Lesbók Morgunblaðsins - 27.04.2002, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. APRÍL 2002 7
M
argir halda að sum stríð
séu réttlát.1 Á Vestur-
löndum hafa allt frá
miðöldum verið til
lærðar kenningar um
rétt stríðs og friðar.2
Þær greina rétt til
stríðs (ius ad bellum)
frá rétti í stríði (ius in bello). Réttlátt stríð er
stríð fyrir réttlátum málstað háð með réttlát-
um hætti. Einn af helztu höfundum þessarar
lærdómshefðar var Hollendingurinn Hugo
Grotius (1583-1645). Grotius er jafnframt einn
frumsmiður nútímahugmynda um alþjóðalög
yfirleitt. Og viti menn: á síðustu tímum býr
heimurinn við sæg alþjóðlegra sáttmála eða
laga, meðal annars um stríð. Þessi stríðsréttur
hefur gert skelfingar nútímastyrjalda að ein-
hverju leyti bærilegri en ella. Nú dynja þær
ásakanir á Ísraelsmönnum að hernaður þeirra
í Palestínu sé brot gegn þessum stríðsrétti.
Ætla mætti að ef farið væri í einu og öllu að
alþjóðalögum í stríði hefðum við réttlátt stríð.
Ég ætla að færa fáein rök að því að hugmyndin
um réttlátt stríð sé hæpin, jafnvel þegar við
hyggjum að henni í ljósi þeirra laga sem við
búum við um stríð.
Stríðsréttur fyrr og nú
Gamla stríðsréttarhefðin rís af tveimur
meginreglum.3 Önnur kveður á um grið
ábyrgðarlausra (sem eru oftast kallaðir sak-
leysingjar), hin um griðleysi ábyrgra. Þessar
reglur eru auðvitað innbyggðar í allt okkar sið-
ferði og réttarfar. Fólk sem hefur ekkert af sér
gert – sakleysingjar – á að sjálfsögðu að fá að
vera í friði, til dæmis fyrir yfirvöldum. En
brotamenn megum við hefta og ef við refsum
einhverjum, refsum við sekum en ekki sak-
lausum.
Í stríði eru konur og börn, gamalmenni og
sjúklingar ábyrgðarlausir sakleysingjar og því
má ekki skerða hár á höfði þeirra.4 Hermenn
eru ábyrgir frekar en ábyrgðarlausir og þess
vegna þarf ekki að vera neitt ranglátt við það
að þeir slátri hver öðrum, frekar en það þarf að
vera neitt ranglátt við einvígi sem tíðkuðust
um aldir meðal aðalsins í Evrópu. Við sjáum að
þessi gamli stríðsréttur er allur reistur á sið-
ferðilegum forsendum, til dæmis um sekt og
sakleysi og þar með um réttlæti og ranglæti í
viðteknum skilningi þessara orða. Munurinn á
sekum og saklausum, ábyrgum og ábyrgðar-
lausum, er siðferðilegur greinarmunur, líka
þegar hann er felldur í landslög.
Í stríðsrétti okkar daga kemur greinarmun-
ur á hermönnum og óbreyttum borgurum, eða
öllu heldur á vopnuðum og óvopnuðum, í stað
gamla greinarmunarins á ábyrgum og ábyrgð-
arlausum, sekum og saklausum. Þessi munur á
vopnuðum og óvopnuðum er auðvitað ekki sið-
ferðilegur munur. Hann kemur siðferði ekkert
við. Um eitt meginatriði ber hefðunum þó sam-
an. Það má ráðast á seka samkvæmt gömlu
hefðinni, en ekki á saklausa. Það má ráðast á
vopnaða, en ekki á vopnlausa, eftir þeirri nýju.5
Samt eru hefðirnar ólíkar. Samkvæmt
gömlu hefðinni – og almennu siðferði – hefur
brotlegur maður engan rétt til valdbeitingar.
Slíkan rétt hafa sakleysingjar einir, til dæmis í
krafti lögreglu í réttarríki. Í nýja stríðsrétt-
inum er það höfuðatriði að vopnleysingjar hafa
engan slíkan rétt og ef þeir taka sér hann
verða þeir sjálfkrafa griðlausir. Þar hafa vopn-
aðir einir réttinn til valdbeitingar. (Í samræmi
við þetta er stranglega bannað að fara með
hermenn eins og við förum með sakamenn að
venjulegum rétti. Stríðsföngum má til dæmis
ekki refsa.)
