Lesbók Morgunblaðsins - 27.04.2002, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. APRÍL 2002
E
f það er eitthvað sem höfundar
greinaflokks Lesbókar á þessu
vori gætu sammælst um er það
hve fjölbreytileg heimspeki
samtímans er. Þróun vestrænn-
ar heimspeki á 20. öld hefur ver-
ið eitt samfellt fjölþættingar-
ferli sem erfitt er að henda
reiður á. Hér verður ekki gerð tilraun til að
setja fram heildarsýn á heimspeki samtímans.
Slík sýn er ævinlega mótuð af tiltekinni hug-
mynd um eðli og hlutverk heimspekinnar og
getur því aldrei annað en gefið brotakennda
hugmynd um hana. Allar tilraunir til að meta
stöðu heimspekinnar reyna hins vegar að draga
fram sérstöðu þessarar fræðigreinar sem fyrr-
um var talin móðir allra vísinda, en hefur nú á
dögum hæverskara hlutverki að gegna í sam-
félagi vísindanna. Meðan heimspekin var í for-
ystuhlutverki, og jafnvel enn lengur, var frum-
spekin sú grein hennar sem var í
drottningarstöðu. Frumspekin var hin „fyrsta
heimspeki“ sem hafði að viðfangi hinstu rök
veruleikans og lögmál alls sem er. Hún fékkst
við stóru spurningarnar um eðli veruleikans og
tilgang lífsins og var af þeim sökum talin „hið
allraheilagasta í hofi heimspekinnar“. Þessi
trúarlega skírskotun í mynd þýska heimspek-
ingsins Hans-Georg Gadamers af frumspekinni
er órækur vitnisburður um að hún er það svið
heimspekinnar sem hefur verið í nánastri
snertingu við guðdóminn. Viðleitni heimspek-
inga síðari hluta 19. aldar til að skilja sundur
trú og þekkingu hefur þess vegna gengið næst
frumspekinni af öllum undirgreinum heim-
spekinnar. Engin grein hefur sætt jafnmikilli
gagnrýni og verið jafn oft dæmd dauð og ómerk
og frumspekin.
Sá heimspekingur sem í lok 19. aldar lagði
línurnar fyrir frumspekigagnrýni 20. aldar var
Friedrich Nietzsche. Aðrir hafa fylgt eftir
gagnrýni hans, bætt við hana og breytt sem
hefur gert að verkum að hún hefur kvíslast í
ýmsar áttir. Í ljósi þess að erfitt reynist að öðl-
ast yfirsýn yfir hina fjölþættu frumspekigagn-
rýni 20. aldar ætla ég að einskorða mig við
gagnrýni Nietzsches. Ég mun velta fyrir mér
áhrifum hennar og spyrja um afdrif frumspek-
innar á 20. öld. Gerði gagnrýni Nietzsches
stóru spurningarnar um hinstu rök lífsins
brottrækar úr heimspekinni? Gekk hann þar
með af frumspekinni dauðri eða á hún sér við-
reisnar von eftir þessa atlögu? Með því að
spyrja þessarar einu heimspekilegu spurningar
um mátt eða vanmátt frumspekinnar nú á dög-
um er gefið lítið dæmi um þá fjölbreytilegu iðju
sem heimspeki er við upphaf nýrrar aldar, sem
er tilgangurinn með þessum greinaflokki.
