Lesbók Morgunblaðsins - 20.07.2002, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 20. JÚLÍ 2002 5
myndböndum: ,,Ég elska 2PAC. Hann er eins
og ég eða öllu heldur, ég er eins og hann. Ruddi
þar til ég drepst. Svo er hann með ótrúlega flott
tattú.“12 Það er hins vegar greinilegt að Addi
kann samt ekki að lesa í það sem hans ímynd
stendur fyrir. Textar 2PAC fjalla um pólitíska
kúgun hvíta mannsins, auk þess eru þeir upp-
fullir af kvenhatri og hótunum sem Addi tekur
til fyrirmyndar.13 Hið vestræna gildismat á sjón-
inni orkar því tvímælis í upphöfnum trúverð-
ugleika sjónarinnar og einföldun ímynda.
Í grein sinni ,,Kvikmyndasögur og sjónræn
ánægja“ rekur Laura Mulvey þau tengsl sem af-
þreyingin hefur gjarnan við líkamsform kon-
unnar. Konan er það sem horft er á, hún er hlut-
gerð af augnaráði karlleikarans sem rennur
saman við augnaráð myndavélarinnar og þar
með áhorfandans. Með hlutgerðu áhorfi nær hið
karllega augnaráð fjarlægð frá konunni sem
ímynd og er því virkt gagnvart óvirkni ímynd-
arinnar. Í þessu ljósi er forvitnilegt að skoða
verðlagningu Hlyns í skáldsögunni 101 Reykja-
vík á þeim konum sem hann hittir:
„Mér tekst að rétta strákunum bjórinn án
þess að bleyta nokkurn og það er laust borð.
Eða það eru laus sæti við það en uppá því eru
tvö dansandi kjúkl (15.000 & 25.000). Við setj-
umst og sitjum. Ég horfi upp eftir appelsínugul-
um sokkabuxunum um leið og ég sendi frá mér
reyk. Þröstur og Marri glotta til mín og Þröstur
hallar sér í eyrað: ,,How much?“14
Hér hefur hlutgerving konunnar náð hámarki
þar sem hún er komin með verðmiða líkt og vara
út í búð.
Mulvey hefur þó verið gagnrýnd fyrir ein-
strengingslegar skoðanir á stöðu konunnar en
samkvæmt kenningu hennar um augnaráð get-
ur konan aldrei verið handhafi augnaráðsins og
virðist því alltaf lokuð inn í augnaráði karl-
mannsins sem hlutgerir hana. Á það hefur og
verið bent að karlmaðurinn sé í auknum mæli
líka hlutgerður sem viðfang augnaráðsins, eins
og hasar- og hetjumyndir bera með sér þar sem
líkami karlleikarans er hafður til sýnis. Þetta
sjónarhorn kemur einnig glögglega fram í bók-
menntum samtímans eins og skáldsögurnar Dís
og Erta bera með sér. Samnefndar aðalpersón-
ur spá báðar mikið í karlpeninginn og þá er
stundum erfitt að stjórna augum sem vilja leita
annað en hugurinn: ,,Gott Dís, Kosmókona, upp-
tekin, sýnast upptekin. Ekki horfa á bringuhár-
in, horfðu í augun á honum. Nei, þau segja svo
margt! Jú gerðu það samt.“15 Og Erta sem leitar
að ,,riddaranum á hvíta hestinum“ í hverju
horni: ,,ég fæ störu í sundi. finn bara hvernig
slaknar á kjálkunum og ég veit, þó án þess að
geta gert nokkuð við því, að ég lít út eins og fífl.
