Lesbók Morgunblaðsins - 20.07.2002, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 20. JÚLÍ 2002
I. Borgarlíkami
Allt frá tímum iðnbyltingarinnar á 18. og 19.
öld hafa hugmyndir manna um borg gjarnan
tengst hinu vélvædda skrímsli með hraða,
kubbslegum formum og einhæfri endurtekn-
ingu. Á skömmum tíma stækkuðu helstu borgir
hins vestræna heims með aukinni iðnvæðingu
og fólksfjölgun sem síðan hafði í för með sér
húsnæðisskort, fátækt og eymd. Þessi þróun
dró úr bjartsýni og framfaratrú sem upplýsing-
in hafði boðað. Smám saman varð mönnum ljóst
að einungis þekking og verkleg skynsemi dygðu
til að skapa mönnum betra líf. Sem táknmynd
vélar og kúgunar var borgin skilgreind sem
andstæða náttúrunnar sem rómantískir hugs-
uðir sáu sem ímynd frelsis og fullkomleika. Í
hinni rómantísku lífssýn fólst að öll náttúran var
sem ein lifandi heild og maðurinn var hluti
hennar.
Á síðustu áratugum hafa menn farið að end-
urskoða þessa ímynd borgarinnar með tilliti til
þess að ekki sé hægt að skýra alla hluti út frá
grundvelli vélrænna og tæknilegra ferla heldur
þurfi að gera ráð fyrir að í borginni búi lífs-
kraftur sem sprottinn er úr menningarlífinu
sjálfu. Í umræðum um borgarhugtakið er nú
orðið algengara að fjallað sé um borgir sem lif-
andi verur sem hafi eigin ,,líkama“ og ,,persónu-
leika“. Borgin er, líkt og mannslíkaminn, af-
markað rými sem er í stöðugum vexti og tekur
miklum breytingum í tímans rás eins og sést til
dæmis á loftmyndum þar sem borgin líkist helst
skordýri sem teygir anga sína í allar áttir. Eða
eins og fræðikonan Úlfhildur Dagsdóttir kemst
að orði í grein sinni ,,Kynjaborg“:
„Og þessi líkami er ekki bara mennskur held-
ur vélmennskur, því borgin nærist ekki einungis
á mannlífinu heldur drekkur hún líka í sig bens-
ín og rafmagn, og hún þrífst best á skæru ljósi
og hávaða. Þar af leiðir að borgin er gangvirki
eða sæborg, bæði líkami og vél, lífræn og stein-
gerð.“1
Út frá þessum hugleiðingum er ekki lengur
hægt að hugsa sér borgarsamfélagið sem eitt-
hvert lífvana fyrirbrigði. Borgin er bæði vél og
lifandi líkami. Hún er uppbyggð á mörgum
smáum einingum sem allar stefna að því að
skapa eina stóra heild og hefur óteljandi hlut-
verk. Í víðáttumiklum borgarlíkamanum geta
íbúarnir hins vegar ekki upplifað borgina sem
eina heild, heldur sem það svæði sem tengist
dvalarstað þeirra og ferðum í hversdagslífinu.
Á einkasvæði borgarbúans er að finna alla þá
staði sem tengjast hversdagslífi hans: heimili,
vinnustaður, matvöruverslun, heimili nákom-
inna vina og ættingja og jafnvel staði sem tengj-
ast frístundum hans eins og t.d. skemmtistaðir
og staðir til íþróttaiðkunar. Með tímanum verða
leiðirnar á milli þessara staða það tamar borg-
arbúanum að hann getur auðveldlega ferðast
um þær í hálfgerðu meðvitundarleysi með hug-
ann víðsfjarri því hann þekkir þetta umhverfi í
hjarta sínu og er jafnvel orðin hluti af því. Í viðj-
um vanans hefur þetta einkasvæði borgarbúans
stækkað í huga hans þannig að stærðarhlutföll-
in eru ekki lengur í samræmi við borgina í heild
sinni. Þetta svæði er sú borg sem íbúinn upplifir
dagsdaglega og er því hans einkaborg. Í borg-
inni eru margar einkaborgir sem skarast þvert
og endilangt. Hver íbúi miðar borgina út frá
sínu einkasvæði og sitt sýnist hverjum um miðj-
una. Auðvitað fer borgarbúinn oft út fyrir sitt
einkasvæði en þá virka þeir staðir framandi og
kalla á samvirkni hugar og líkama.
