Lesbók Morgunblaðsins - 20.07.2002, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 20. JÚLÍ 2002 7
ÉG ER örugglega ekki einn um að finnastlæknabiðstofur heldur dapurlegir stað-ir. Það er ekki bara að maður komilangoftast á þær tilneyddur og í
óskemmtilegum erindagjörðum, og ekki heldur
að þurfa síðan að bíða miklu lengur en maður
hefur þolinmæði til. Nei, það er ekki síst lesn-
ingin sem boðið er upp á sem dregur úr manni
móðinn: fræðslupésar um sjúkdóma og trygg-
ingar, sérblöð allskonar félagasamtaka sem
skipta mann litlu eða engu máli, og svo hin
hefðbundnu misjafnlega eldgömlu vikublöð og
mánaðarrit, sem undir þessum kringumstæð-
um verða einhvern veginn að óhrekjandi vitn-
isburði um hvað margt bröltið á mannskepn-
unni er vonlaust.
Ég er búinn að fara mörgum sinnum í gegn-
um bunkann á borðinu og gramsa í blaðagrind-
inni, en finn ekkert sem mig langar að lesa.
Lilja hefur hertekið eina andrésblaðið og Guð-
rún er niðursokkin í þriggja ára gamalt viðtal
við þekkta fjölmiðlakonu sem segir opinskátt
frá stóru ástinni í lífi sínu. Fyrirsögnin: „Elsk-
umst að eilífu!“ – og myndaspyrpa af parinu
lukkulega í gáskafullum leik á róluvelli með
börnum sínum úr fyrri hjónaböndum.
En eins og við Guðrún og alþjóð vitum er
blessuð konan löngu skilin við þennan mann og
búin að eiga síðan í tveimur eða þremur fræg-
um ástarsamböndum – og þetta segir manni
hversu varhugavert það er að tala fjálglega um
innilegustu einkamál sín á opinberum vett-
vangi. Ég man eftir svo mörgum svipuðum til-
fellum að nærtækt virðist að álykta að oft séu
það fyrstu merki um að hjónaskilnaður sé yf-
irvofandi þegar annað eða bæði lýsa því yfir í
blöðunum hvað ást þeirra sé einstök.
Eða þá öll viðtölin og greinarnar um fólkið
sem stendur á hinum eftirsótta barmi heims-
frægðar og er um það bil að fara að skrifa undir
samning við einhvern alþjóðlegan hljómplötur-
isa eða kvikmyndafram-leiðanda í Hollywood –
en svo situr órólegur lesandi á læknabiðstofu
nokkrum árum síðar uppi með vitneskjuna um
þá staðreynd að ekkert varð úr neinu.
Æ, ég veit það ekki …
Þetta er náttúrlega allt saman mjög snúið.
Af hverju hafði ég ekki tekið með mér bók?
Ég vildi að ég gæti fengið mér kríu. Ég hef
alltaf dáðst að þeim sem geta nánast hvar og
hvenær sem er lokað augunum og nælt sér í
smáblund. Ég hef kynnst fólki sem á alveg
ótrúlega auðvelt með þetta, eins og hann Mangi
gamli sem ég vann með eitt sumarið á mennta-
skólaárunum við að grafa skurði fyrir Póst og
síma.
Mangi var þá farinn að nálgast sjötugt, lág-
vaxið hjólbeinótt hörkutól af þeirri tegund
ófaglærðra verkamanna sem nútíminn er ekki
lengur fær um að geta af sér. Hann mokaði þó
ekki með neinum látum, heldur þvert á móti
hægt og rólega, taktfast og stöðugt, og það var
greinilega galdurinn sér maður svona eftir á,
því aðferð mín, sem gekk út á að hamast eins og
brjálæðingur í stuttum skorpum, skilaði aldrei
sömu afköstum.