„Hin fyrsta heimspeki“
Þegar talað er um endalok frumspekinnar er
átt við þá hefð frumspekinnar sem lagður var
grunnur að í heimspeki Platons og Aristóteles-
ar. Nafngift þessarar greinar heimspekinnar er
þó ekki komin frá hinum forngrísku spekingum
sjálfum. Frumspeki eða „metaphysika“ er rak-
in til bókfræðilegrar flokkunar Andronikosar
frá Rhodos á ritum Aristótlesar. Andronikos
kallaði verkið sem kom á eftir náttúruspeki
(physika) Aristótelesar „ta meta ta physika“,
þ.e. einfaldlega ritið „á eftir“. Aristóteles sjálf-
ur leit á rit sitt sem „hina fyrstu heimspeki“
vegna þess að það fjallaði um grundvallarlög-
mál verunnar. Í heimspeki Platons eru slík lög-
mál talin yfir náttúruna hafin. Þetta hafði tví-
þætt mótunaráhrif á heimspekina. Í fyrsta lagi
er náttúran sjálf ekki hinsti vitnisburður um
eðli heimsins enda vantreystu hinir fornu spek-
ingar heimi sýndarinnar sem maðurinn hefur
aðgang að með skilningarvitunum. Þeir voru
sér þess fullvissir að skilningarvitunum væri
ekki treystandi og að veruleiki sýndar væri ein-
mitt sýndarveruleiki. Þess í stað taldi Platon
heim frummyndanna hin raunverulega heim
verunnar. Afleiðingin varð því í öðru lagi
tveggjaheimakenning: Maðurinn er borgari í
tveimur heimum, heimi sýndar og hinum eilífa,
guðlega heimi verunnar sem hann getur öðlast
innsýn í fyrir tilstilli skynsemi sinnar. Þessi yf-
irnáttúrlegi heimur var bjargið sem öll veru- og
þekkingarfræði hvíldi á og frumspeki af þess-
um toga hefur því verið kölluð bjarghyggja
(eins og Þorsteinn Gylfason hefur þýtt „founda-
tionalism“.) Þótt bjarghyggjan hafi vissulega
tekið breytingum á miðöldum og fram eftir ný-
öld og var almennt ekki lengur rökstudd með
beinni skírskotun til hins yfirskilvitlega, var
vísun í einhvers konar æðri máttarvöld sjaldn-
ast langt undan. Segja má að þýski heimspek-
ingurinn Hegel hafi verið síðasti meistarahugs-
uðurinn sem tók sér fyrir hendur að smíða
heimspekikerfi sem gæti rúmað allan veru-
leikann, hinn náttúrlega jafnt sem hinn yfir-
náttúrlega, en hann taldi að hugrænt lögmál,
andinn, væri drifafl allrar sögulegrar þróunar.
Hegel dó árið 1831 og því er heimspekileg
hugsun eftir hans daga iðulega auðkennd sem
heimspeki „eftir frumspekina“, sem merkir
nánar tiltekið heimspeki eftir bjarghyggjuna.
Annað einkenni frumspeki af hefð bjarg-
hyggju er markhyggjan sem er innbyggð í
hana. Hinstu lögmál veruleikans eru í senn
merking hans og tilgangur. Kristin kenning yf-
irtekur tveggjaheimakenningu platonismans
og umbreytir markhyggju aristótelískrar
heimspeki um að allt sæki í átt til
fullkomnunar í fyrirheit um hinn efsta dag.
Síðarnefnda atriðið á raunar einnig við um hug-
hyggju Hegels sem lítur á sögulega þróun and-
ans sem ferli í átt til fullkominnar sjálfsþekk-
ingar mannsandans. Það eru þessi tvö atriði
frumspekinnar — bjarg- og markhyggjan —
sem Nietzche leitast við að grafa undan. Til-
raun hans og síðari tilraunum um grundvall-
arlögmál lífsins má lýsa sem misvelheppnuðum
tilburðum til að losa sig úr viðjum frumspek-
innar. Allar tilraunir til að hefja sig upp yfir
frumspekina eru nefnilega því marki brenndar
að þær eru sjálfar frumspekilegar. Jafnvel
hrein efnishyggja sem hefur eðlisfræðina sem
rannsókn á lögmálum hinnar lifandi náttúru
upp í hásæti frumspekinnar er frumspekileg
þar sem sönnun þess að allt sé náttúrlega skil-
yrt liggur utan verksviðs eðlisfræðinnar. Hug-
um því nánar að gagnrýni Nietzsches til að
ganga úr skugga um hvers eðlis sú frumspeki
er sem er laus við mark- og bjarghyggju og er
þess vegna afhelguð eða náttúruvædd.