en ég verð bara svona andaktug. mér finnst tím-
inn standa kyrr þegar mislagaðir líkamar fólks-
ins svífa fyrir augum mér.“16
Skilningur á ímyndum og umhverfi byggist á
lestri ekki síður en orðum og þar veltur fram-
setningin að mestu leyti á miðluninni. Á þessum
tímum er mjög mikilvægt að gera sér grein fyrir
flóknu samspili ímyndarinnar því segja má að
nútímasamfélagið er drifið áfram af sjónrænum
eða myndrænum upplýsingum. Allir sjónrænir
miðlar búa yfir sjónhverfingarafli sem veikir
trúna á hið sýnilega og augað. Myndavélaraug-
að er ekki lengur álitið hlutlaus skráningarmiðill
því myndavélin mótar myndefnið alltaf að ein-
hverju leyti. En um leið og augað er ekki lengur
talið óbrigðult, raskast stigveldið og ímyndin
verður ekki lengur einföld og augljós heldur á
sér eigið líf.17
V. Kynjaborg
Tengsl borgarímyndar við spillingu og neyslu
hafa gjarnan verið sett í samhengi við kven-
líkamann sem uppsprettu lasta og taumlausrar
eyðslu. Stjórn náttúrunnar og rökleg tök á
henni hafa hins vegar verið tengd karlmann-
inum enda eru viðhorf samfélagsins mjög í takt
við hefðir og gildi feðraveldisins. Lýsing borg-
arinnar í Ertu tekur á sig fullkomna kvenmynd í
orðum sjálfsverunnar:
„og hvar er hún núna, helvítis hamingjan?
einhvers staðar að glenna sig upp í grunlausa.
flennan sú. hún er borgin, borgin er líkami, með
allt sem þarf og rassgat og klof og útferð og
blóð. frárennsli hennar er innan úr henni, þar
sést allt sem vita þarf.“18
Og amlóðinn Hlynur Björn í 101 Reykjavík
sér móður sína og borgina sameinast í neyslu og
umferð.
„Mamma. Innkaupaforinginn, hin daglega
hetja, stendur þarna, sterk en þreytt, með plast-
hvolpa tvo, í ljósaskiptum lífs síns, búin að arka
miðbæjarösina, slabbið, Laugavegskösina,
stressið, stendur þarna einsog heil umferðar-
menning: Með hnúta í æðum, hjólför í vöngum,
götuhorn í síðu, bílfulla botnlanga, blikkljós í
hjarta, hraðahindranir um magann, heila
Kringlu í innyflum, rúllustiga í ristli og und-
irgöng og stiga og lyftur og ganga og hundrað
þúsund hellulagnir í hárinu, en umfram allt þó,
umfram allt heit undir niðri, undir öllu, undir
þessu öllu er móðurvarminn, rammflóknar hita-
lagnir: Á Mömmu festir aldrei snjó og aldrei
frýs henni hugur. Heilt torg í sálinni, og alltaf
nóg af bílastæðum í augunum. Mamma. Er
borg. Heil borg. Mín borg. Óborganleg. Stór
eins og borg. 100.000 manna borg.“19
Hins vegar lítur Hlynur á íslenska náttúru
sem andstæðu sína og líkir þeim samskiptum
við eitt óhamingjusamasta hjónaband sem sög-
ur fara af – hjónaband Karls Bretaprins og
Díönu prinsessu.20 Gjálífi borgarinnar á hins
vegar vel við Hlyn og þar unir hann sér vel, mitt
í allri rófustöppunni þar sem allir hafa verið með
öllum. Í kynjavenslum borgar og náttúru felast
þó ákveðnar mótsagnir því líkamleiki borgar-
innar hlýtur að vera ákveðið náttúruform, þótt
skapað sé af mönnum og getur því ekki staðið
sem hrein andstaða náttúrunnar í borgarand-
anum og menningunni. Hvernig sem þessi fyr-
irbæri eru kynjuð þá virðast þau alltaf rekast á,
en á hinn bóginn má túlka þessa spennu sem nú-
tímalega hugsun þar sem skilgreindar andstæð-
ur milli menningar og náttúru eru teknar til
endurskoðunar.