Og svo var það semsé vissi passinn í kaffitím-
anum, að þegar Mangi hafði sötrað nokkur mál
úr hitabrúsanum og maulað bitann sinn upp úr
fáðu blikkboxi, þá bankaði hann af moldina og
sandinn sem loddi við skóflublaðið, hvolfdi
skóflunni einhvers staðar þar sem þokkalega
mjúkt var undir, lagðist endilangur með blaðið
fyrir kodda, dró derhúfuna niður fyrir augu og
datt út í tíu mínútur. Ég reyndi ítrekað að leika
þetta eftir honum, en hvorki þá né síðan hefur
mér tekist það.
Já, því miður er ég einn af þeim sem geta
ekki sofnað úti í móa eða í bíl eða í flugvél; sama
hversu þreyttur og svefnþurfi ég annars er.
Guðrún hnippir í mig og brosir uppörvandi.
Ég hlýt að hafa dæst upphátt án þess að taka
eftir því sjálfur. Ég sé að hún er búin með ást-
föngnu fjölmiðlakonuna og komin með enn
eldra viðtal við aðra konu: einstæða tveggja
barna móður sem þá var á aldur við okkur núna
og var að lýsa baráttu sinni við illvígt krabba-
mein.
Ég man vel eftir þessu viðtali, því ég skrifaði
á þeim tíma reglulega pistla um kvikmyndir
fyrir þetta sama mánaðarrit. Og ég man hvað
þetta var falleg kona og hvað allir á ritstjórn-
inni höfðu mikla samúð með henni og rómuðu
hugrekki hennar og óbilandi vilja til að sigrast á
meininu, sem hafði víst dreift sér svo mikið að
einungis guðdómlegt kraftaverk gat hrifið hana
úr þessum vægðarlausu klóm dauðans.
En það var einmitt það sem virtist vera að
gerast – og það var tilefni viðtalsins: krabbinn
var ekki aðeins hættur að breiðast út, hann var
á undanhaldi, meinvörpin að hverfa, æxlin að
hjaðna og það var ótvírætt kraftaverk, en mátti
líka örugglega þakka sálarstyrk konunnar, sem
hafði svo miklu að miðla til annarra um hverju
trúin á Guð og jákvætt hugarfar getur áorkað
þegar öll von sýnist úti.
Það hafði ríkt óvenju kát stemmning á rit-
stjórninni, eins og þetta mál gæfi fólki sjald-
gæft tækifæri til að vera bjartsýnt og vegsama
lífið. Allir brostu sínu blíðasta og voru glaðir,
ekki síst fyrir hönd dætranna tveggja sem voru
auðvitað alltof ungar til að missa mömmu sína.
Nema hvað, varla var búið að keyra tölublað-
ið með viðtalinu út á sölustaði þegar reiðars-
lagið dundi yfir.
Hvað er Guðrún annars að lesa þetta?
Er hún kannski …?
Eða finnst henni kannski að ég ætti …?
Nei, ég vil ekki hugsa um það.
Það hangir lítil mynd í smelluramma á
veggnum við dyrnar inn til læknisins okkar. Ég
er fyrst að taka eftir henni núna. Þetta er mynd
af rauðum malarvegi sem liggur inn í barrskóg.
Byggingin og öll litameðferð er það listilega af
hendi leyst að myndin virkar eitthvað svo – já,
eitthvað svo raunveruleg.
Og ósjálfrátt fer ég að rifja upp heitan sum-
ardag þegar við Ási vorum strákar og héldum
einu sinni sem oftar í könnunarleiðangur út fyr-
ir bæinn. Við þræddum hraunbollana vestur
með ströndinni; þeir voru sumir stórir og sjáv-
artjarnir í miðjunni, iðandi af undirfurðulegu
lífi. Að venju vorum við bakpokaðir með nesti
sem mömmur okkar höfðu útbúið: mjólk á gler-
flöskum með skrúftöppum (og höfðu áður inni-
haldið tómatsósu frá Val), og hinar klassísku
fransk- og rúgbrauðssamlokur, þykksmurðar
heimatilbúinni kindakæfu (en löngu seinna
lærði ég að Danir kölluðu þá samsetningu ama-
ger-snæðing).