Drögum nú saman.6 Vopnaður maður er eins
og sekur maður að því leyti að það er leyfilegt
að ráðast á hann, en hann er að því leyti eins og
saklaus maður að hann hefur rétt til valdbeit-
ingar eða árásar. Óvopnað fólk nýtur griðleys-
is sakleysingjans gagnvart árásarliði, en því
leyfist ekki fremur en hinum seka að beita
valdi.
Við sjáum hér dæmi þess hvernig nútíma
stríðsréttur hliðrar sér hjá, eða víkur frá, öllu
siðferði. Þessar reglur koma réttlæti og rang-
læti lítið við. Það sjáum við bezt ef við berum
saman stríðsrétt og venjuleg landslög. Eftir
venjulegum lögum er gersamlega fráleitt að
brotamaður hafi rétt til valdbeitingar, en sak-
laus þegn ekki þótt hann þurfi að verja sig og
sína, til dæmis með því að fleygja innbrotsþjófi
á dyr.
Réttur í stríði
Nú má andmæla mér og segja að stríðsrétt-
ur okkar daga geymi fjölmargar siðferðilegar
reglur. Til dæmis þá að ekki megi hefta för
sjúkrabíls með rauðan kross eða hálfmána,
hvað þá skjóta á hann. Hér höfum við vitaskuld
siðferðilega reglu, í venjulegum skilningi
þeirra orða. Ég fellst á þetta. Ég kannaðist við
það þegar í upphafi máls míns að nútímastríðs-
réttur hefði gert skelfingar nútímastyrjalda að
einhverju leyti bærilegri en ella. Það hefur
hann einkum gert með því að gera ýmsar sið-
ferðilegar reglur að sínum.
En þetta þýðir ekki að í heild sinni sé stríðs-
rétturinn siðferðilegur réttur.
Það þýðir ekki einu sinni að
hann sé ekki siðlaus. Segjum að
maður hyggist fremja morð.
Hann ætlar að skera fórnar-
lamb sitt á háls. En fyrst deyfir
hann það. Þetta er að sjálfsögðu
mannúðlegt af honum og í
fyllsta samræmi við siðferðið.
Mannúðin sú breytir engu um
rétt morðingjans.
Réttur til stríðs
Eitt er að heyja stríð eftir ein-
hverjum reglum, af sama tæi og
þeim sem heimurinn býr nú við,
og annað að efna til stríðs í krafti réttláts mál-
staðar. Réttur til stríðs er allt annað en réttur í
stríði. Hinn fyrrnefndi er öllum þorra fólks
áreiðanlega mun hugstæðari. Við viljum vita
hvort Bandaríkjamenn höfðu yfirhöfuð nokk-
urn rétt til að berjast í Víetnam eða í Afganist-
an núna eða í Írak innan skamms, eða hvort
Ísraelsmenn hafa eitthvað sem líkist réttlátum
málstað gagnvart Palestínumönnum. Réttur
til stríðs – réttlæti málstaðarins frekar en
hernaðarins – var fyrirferðarmikið viðfangs-
efni hinnar gömlu siðferðilegu hugmyndahefð-
ar um styrjaldir.
Hinn nýi stríðsréttur hefur lítið að segja um
rétt til stríðs. Ástæðan er sú að hinn viðamikli
réttur í stríði hefur útrýmt réttinum til stríðs.
Það hefur gerzt með þeim hætti meðal annars
að þessi stríðsréttur hefur útrýmt siðferðis-
hugmyndum gömlu höfundanna, um ábyrgð
eða sekt og ábyrgðarleysi eða sakleysi, úr hug-
myndaheimi sínum. En þau eru hugtökin sem
við þurfum ef við viljum tala um réttlátan mál-
stað í stríði.
Við þetta bætist að stríðsréttinum er öllu
öðru fremur ætlað að vera hlutlaus réttur.