Botninn fer úr með dauða Guðs
Afhelgun frumspekinnar má skoða í ljósi
greiningar Nietzsches á andlegum tilvistarskil-
yrðum nútímamannsins á tímum framþróunar
vísinda sem á stóran þátt í vaxandi guðleysi að
dómi hans. Slagorð Nietzsches, „Guð er dauð-
ur“, felur í sér afhjúpun á hinu guðfræðilega
inntaki frumspekinnar. Þar sem hið guðlega
sameinar bjarg- og markhyggju frumspekinn-
ar tekur við tilgangsleysi, lífið glatar æðri til-
gangi. Nútímamaðurinn er á frumspekilegum
vergangi. Þessu ástandi lýsir Samuel Beckett
öðrum betur í leikriti sínu um flækingana sem
bíða eftir Godot, en þá bið má hæglega túlka
sem bið eftir guði. Þetta er ástand tómhyggju
eða nihilismans, en „nihil“ sem merkir neind,
ekkert eða tóm gefur til kynna að lögmál frum-
spekinnar hafi verið reist á sandi fremur en á
raunverulegu bjargi. Þetta bjarg var tilbúning-
ur, tóm, ekki neitt. Nietzsche kemst að þeirri
niðurstöðu að sannleiksleit heimspekinginna
sem efast um allt hafi að lokum beinst gegn
sjálfri sér og sínum eigin forsendum. Bjargföst
lögmál sannleikans hafi sýnt sig vera skýja-
borgir. Fyrst skýjaborgirnar eru ekki annað en
uppspunninn heimur ályktar Nietzsche að öll
tvíhyggja veru og birtingar sé tilbúningur.
Hann olli svosem ekki hugmyndafræðilegum
jarðskjálfta með þeirri frétt. Immanuel Kant
hafði löngu áður sýnt fram á að frumspekilegar
hugleiðingar sem teygðu sig út yfir mörk
mannlegrar skynsemi, sem er endanleg skyn-
semi og ekki fær um að höndla hið óendanlega,
komast ekki hjá því að flækja sig í mótsagnir.
Nýmælið í gagnrýni Nietzsches á frumspeki
tveggja heima er öðru fremur hin sálfræðilega
innsýn að hún hafi gert gagn með því að hjálpa
manninum að halda velli í viðsjárverðum heimi.
Handanheimar hafi sætt manninn við jarð-
neska, endalega tilvist sína þar sem þeir hafi
gefið fyrirheit um eilíft líf. Maðurinn sé hins
vegar búinn að sjá í gegnum slíkt og því sé kom-
inn tími til raunsæis eða „uppeldis til raunveru-
leika“ eins og Sigmund Freud kallaði það síðar.
En vitaskuld er jarðsetning hins æðra,
þ.e.a.s. vísun þess til fæðingarstaðar síns í
sköpunarmætti mannsins, meira mál en svo og
Nietzsche gerir sér fullkomlega grein fyrir því.
Hann segir að tvíhyggja frumspekinnnar gegn-
sýri alla hugsun okkar sem sést á því að við
hugsum og tölum iðulega í alls kyns tvenndum
og andstæðum. Sannleiksviðmið okkar og rök-
fræðin sem er innbyggð í formgerð tungumáls-
ins eru af sama meiði. Þetta leiðir Nietzsche til
að kasta fram þeirri fleygu fullyrðingu að við
losnum ekki við Guð meðan við trúum á mál-
fræðina. Með þessari gagnrýni gerist
Nietzsche forveri málgreiningargagnrýni á
frumspekina sem Ludwig Wittgenstein hrundi
af stokkunum fáeinum áratugum síðar.
Wittgenstein sá að mörg stærstu vandamál
heimspekinnar mátti rekja til þess hve tungu-
málið hefur tælt heimspekinga í ógöngur.
Frumspekileg hugtök voru þess vegna að hans
dómi iðulega skrumskælingar sem áttu rætur í
afvegaleiddu tungutaki. Hlutverk málgreining-
argagnrýni var því að lækna heimspekina af
þessum kvilla með greiningu hugtaka. Í kjölfar-
ið varð frumspeki að skammaryrði. Verksvið
heimspekinnar þrengdist hins vegar til muna
með þessari þróun og átti hún nú einungis að
vera aðferð til að leysa hnúta orða og hugtaka
án þess að halda nokkru fram sjálf. Þessi mein-
lætislega afstaða leiddi til algerrar gerilsneyð-
ingar heimspekinnar í rökfræðilegri raun-
hyggju heimspekinga í hópi Vínarhringsins.