Á síðastliðnum árum hefur það verið lenska
að leysa upp rótgrónar andstæður í samfélaginu
og skoða hlutina frá öðru sjónarhorni. Sagn-
fræðingurinn Sherry B. Ortner deilir einmitt á
þessi kynjuðu andstæðu hugtök í grein sinni
,,Er konan manninum eins og náttúran menn-
ingunni“ og bendir á að í raun tengist konan
ekki meira náttúrunni en karlmaðurinn, bæði
hafi þau sál og líkama. Náttúran í hugum manna
sé í raun tilbúið hugtak og að því leyti menning-
arlegt, þar sem menningin afmarki sig frá nátt-
úrunni en færi hana þar með í menningarlegt
form. Kynhlutverk náttúru og menningar eru
því menningarlega tilbúin en ekki sjálfgefin eins
og oft er talið.21 Náttúra borgarinnar birtist
meðal annars í fólkinu sem í henni býr og hún
kemur fram hvar sem það er statt, innan henn-
ar, utan eða á borgarmúrnum.
„Hann horfir út í nóttina og þröngvar sér inn í
hana. Þau skorða fætur sína á brúninni. Vaka
beygir sig fram og Logi heldur vinstri hendi
undir maga hennar, grípur um hárið og þrýstir
með hægri hendi á mjóbakið, hreyfir sig takt-
fast inni í henni. Ég tek borgina, segir hann. Og
borgin tekur mig, svarar Vaka og horfir á ljós-
in.“22
Þessi erótíska sviðsmynd er ekki síður tákn-
ræn en myndræn þar sem parið sameinast í
óeiginlegum samförum borgarinnar sem í eðli
sínu er tvíkynja.
Borgin er sá staður þar sem ólík öfl mætast.
Með því að tengja saman þessar andstæður
hafnar borgin ósættanleika þeirra, því í raun
eru þær alltaf venslaðar með einhverjum hætti
og geta þannig ekki staðið sem hreinar and-
stæður. Borgin getur því verið tákn um upp-
lausn rótgróinna andstæðna því hún er allt í
senn mynd og texti, menning og náttúra, lík-
amleg og andleg, karlleg og kvenleg. Umfram
allt er borgin þó gríðarstórt gangvirki sem sam-
anstendur af fjölda einkalífa í einkaborgum og
er í eðli sínu óræð.
Megin heimildir:
Birna Anna Björnsdóttir, Oddný Sturludóttir og Silja
Hauksdóttir. 2000. Dís. Forlagið, Reykjavík.
Didda (Sigurlaug Jónsdóttir). 1997. Erta. Forlagið,
Reykjavík.
Hallgrímur Helgason. 1996. 101 Reykjavík. Mál og menn-
ing, Reykjavík.
Mikael Torfason. 1997. Falskur fugl. Plúton, Reykjavík.
Ragna Sigurðardóttir. 1993. Borg. Mál og menning,
Reykjavík.
Aðrar heimildir
Baudrillard, Jean. 1992. ,,Fatal Strategies.“ Jean Baudrill-
ard, Selected Writings. Polity Press, Cambridge, s. 185–206.
De Certeau, Michael. 1999. ,,Walking in the City.“ Þýðandi
ótilgreindur. The Cultural Studies Reader. Ritstjóri Simon
During. Routledge, London og New York, s. 126–133.
Dagný Kristjánsdóttir. 1997. ,,Tilraunin tókst víst.“
DV, 8. des.
Geir Svansson. 1997. ,,Spítt, koks og mokkasíur.“
Morgunblaðið, 3. des.
Kristeva, Julia. 1991. ,,Orð, tvíröddun og skáldsaga.“ Spor í
bókmenntafræði 20. aldar. Frá Shklovskíj til Foucault. Rit-
stjórn: Garðar Baldvinsson, Kristín Birgisdóttir og Kristín
Viðarsdóttir. Bókmenntafræðistofnun Háskóla Íslands,
Reykjavík, s. 93–128.
Mulvey, Laura. 1995. ,,Visual pleasure and narrative ci-
nema.“ A Cultural Studies Reader, History, Theory, Prac-
tice. Ritstjórar: Jessica Munns og Gita Rajan. Longman,
London og New York, s. 322–332.
Ortner, Sherry B. 1995. ,,Is female to male as nature is to
culture.“ A Cultural Studies Reader, History, Theory,
Practice. Ritstjórar: Jessica Munns og Gita Rajan. Long-
man, London og New York, s. 491–508.