Einn munurinn á gamla réttinum og þeim nýja
er sá að eftir gamla réttinum þurftu vissulega
ekki að vera sekir beggja vegna víglínu þótt
það gæti gerzt. Í réttlátu stríði eru þeir bara
öðrum megin við hana. En vopnaðir menn eru
ævinlega beggja vegna víglínunnar og stríðs-
rétturinn gildir sjálfkrafa um þá alla. Hann er
hlutlaus. Hann er eins og einvígisreglur. Ég
skora þig á hólm, þú velur vopnin og svo fram-
vegis.
Einvígi, háð eftir settum reglum í góðu sam-
komulagi, eru heimskuleg. Þau þurfa alls ekki
að vera ranglát. Þau eru eiginlega utan alls sið-
ferðis. Lítið atvik sem Dostojevskí segir frá í
Karamazovbræðrum er til marks um það. Þeg-
ar Zosíma, ein söguhetja hans, var ungur mað-
ur hætti hann við einvígi í miðju kafi og fleygði
byssu sinni frá sér og langt inn í skóg. Það var
æpt að honum.
„Herrar mínir!“ sagði ég. „Getur verið að það sé
svo sjaldgæft á okkar tímum að hitta mann sem
iðrast sjálfur heimsku sinnar og lýsir sig sekan að
því sem hann hefur þegar brotið af sér opinber-
lega?“ – „En ekki í miðju einvígi!“ æpti félagi minn
aftur.7
Eins og einvígi held ég að stríð, eftir nútíma-
skilningi á því fyrirbæri, sé utan alls siðferðis
ef við lítum aðeins á rétt í stríði eða rétt til
stríðs. Þess vegna er hugmyndin um réttlátt
stríð á okkar dögum hæpin.
Stríð og einvígi
Ég er tvívegis búinn að bera stríð saman við
einvígi. Guðmundur Finnbogason vildi gera
stríð að einvígjum forustumanna þjóðanna og
skrifaði um þetta í útlend blöð milli stríða svo
að nokkra athygli vakti.8 Þetta mundu flestir
telja tóman barnaskap hjá Guðmundi. Ekki
sízt forustumenn þjóðanna.
Hitt kann að reynast umhugsunarvert, ef
við viljum bera saman stríð og einvígi, að hefð-
bundin einvígi hafa horfið úr sögunni í okkar
heimshluta.9 Saga Dostojevskís er orðin fram-
andleg og ofurlítið spaugileg. Hún er saga um
heimsku en ekki um heiður.
Gætu nú stríð horfið úr sögunni með svip-
uðum hætti? Hvað þurfti til að einvígi lögðust
af? Eitt svar gæti verið að til þess hafi þurft að
leggja allan aðal niður í Evrópu.10 Hvað þarf þá
til að stríð leggist af? Þarf að leggja öll ríki nið-
ur? Þarf eina alheimslögreglu? Ég ætla ekki að
reyna að svara því.
Ranglæti stríðs
Stríðsréttur er ekki siðferðilegur réttur.
Hann er leikreglur eins og einvígisreglurnar.
Stríð er þá eins konar leikur. En það er djöf-
ullegur leikur. Það þurfa einvígi ekki að vera
þótt þau séu heimskuleg. Fyrir djöfulskapinn
er stríð siðlaust. Að þessu eina leyti eru stríð
ekki utan alls siðferðis.
Hvernig eru stríð siðlaus? Hver er djöful-
skapurinn? Ef hugmyndin um réttlátt stríð
getur ekki gengið er ekkert réttlátt stríð til. Þá
eru dráp í stríði ekki réttlætanleg manndráp,
eins og til að mynda manndráp í sjálfsvörn eða
líknardráp geta verið. Þau eru ótínd morð.
Fjöldamorð. Þar með er stríð ranglátt í sjálfu
sér því að morð er hið svívirðilegasta ranglæti.
En auðvitað er það sams konar barnaskapur
og hjá Guðmundi Finnbogasyni að halda að
það breyti einhverju að segja þetta.
Það er hægt að gera eitt og annað við glæp-
um. Til dæmis höfum við lögreglu og dómstóla.
Það má líka ráðast að orsökum glæpa, eins og
fátækt og annarri eymd svo sem eiturfíkn. En
hvað er hægt að gera við stríðum?