Í heimi skáldsögunnar öðlast maðurinn
reynslu af stöðum ekki síður en í veruleikanum.
Við lesum úr táknum umhverfis okkar ekki síð-
ur en texta á bók. Í gegnum tíðina hafa borg-
arsögur oft birt lesandanum nýja sýn á þá borg
sem hann telur sig gjörþekkja, enda má segja að
hver borgarsaga birti sitt einkasvæði í borginni.
Síðastliðin ár hafa birst nokkrar íslenskar borg-
arskáldsögur sem allar leggja áherslu á tengsl
myndar og texta. Sögurnar eru býsna ólíkar að
upplagi en eiga þó nokkra sameiginlega snerti-
fleti. Þær gerast allar í Reykjavík og segja frá
ungu fólki sem á í erfiðleikum með að staðsetja
sig í nútímasamfélagi. Hver saga bregður upp
mismunandi sjónarhornum á borgina og skapar
sinn eigin borgarheim sem er ólíkur öllum hin-
um. Þar skiptir mestu reynsla sögupersónanna
af umhverfi sínu og þeim hafsjó upplýsinga og
ímynda sem tröllríða samtímanum.
II. Fimm einkaborgir
Skáldsagan Borg eftir Rögnu Sigurðardóttur
kom út árið 1993 og ber með sér ákveðinn fant-
asíu framtíðarbrag. Sagan birtir drauminn um
stórborgina Reykjavík þar sem annars vegar er
blandað saman raunverulegum teiknum
Reykjavíkur og hinsvegar samtíningi úr ýmsum
borgum Vesturlanda. Þar getur á að líta neð-
anjarðarlestir, RÚV, skemmtigarða, Vesturbæ-
inn, fljót sem rennur í gegnum borgina og borg-
armúr með þremur inngangshliðum. ,,Borgin er
allar borgir. Hún er alheimsborg.“2 Hér segir
frá Úllu, Vöku og Loga sem öll búa í borginni, en
hvert þeirra upplifir umhverfi sitt á gerólíkan
hátt sem tengist störfum þeirra í hversdagslíf-
inu. Úlla, sem vinnur í álverksmiðju, er borg-
arbarn frá náttúrunnar hendi. Hún hefur þann
hæfileika að sjá fegurðina allt um kring og les
umhverfi sitt án þess að kryfja það neitt frekar.
Vaka er þýðandi hjá sjónvarpsstöð og reynir að
skynja borgina í gegnum orð og rökrænt kerfi á
meðan Logi auglýsingahönnuður notar mynd-
ina til að skynja umhverfi sitt.
Árið 1996 kom út bókin 101 Reykjavík eftir
Hallgrím Helgason. Hlynur Björn, atvinnulaus
eilífðarunglingur á fertugsaldri sem býr hjá
mömmu sinni á Bergþórugötunni, segir hér frá
lífi sínu um tíma. Að sögn Hlyns er nafli al-
heimsins 101 Reykjavík og þaðan fer hann helst
ekki ótilneyddur. Hlynur hangir mest heima
fyrir í hýði sínu og horfir á gervihnattasjónvarp
á milli þess sem hann stundar næturlíf Reykja-
víkur af kappi. Þá sjaldan Hlynur fer út fyrir
myrkur lítur borgin bara þokkalega út með
Perluna í fjarlægð og Esjuna í augsýn en hana
lærði hann að meta eftir að hann frétti að Bob
Dylan hefði horft á hana heila nótt. En honum
líkar betur við borgina í rökkrinu þegar birtan
er óraunverulegri.
