er ákaf-
lega torskilið, líklega vegna
þess að það mun vera mjög svo
afbakað í öllum uppskriftum.
En með því að ég hef nú verið
kallaður til ábyrgðar fyrir end-
urreisn kvæðisins og væntan-
legri heimsfrægð, þá má ég ekki
við bindast að reyna að varpa
nokkurri ljóstýru yfir það.
Í umræddri Morgunblaðs-
grein segir tónskáldið góða sem
hefur tekist á hendur það hlut-
verk að skapa tónlist við kvæð-
ið, að sennilega viti enginn
„hvað það nákvæmlega þýðir“
en bætir síðan við: „Það er
kannski ekkert verra fyrir okk-
ur, því við getum þá farið þá leið
að því sem okkur sýnist.“ Ef
Hilmar Örn skyldi lesa þessar
línur þá bið ég hann að skelfast
hvergi; ég heiti honum því að
mér mun ekki takast að finna í
kvæðinu neina svo vitræna
merkingu að ógnað geti tón-
smíðum hans.
Safn Eddukvæða
verður til
Áður en ég legg til atlögu við
kvæðið sjálft verð ég að gera
stutta grein fyrir því hversu það
er til okkar komið.
Hrafnagaldur var áður talinn
eiga heima í þeim flokki fornra
kvæða sem kölluð eru Eddu-
kvæði, og eftir að hafa verið út-
skúfaður um skeið virðist hann nú vera aftur á
leið í sinn forna félagsskap.
Eddukvæði eru fyrst og fremst þau kvæði
sem varðveitt eru í svokallaðri Konungsbók,
því fræga íslenska ljóðasafni sem nafn dregur
af langri vist í bókasafni Danakonungs, en var
skilað heim til Íslands ásamt sagnahandritinu
Flateyjarbók vorið 1971. Konungsbók var rit-
uð seint á þrettándu öld, segjum kringum
1270; það er að segja skömmu eftir að Íslend-
ingar gengu Noregskonungi á hönd, eða um
þær mundir sem Gissur Þorvaldsson, jarl kon-
ungsins, var að gefa upp öndina saddur lífdaga.
Fátt er kunnugt með vissu um feril Kon-
ungsbókar fyrstu aldirnar, en árið 1643 komst
hún í eigu Brynjólfs Sveinssonar biskups í
Skálholti, og hefur hann skrifað ártalið og
fangamark sitt á fyrstu blaðsíðu bókarinnar.
Brynjólfur biskup og samtíðarmenn hans
héldu að kvæði þessi væru eftir Sæmund fróða
Sigfússon, þann fræga galdramann sem prest-
ur var í Odda á Rangárvöllum um og eftir 1100
(dáinn 1133). Þess vegna var kvæðasafnið kall-
að Sæmundar-Edda, og loðir sú nafngift við
enn í dag, þótt mönnum sé nú löngu ljóst orðið
að Sæmundur prestur á engan þátt í kvæðum
þessum; flest eru þau eldri en frá hans dögum
og hafa lifað í munnmælum uns þau voru færð í
letur af ókunnum skrifurum á 12. og 13. öld.
Sjálf er Konungsbók eftirrit eldri kvæðaupp-
skrifta sem síðan hafa glatast.
Þótt Brynjólfi biskupi skjátlaðist um höfund
kvæðanna þá skildi hann réttilega að hér hafði
hann öðlast dýrmætan fjársjóð fornra fræða.
Kvæði Konungsbókar voru skrifuð upp hvað
eftir annað – á pappír sem þá var kominn til
sögunnar, og menn reyndu eftir megni að
skilja þau og kryfja til mergjar. Í uppskrift-
irnar var jafnframt aukið nokkrum kvæðum
sem menn töldu að væru skyldrar ættar. Sum
þessara viðbótarkvæða voru tekin úr fornum
handritum sem enn eru kunn, en önnur eru af
óvissum uppruna vegna þess að heimildirnar
eða forritin sem eftir var skrifað hafa glatast.
Þannig varð til í stórum dráttum það heild-
arsafn sem á vorum dögum er birt í prentuðum
útgáfum undir nafninu Eddukvæði. Sam-
kvæmt uppruna skiptist kvæðasafnið sem hér
segir:
Úr Konungsbók eru 29 kvæði: Völuspá,
Hávamál, Vafþrúðnismál, Grímnismál o.s.frv.
Úr öðrum fornum handritum eru 4 eða 5
kvæði: Baldursdraumar (öðru nafni Vegtams-
kviða), Rígsþula, Hyndluljóð (með Völuspá
hinni skömmu) og Gróttasöngur.
Úr glötuðum handritum eru einnig 4 eða 5
kvæði: Gróugaldur, Fjölsvinnsmál, Sólarljóð,
Hrafnagaldur Óðins og loks Getspeki Heið-
reks konungs.
Gróugaldur og Fjölsvinnsmál eru samstæð
kvæði og kallast í útgáfum stundum Svipdags-
mál.
Hrafnagaldur Óðins kallast öðru nafni For-
spjallsljóð, og eru venjulega hafðar báðar fyr-
irsagnirnar í handritunum.