Clausewitz
Karl von Clausewitz (1780–1831) var prúss-
neskur hershöfðingi sem samdi frægustu her-
fræði allra tíma, ritið Vom Kriege (Um stríð) í
tíu bindum.11 Fyrsti kafli þess er skilgreining á
stríði. Clausewitz á þá eftir að gera ýmsa fyr-
irvara. En fyrirvaraleysið í fyrsta kaflanum
hefur orðið til að fjöldi fólks hefur sannfærzt af
honum um að stríð sé glæpur þótt sú hafi alls
ekki verið ætlun höfundarins. Stríð er slátur-
tíð. Svo er stríð í eðli sínu takmarkalaust, segir
Clausewitz. Þar er fólki slátrað með öllum ráð-
um og hverri dáð.12 Í stríði er enginn málstaður
annar en málstaður stríðsins sjálfs, segir Hall-
dór Kiljan og gæti vel verið að bergmála vit-
andi vits hinn herklædda heimspeking þeirra
Prússa.13
Herstjórnarlist snýst auðvitað ekki um að
gera öðrum það sem þú vilt að þeir geri þér.
Hún gengur út á að gera öðrum það sem þú
heldur að þeir muni gera þér, og verða fyrri til.
Hér er þess að gæta að landvinningamenn
unna friði umfram allt, segir Clausewitz, og
lætur þess getið að Napóleón Bónaparte hafi
oft sagt þetta um sjálfan sig. Friðelskandi
menn kjósa ekkert fremur, þegar þeir ráðast
inn í land, en að mæta engri mótspyrnu. En ef
við veitum mótspyrnu hljótum við að kjósa
stríð.14 Þá verður að bregðast við í nafni frið-
arins. Einn af ráðamönnum Bandaríkjanna í
Víetnamstríðinu bar fram tilbrigði við þessa
kenningu. Hann var að gagnrýna bandarísk
ungmenni sem sögðust elska friðinn. „Make
love, not war.“ Hann sagði ekki að Napóleón
hefði líka elskað friðinn. Hann minnti heldur á
Fjallræðuna. Þar stæði ekki: „Sælir eru frið-
elskendur.“ Öðru nær. Kristur segði skil-
merkilega: „Sælir eru friðflytjendur.“ Hann
hefði ekki sízt haft þá í huga sem flyttu friðinn
með vopnavaldi til framandi landa.
Við sjáum á þessum dæmum að stríð er öðr-
um þræði spaug. Það er afar erfitt fyrir heil-
brigða sál að lesa lengi í Clausewitz án þess að
skella upp úr. Reyndar hafa snjallir höfundar á
Vesturlöndum séð í hendi sér hvað her-
mennska er skopleg umfram allt: Cervantes í
Don Kíkóta, Voltaire í Birtíngi, Jaroslav
Hašek í Svejk og Halldór Kiljan Laxness í
Gerplu.
Það er lítil von í að kalla stríð siðlaus, en
kannski ekki eins vonlaust að reyna að gera
þau hlægileg. Gamanið getur orðið grátt. End-
um á annarri tilvitnun í Halldór Kiljan af því að
hann er hundrað ára um þessar mundir:
Hversu skemtileg iðja sem morð kann að vera,
hafðu það samt fyrir fasta reglu, kæri kristni bróð-
ir, að drepa aldrei fleiri menn en svo að þú ásamt
fjölskyldu þinni treystir þér til að éta þá; því að hin
eina frambærilega réttlætíng þess að vér drepum
dýr, er sú að vér ætlum að éta þau.15
Heimildir og athugasemdir:
1 Greinin er að miklu leyti samhljóða erindi sem flutt var á
málþingi um réttlátt stríð í Borgarleikhúsinu fimmtu-
dagskvöldið 11ta apríl 2002 á vegum leikhússins og Sið-
fræðistofnunar. Þar talaði líka Karl Th. Birgisson blaða-
maður og fjallaði sérstaklega um rétt í stríði. Og þar
urðu fjörugar umræður. Ég hef tekið tillit til athuga-
semda sem bæði Karl og Vilhjálmur Árnason gerðu við
mál mitt.