Það var steikjandi hiti í logni hraunbollans
þar sem við áðum og afgreiddum í snarhasti
nestið, þótt varla væri liðinn klukkutími frá há-
degismatnum. Við fórum svo úr öllu nema nær-
buxunum og ösluðum út í salta tjörnina. Stein-
arnir á botninum voru mjög misstórir, þaktir
gulgrænu slýi og eftir því sleipir. Við urðum að
gaumgæfa vel hvert fótmál, ekki vegna þess að
vatnið væri gruggugt, heldur af því sólin
skemmti sér svo ákaflega á spegilsléttu yfir-
borðinu að erfitt var að sjá í gegnum það nema
rétt fyrir neðan sig.
Við stefndum samt ótrauðir á hinn bakkann
og gekk alveg áfallalaust uns Ási þreif skyndi-
lega í mig og benti að miðju tjarnarinnar þar
sem sólarspegillinn máðist út yfir gríðarlegu
gapi, sem virtist svo botnlaust að það gæti
kannski sogað okkur alla leið niður til Kína.
Nær samtímis fann ég klipið og togað þétt-
ingsfast í aðra stórutána mína. Ég æpti af hryll-
ingi og hrökklaðist á einum fæti afturábak yfir
hála og hornhvassa steinana upp úr tjörninni.
„Iss, þetta hefur verið krabbi,“ sagði Ási og
glotti þegar hann stóð við hlið mér og ég hafði
sagt honum hvað gerðist. „Hann hefur fundið
táfýluna af þér.“
„Það er ekki hægt í vatni!“ hnussaði ég og
þóttist bara vera hneykslaður, því ég var eig-
inlega strax búinn að jafna mig.
„Jú, táfýlukrabbi, táfýlukrabbi!“ hrópaði Ási
hvað eftir annað og líkti með báðum höndum
eftir krabbaklóm sem reyndu að læsa sig djúpt
í brjóst mitt og maga.
En þær gerðu ekki annað en að kitla svo ég
byrjaði að klípa í hann á móti og brátt kútvelt-
umst við báðir um af hlátri – enda var þetta á
þeim árum þegar við vorum sannfærðir um að
við ættum aldrei eftir að deyja og krabbi aðeins
skrítið hættulaust dýr sem lifir í sjó og vötn-
um …
Nú opnast dyrnar og læknirinn birtist í gætt-
inni. Ég rís á fætur og sé að hann er með gam-
aldags grænmálað reiðhjól við hlið sér. Hann
styður annarri hendi á stýrið en hinni á hnakk-
inn aftanverðan og ýtir því í áttina til mín.
Ég lít um öxl og veifa til Guðrúnar og Lilju.
Það brestur í mölinni þegar ég hjóla af stað
eftir veginum inn í þéttan skóginn.
VEGUR INN
Í SKÓGINN
SMÁSAGA
E F T I R PÁ L K R I S T I N PÁ L S S O N
Höfundur er rithöfundur.