Það leið samt ekki á löngu þar til málgreining-
arheimspekin opnaði sig á ný fyrir óræðum
vandmálum, eins og sjá má í síðari verkum
Wittgensteins. Í framhaldi af því fór rökgrein-
ingarheimspekin, svolítið feimnislega í fyrstu,
að fást við greiningu á hugtökum og vanda-
málum af frumspekilegum toga.
Vera og tóm
Á meginlandi Evrópu var einnig unnið að því
að vinda sig út úr viðjum hefðbundinnar frum-
speki. Tengslin við frumspekigagnrýni
Nietzches eru hér mun augljósari. Martin
Heidegger, sem er fæddur sama ár og Witt-
genstein, skrifaði tveggja binda verk þar sem
hann færði rök fyrir því að Nietzsche hafi bund-
ið endahnút á frumspeki okkar heimspekihefð-
ar. Það athyglisverða við túlkun Heideggers er
hins vegar að hann telur Nietzsche sjálfan ekki
hafa komist út úr frumspekinni heldur vera
þrælbundinn henni. Grundvallarlögmál heim-
speki Nietzsches um viljann til valds, sem er að
verki í öllu lífi og á að vera hreyfiafl þróunar og
valdabaráttu sem allt líf einkennist af, er að
dómi Heideggers ekki annað en umsnúinn plat-
onismi. Viljinn til valds er samkvæmt túlkun
Heideggers náttúrlegt frumspekilegt lögmál á
sama hátt og frummyndir Platons eru yfirskil-
vitleg lögmál um eðli veruleikans.
Með þessari gagnrýni vildi Heidegger eink-
um sýna að honum sjálfum hefði með sinni
heimspeki tekist að leysa sig úr hlekkjum hefð-
bundinnar frumspekilegrar hugsunar. Við-
fangsefni hans var sjálf veran, eða réttar sagt
Veran. Heidegger taldi að frumspeki allt frá
tímum Platons og Aristótelesar hefði gleymt
verunni sem ætti að vera megin viðfangsefni
heimspekinnar. Viðleitni þeirra og síðari tíma
frumspekinga undir áhrifavaldi þeirra hefði
miðast við að henda reiður á veru eða eðli hlut-
anna með kerfisbundinni rökvísi. Sú hugsun
sem þannig kemur böndum á veruna sjálfa ger-
ir sig seka um að hlutgera hana. Veran, aftur á
móti, lætur ekki höndla sig með slíkum hætti.
En hvað er þessi vera? Í fyrri verkum sínum
gerir Heidegger grein fyrir henni út frá neind-
inni eða tóminu. Vera birtist okkur sem neind,
þ.e. sem ómöguleiki alls sem er. Reynsla
mannsins af neindinni (t.d. andspænis eigin
dauðleika) opinberar hina fjarverandi veru. Til-
gangur hugsunarinnar á að vera íhugun um
veruna. Öll síðheimspeki Heideggers er hug-
leiðing um veruna og það hlutverk mannsins að
opna sig fyrir henni og vera reiðubúnn að taka
við henni. Veran verður því nokkurs konar
staðgengill fyrir Guð enda hefur síðheimspeki
hans oft verið talin hálfgerð uppbótar guðfræði.
Jafnvel þótt torvelt reynist að skilja hvað Heid-
egger á við með hugmynd sinni um veruna er
HVAÐ VARÐ UM STÓRU
SPURNINGARNAR?
UM AFDRIF FRUMSPEKINNAR Á
20. ÖLD OG FRAMTÍÐ HENNAR
„Frumspekileg iðja er tjáning á annars konar frelsi sem engin
samfélagsleg höft geta hamið. Frelsi mannsins til að eiga sér
umhugsunarefni sem eru handan hins áþreifanlega. Sem er
jafnframt frelsið til að hugsa um það sem er „óhugsandi“ og
getur þess vegna verið andóf æðri gerðar gegn vanköntum
veruleikans sem við búum við.“
E F T I R
S I G R Í Ð I Þ O R G E I R S D Ó T T U R