2 Sbr. Hugo Grotius: De iure belli ac pacis, Oxford 1925.
Um sögu hefðarinnar sjá Frederick H. Russell: The Just
War in the Middle Ages, Cambridge University Press,
Cambridge 1975.
3 G.E.M. Anscombe fylgir að mestu gömlu hefðinni í
þremur frægum ritgerðum um þetta efni: „The Justice
of the Present War Examined“, „Mr Truman’s Degree“
og „War and Murder“ í Collected Philosophical Papers
III: Ethics, Religion and Politics, Basil Blackwell, Ox-
ford 1981. Michael Walzer fer frjálslegar með hana í Just
and Unjust Wars, Basic Books, New York 1977.
4 Um tilvitnun Grotiusar í Maímónídes um umsátur (að-
eins má sitja um borg á þrjá vegu) sjá Walzer: Just and
Unjust Wars, 168.
5 Sjá Nicholas Denyer: „Just War“ hjá Roger Teichmann:
Logic, Cause and Action: Essays in Honour of Elizabeth
Anscombe, Cambridge University Press, Cambridge
2000, 137-151. Ég styðst mjög við Denyer.
6 Nicholas Denyer: „Just War“, 150.
7 Fjodor Dostojevskí: Karamazovbræðurnir, Ingibjörg
Haraldsdóttir þýddi, Mál og menning, Reykjavík 1990, I,
330-331.
8 Guðmundur Finnbogason: Stjórnarbót, Bókaverzlun Ár-
sæls Árnasonar, Reykjavík 1924, 162-167. Sbr. Finnboga
Guðmundsson: „Um aðferð Guðmundar Finnbogasonar
til að koma í veg fyrir stríð“ hjá Jóhanni Haukssyni:
Hugur ræður hálfri sjón, Háskólaútgáfan, Reykjavík
1997, 78-84.
9 Um nútímastríðsrétt má nefna í þessu viðfangi að stríð
eru næstum horfin úr sögunni hjá honum. Í staðinn höf-
um við – í alþjóðasáttmálum um stríðsrekstur – það sem
kallað er „vopnuð átök“ („armed conflict“) og heitir á ís-
lenzku, að ég held, bara „skærur“. Árið 1977 var orðið
„stríð“ strikað alls staðar út úr Genfarsáttmálanum um
styrjaldir og „skærur“ sett í staðinn. Þetta er ein leiðin
til að afnema stríð: að kalla þau annað. En það eflir
naumast friðinn.
10 Nicholas Denyer: „Just War“, 150-151.
11 Karl von Clausewitz: Vom Kriege I-X, Berlín 1832-1837.
12 Sbr. Michael Walzer: Just and Unjust Wars, 22.
13 Halldór Laxness: „Mankilling is the King’s Game“ (úr
New York Times 18da mars 1971) í Yfirskygðum stöð-
um, Helgafell, Reykjavík 1971, 151. Sbr. Kristnihald
undir Jökli, Helgafell, Reykjavík 1968, 151.
14 Michael Walzer: Just and Unjust Wars, 53.
15 Halldór Kiljan Laxness: „Íslensk hugleiðíng í tilefni frið-
arþíngs þjóðanna“ (1952), Dagur í senn, Helgafell,
Reykjavík 1955, 160.
STRÍÐ OG
RÉTTLÆTI
E F T I R Þ O R S T E I N G Y L FA S O N
„Hvernig eru stríð siðlaus? Hver er djöfulskapurinn?
Ef hugmyndin um réttlátt stríð getur ekki gengið, er
ekkert réttlátt stríð til. Þá eru dráp í stríði ekki rétt-
lætanleg manndráp, eins og til að mynda manndráp
í sjálfsvörn eða líknardráp geta verið. Þau eru ótínd
morð. Fjöldamorð. Þar með er stríð ranglátt í sjálfu
sér því að morð er hið svívirðilegasta ranglæti.
En auðvitað er það sams konar barnaskapur og
hjá Guðmundi Finnbogasyni að halda að það
breyti einhverju að segja þetta.“
Höfundur er prófessor í heimspeki
við Háskóla Íslands.
Hugo Grotius Karl von Clausewitz