Getspeki Heiðreks konungs eru Gátur Gest-
umblinda sem svo kallast í útgáfu Jóns Árna-
sonar (Íslenzkar gátur, skemmtanir, vikivakar
og þulur I).
Gáturnar eru að stofni til úr hinni fornu
Heiðrekssögu, en hér er svörum Heiðreks kon-
ungs snúið í bundið mál.
Eins og vænta mátti reyndi Árni Magnússon
að draga að sér þessar uppskriftir Eddukvæð-
anna þegar hann tók að safna handritum seint
á 17. öld.
Í minnisgreinum um Eddu talar hann um
„Sæmundar Eddur geysi margar“ sem verið
hafa í hans eigu. Þær fórust allar í brunanum
mikla 1728 – nema ein, en í henni er ekki
Hrafnagaldur Óðins. En nokkr-
ar af Edduuppskriftunum
höfðu borist til Stokkhólms áð-
ur en Árni fór að safna hand-
ritum, og svo eru yngri upp-
skriftir í Konungsbókhlöðu í
Kaupmannahöfn og Lands-
bókasafninu í Reykjavík.
Nokkuð er misjafnt hver af
viðbótarkvæðum handritanna
eru tekin gild í nútíma útgáfum.
Til að mynda er Sólarljóðum
stundum sleppt, en stundum
eru þau prentuð sem „viðauki“
eða „bókarauki“. Þau þykja
eiga illa heima í flokki með hin-
um heiðnu Eddukvæðum af því
að þau eru kristið helgikvæði;
en hátturinn, sem er ljóðahátt-
ur, tengir þau við Eddukvæðin,
og heilræðin minna á Hávamál.
– Hrafnagaldur hefur mátt búa
við mjög misjafnt atlæti. Stund-
um hefur hann verið tekinn full-
gildur sem Eddukvæði, en
stundum lokaður úti.
Hefðargripur eða
hornreka
Í fyrsta sinn var Hrafnagald-
ur gefinn út á prent í 1. bindi
hinnar miklu Edduútgáfu
Árnanefndar í Kaupmannahöfn
1787, og annaðist þá útgáfu
Guðmundur Magnússon forn-
ritafræðingur (1741–98). Guð-
mundur studdist við skýringar
eftir séra Gunnar Pálsson í
Hjarðarholti (1714–91). Hann
kveðst hafa glímt við kvæðið í
fulla fjóra mánuði, en með
litlum árangri. En honum er
kunnugt um að fleiri hafi átt í
slíku basli; hann segir að Eirík-
ur Hallsson í Höfða, íslenskt
góðskáld á 17. öld, hafi rann-
sakað kvæði þetta í áratug og
fleygt því frá sér með þeim um-
mælum að hann skildi lítið eða
ekkert í því.
Engu að síður neyðist Guð-
mundur til að fjalla nokkuð um
kvæðið í útgáfu sinni og birtir
þýðingu þess (að sjálfsögðu á
latínu) ásamt lærðum skýring-
um. Og margt í skilningi og
skýringum Guðmundar lifir síð-
an áfram í skrifum yngri fræði-
manna og þýðingum kvæðisins
á ýmsar nútímatungur.
En Hrafnagaldur var ekki eina Eddukvæðið
sem reyndist fyrri mönnum seigt undir tönn –
enda raunar margt sem vefst fyrir skýrendum
kvæða þessara enn í dag. Því var að vonum að
menn legðu hinn torráðna Hrafnagaldur að
jöfnu við önnur Eddukvæði til útgáfu og rann-
sókna; allt var þetta ærið strembið hvort sem
var. Hrafnagaldur var tekinn sem fullgilt forn-
aldarkvæði allt fram til 1867 þegar norski
fræðimaðurinn Sophus Bugge gerði úr garði
hina fyrstu nútímalegu textaútgáfu Eddu-
kvæða sem fyrr getur.
Þetta er enn í dag helsta handritaútgáfa
kvæðanna; en þótt hún væri vönduð og fróðleg
á sínum tíma þá stendur hún nú til bóta á ýms-
an hátt.
Eitt af því sem sýnist þurfa endurskoðunar
við er dómur Sophusar Bugge um aldur
Hrafnagaldurs. Eins og fram kemur í marg-
HRAFNAGALDUR ÓÐINS –
FORSPJALLSLJÓÐ
FORNKVÆÐI REIST ÚR ÖSKU
Sigurrós frumflutti tónverkið Hrafnagaldur Óðins við
samnefnt kvæði um síðustu helgi í Barbican Center í
London. Verkið verður síðan flutt á Listahátíð í Reykja-
vík 24. maí næstkomandi. Hér er fjallað um kvæðið
sem talið er tilheyra Eddukvæðum en það þykir með
allra torræðasta skáldskap af því kyni.
E F T I R
J Ó N A S K R I S T J Á N S S O N
Elsta handrit Hrafnagaldurs, skrifað um 1670 af ókunnum skrifara. Konungsbókhlaða í Stokkhólmi, Stock. papp. octavo nr. 15.
SJÁ SÍÐU 6.