Annað dæmi: Húsfrú Helga Jónsdóttir, ekkja
Odds biskups Einarssonar var ekkert á því að
fælast burt úr Skálholti. Því gerði hún son sinn,
Gísla, bróður Árna Oddssonar, utan til þess að
krækja í biskupsembættið. Séra Jón Halldórs-
son orðar þetta svo: „ Sigldi síra Gísli það sumar
og með honum Ketill Jörundsson, er síðar varð
prestur og prófastur í Hvammi; hafði hann að
mestu leyti alist upp í Skálholti og þá verið þar
heyrari mörg ár, fallega lærður og ráðsettur
maður og því góða fólki reyndur að trúfesti og
hollustu. Honum trúði best húsfrú Helga Jóns-
dóttir til að fara með syni sínum þessa reisu,
ekki síst vegna góðrar athugasemi á vínglös-
unum; tókst reisan vel, predikaði síra Gísi á
slotinu á latínu fyrir konunginum og hofinu, svo
sem þá var siðvani, og fékk kóngsins bréf upp á
biskupsembættið....“ Er skemmst af því að
segja að hann kom ekki bara með það bréf út til
Íslands, heldur tókst honum og að leiðrétta
vondan taxta sem Danir höfðu þá prangað upp á
Íslendinga. Það tók Gísla biskup síðan aðeins
átta ár að drekka sig í hel. Frásögn séra Jóns er
svohljóðandi: „Það sumar var sorglegt alþingi;
flestir ungir menn og sveinar geingu frá Þing-
velli í Skálholt með líki biskupsins og síðar með
lögmanninum dauðvona.“
Í réttlætis nafni skal þess getið að frásagnir í
biskupasögum séra Jóns í Hítardal eru ekki all-
ar af þessum toga. En ekki síðri fyrir það.
En þetta sumar leysti úr fleiri leyndardómum
en því að Páll biskup hefði verið lagður í stein-
kistu með þeim fræga bagli, væntanlega frá
Grænlandi, og hring og annarri viðhöfn, en sag-
an orðar það svo: „Hann lét ok steinþró höggva
ágæta hagliga, þá er hann var í lagður eptir and-
lát sitt.„ Talið er að frá upphafi hafi ekki staðið
færri en 10 kirkjur í Skálholti og allar í raun á
sama grunni. Það sem kannski kom mest á
óvart, þegar farið var að skafa utan af þeim
steinum sem mynduðu útlínur miðaldakirkn-
anna, sérstaklega kirkju þeirrar sem Klængur
biskup Þorsteinsson lét reisa 1153, hvílík smíð
þær kirkjur hafa verið. Um Klængskirkju segir
í Hungurvöku: „Á tveim skipum komu út stór-
viðir þeir er Klængur biskup lét höggva í Noregi
til kirkju þeirrar, er hann lét gjöra í Skálaholti,
er að öllu var vönduð fram yfir hvert hús annað,
þeirra er á Íslandi voru gjör, bæði að viðum og
smíði.“ Menn sóttu sem sagt stórviði til Noregs í
trjálausu landinu en fóru ekki upp í fjöll og
hjuggu grjót til kirkjusmíðar. Og því fór sem
fór, að kirkjur þessar urðu eldi að bráð. Ég veit
að það stoðar ekki að rekja hér hversu margar
álnir þessar útlínur voru, en ég veit líka að
mörgum þykir núverandi dómkirkja í Skálholti
allvegleg. Hún er á stærð við Brynjólfskirkju.
En kirkja sú sem Klængur biskup lét reisa var
þá helmingi stærri og vel það; reyndar hafði
Árni biskup Þorláksson látið vel við hana gera
síðar. Klængskirkja brann 1309, „ af lofteldi“
eins og segir í Flateyjarannál og þá lét Árni
biskup Helgason sem þá hélt Skálholtsstað
smíða aðra nýja og varla óveglegri. En hún stóð
fram að næsta bruna 1527 og þá var komið að
Ögmundi Pálssyni að reisa guðshús á staðnum.
En þetta var sem sagt sumarið þegar hann
Palli bisp fannst. Og segir nú frekar frá því. Til-
tekinn var dagur þegar kistuna skyldi opna í
viðurvist fyrirmanna og almennings, þeirra á
meðal menntamálaráðherra sem þá var Bjarni
Benediktsson. Það var mánudaginn 30. ágúst.