Úlfhildur Dagsdóttir. 2000 a. ,,Kynjaborg.“ Vera, tímarit um
konur og kvenfrelsi. 1.tbl., 19. árg. s. 41.
Úlfhildur Dagsdóttir. 2000 b. ,,Gengið í augu.“ Vera, tímarit
um konur og kvenfrelsi. 2. tbl., 19. árg. s. 45.
Neðanmálsgreinar:
1 Úlfhildur Dagsdóttir. 2000 a. ,,Kynjaborg“. Vera, tímarit
um konur og kvenfrelsi. 1. tbl., 19. árg. s. 41.
2 Ragna Sigurðardóttir. 1993. Borg. Mál og menning,
Reykjavík, s.19.
3 Sbr. Dagný Kristjánsdóttir. 1997. ,,Tilraunin tókst víst.“
DV, 8. des.
4 Sbr. Michel de Certeau, 1999, s. 127–128. De Certeau,
Michael. 1999. ,,Walking in the City.“ Þýðandi ótilgreindur.
The Cultural Studies Reader. Routledge, London og New
York, s. 126–133.
5 Sbr. Ragna Sigurðardóttir. 1993. Borg. Mál og menning,
Reykjavík, s. 19–28.
6 Sbr. Didda. 1997. Erta. Forlagið, Reykjavík, s. 67.
7 Sbr. Sbr. Hallgrímur Helgason. 1996. 101 Reykjavík. Mál
og menning, Reykjavík, s. 128.
8 Sbr. Julia Kristeva. 1991. ,,Orð, tvíröddun og skáldsaga.“
Spor í bókmenntafræði 20. aldar. Frá Shklovskíj til Fou-
cault. Bókmenntafræðistofnun Háskóla Íslands, Reykjavík,
s. 93–111.
9 Ragna Sigurðardóttir. 1993. Borg. Mál og menning,
Reykjavík, s. 26.
10 Sbr. Úlfhildur Dagsdóttir. 2000 b. ,,Gengið í augu.“ Vera,
tímarit um konur og kvenfrelsi. 2. tbl.,
19. árg. s. 45.
11 Ragna Sigurðardóttir. 1993. Borg. Mál og menning,
Reykjavík, s. 79.
12 Mikael Torfason. 1997. Falskur fugl. Plúton,
Reykjavík, s. 61.
13 Sbr. Geir Svansson. 1997. ,,Spítt, koks og mokkasíur.“
Morgunblaðið, 3. des.
14 Hallgrímur Helgason. 1996. 101 Reykjavík. Mál og menn-
ing, Reykjavík, s. 26.
15 Birna Anna Björnsdóttir, Oddný Sturludóttir og Silja
Hauksdóttir. 2000. Dís. Forlagið, Reykjavík,
s. 161.
16 Didda. 1997. Erta. Forlagið, Reykjavík, s. 19.
17 Sbr. Úlfhildur Dagsdóttir, 2000 b. ,,Gengið í augu.“ Vera,
tímarit um konur og kvenfrelsi. 2. tbl., 19. árg. s. 45.
18 Didda. 1997. Erta. Forlagið, Reykjavík, s. 79.
19 Hallgrímur Helgason. 1996. 101 Reykjavík. Mál og menn-
ing, Reykjavík, s. 245.
20 Sbr. Hallgrímur Helgason. 1996. 101 Reykjavík. Mál og
menning, Reykjavík, s. 357.
21 Sbr. Sherry B. Ortner. 1995. ,,Is female to male as nature
to culture“ 1995, A Cultural Studies Reader, History,
Theory, Practice. Longman, London og New York, s. s.
492–507.
22 Ragna Sigurðardóttir. 1993. Borg. Mál og menning,
Reykjavík, s. 108.
Morgunblaðið/Golli
„Hvort sem borgin er lesin úr lofti eða láði er alltaf spurning um hvað borgaraugað nemur frá þeim hafsjó upplýsinga úr menningarlífi og umhverfi borgarinnar.“
Höfundur er bókmenntafræðingur.