Fram til þess dags var vakað yfir þessari ger-
semi um nætur og völdumst við til þess ung-
staular og höfðumst við í gömlu kirkjunni. En
svo rennur upp sá mikli dagur. Hann gekk á
með skúrum, en var mildur. Ýmsir kunnir menn
í klerkastétt tóku daginn snemma. Og við vöku-
menn kistunnar heyrðum þá sitthvað þegar
menn gengu um garð. Þarna voru þeir úr þeim
armi kirkjunnar sem næstir stóðu pápísku og
heyrðust segja: „Drottinn gefi dánum ró og hin-
um líkn sem lifa“, og flaug að einhverjum að átt
myndi vera við herra Sigurbjörn. Síðan fylgdu
latínuþulur og múkasöngur. En nú vildi svo til
að Páll biskup Jónsson var óskilgetinn, því að
Þorláki helga móðurbróður hans hugnaðist ekki
að Ragnheiður Þórhallsdóttir og Jón Loftsson
fengju að eigast, þóttu þau of skyld (auk þess
sem Jón var margra kvenna maður). Svo vildi
og til, að séra Árelíus Níelsson var heldur ekki
hjónabarnsbarn og hafði því góðan skilning á
slíkum aðstæðum. Hann heyrðist segja: „Er það
nú ekki alveg merkilegt að það eilífasta í þessum
kirkjugarði skuli vera sprottið af því syndsam-
legasta sem hér átti sér stað.“
Og þá er þar komið dags að opna skuli stein-
þróna. Ef eftir gengi sem menn vonuðust til
myndum við standa þarna andspænis systur-
syni Þorláks helga og leikbróður Snorra Sturlu-
sonar. Hann fæddist 1155, sonur frægasta höfð-
ingja Oddaverja. Hann menntaðist ytra og var á
skóla í Englandi, væntanlega í Lincoln eins og
Þorlákur. Ungur kvæntist hann Herdísi Ketils-
dóttur og átti við hana fjögur börn, tvo syni og
tvær dætur. Hann var kjörinn til biskups við
andlát frænda síns, var vígður í Lundi og gerði
það Absalon erkibiskup, ef ég hef skilið Páls
sögu rétt,, en Páll Eggert segir hann vígðan í
Hamarskaupangi. Honum er svo lýst í Páls sögu
, að hann var „vænn að áliti, fagureygur og fas-
teygur, hrokkinhárr og fagurhárr, limaður vel
og lítt fættur, litbjartur og hörundsljós, með-
almaður að vexti og manna kurteisastur. Hann
var næmur vel og lærður vel og ... trautt dæmi
til að nokkur maður hefði jafnmikið nám numið
á jafnlangri stund ...Þá var hann og svo mikill
raddmaður og söngmaður, að af bar söngur
hans og rödd hans af öðrum mönnum.“
Og svo hafði Páll biskup verið sá dýrðarmað-
ur, að það var mikill svartasvipur að fráfalli
hans, eins og segir í Páls sögu, en „ jörðin skalf
öll og pipraði af ótta, himinn og skýin grétu, svo
að mikill hluti spilltist jarðar ávaxtarins, en him-
intúnglin sýndu dauðamörk ber á sér, þá er ná-
lega var komið að hinum efstu stundum Páls
biskups, en sjórinn brann og fyrir landinu þá;
sýndust nálega allar höfuðskepnur sýna á sér
nokkurt hryggðarmark við fráfall hans.“
Við vorum fjórir sem nutum þess heiðurs að
opna kistuna, þar á meðal Jökull sem hana hafði
fundið. Eftirvæntingin var mikil. En viti menn!
Um leið og við snertum lokið, piprar jörðin og
skelfur og svo mikið skýfall verður að myrkur er
um miðjan dag, líkt og gerst hafði 743 árum áð-
ur þegar Páll biskup Jónsson var lagður í
steinþró sína.
Lýkur svo frásögn þessari.
Fundinn gullhringur. Håkon Christie, Jón Eiríksson, Halldór J. Jónsson, Sveinn Einarsson, Run-
ólfur Þórarinsson (snýr baki við ljósmyndara), Áslaug Sigurgrímsdóttir, Jökull Jakobsson, Jón
Steffensen og Gestur Magnússon.
Höfundur er leiklistarfræðingur.