Skáldsagan Erta er skrifuð í dagbókarformi,
en gerir þó fátt eitt annað en að grafa undan
þeirri hefð sem skapast hefur um þessa tegund
bókmennta. Tímaskynjun dagbókarritara er
hringlaga, vikudagarnir eru nefndir án tölu-
legra tímasetninga sem hlýtur að teljast eitt að-
aleinkenni dagbókarinnar. Þessi skáldsaga
Diddu, sem birtist árið 1997, á þó augljóslega við
samtímann þar sem vísað er í kaffihús og veit-
ingastaði í Reykjavík samtímans. Textinn fylgir
oftast hugarheimi kvenmyndarinnar Ertu sem
heldur dagbókina, en hinn hefðbundni dagbók-
arritari verður fljótlega að flöktandi og tvístr-
uðu sjálfi.3 Erta leitar stöðugt að hinum eina
sanna karlmanni í líf sitt. Í reiðileysi þvælist hún
á milli skemmtistaða miðborgarinnar og reynir
að taka þátt í margþættu lífi hennar af áfergju.
En Erta er oftast ein, áhorfandi á lífið án þess að
geta almennilega tekið þátt í því.
Í Fölskum fugli eftir Mikael Torfason er
Reykjavík með nokkuð öðrum brag en í hinum
sögunum. Þessi skáldsaga kom út 1997 og segir
frá Arnaldi, 16 ára unglingi, sem er á kafi í
neyslu eiturlyfja og hikar ekki við að grípa til of-
beldis ef honum sýnist svo. Í þessari sögu er
miðbær Reykjavíkur tíðindalaus eins og hvert
annað úthverfi, enda er Addi fljótur að koma sér
þaðan upp í Grafarvoginn þar sem hjarta borg-
arinnar slær. Hér hefur Grafarvogshverfið aft-
ur á móti stækkað óþyrmilega og minnir nú
helst á stórborgina New York með ofbeldisfull-
um undirheimum.
Söguheimurinn í Dís er öllu ,,kunnuglegri“
hinum venjulega Reykvíkingi. Bókin kom út ár-
ið 2000 og er skrifuð af þremur ungum konum,
þeim Birnu Önnu Björnsdóttur, Oddnýju
Sturludóttur og Silju Hauksdóttur. Hér segir
frá lífi ungrar Reykjavíkurdísar sem heitir Dís
og leigir íbúð í miðbæ Reykjavíkur með frænku
sinni. Í textanum lýsir Dís umhverfi sínu og að-
stæðum, vinum sínum og ástamálum hópsins.
Þótt sagan gerist að mestu leyti í miðbænum,
er Dís þó frekar jákvæð gagnvart landsbyggð-
inni og hættir sér stundum upp í Bústaðahverfi
þar sem hún ólst upp og foreldrar hennar búa.
Sagan gerist um sumar þegar fólk á Íslandi
hættir sér út fyrir hússins dyr og þá getur oft
myndast stórborgarstemning í miðbæ Reykja-
víkur.
Allar þessar skáldsögur bera það með sér að
borgin er misjöfn eftir upplifun og athöfnum
einstaklingana sem í henni búa. Skáldsögurnar
eru því einkaborgir sögupersóna sem lesa um-
hverfi sitt á mismunandi hátt.
III. Borgartexti
Franski félagsfræðingurinn Michel de Cert-
eau notar lestur og texta í víðum skilningi í grein
sinni ,,Á gangi um borgina“. Hann veltir fyrir
sér þörf mannsins fyrir að fara upp í há borg-
armannvirki til að horfa yfir borgina. Í eðli
mannsins er einhver þörf fyrir að ná utanum
heildina, sem tengist leit hans að eigin sjálfs-
mynd. Sem íbúi borgarinnar er manneskjan ein
af mörgum samtengdum þáttum hennar og
meðan hún er á jörðu niðri getur hún aldrei upp-
lifað borgina nema í brotum. Í mikilli hæð fær
mannveran útrás fyrir þrá sína. Auk þess að
losna tímabundið við jarðtengsl sín við borgina,
öðlast hún með fjarlægðinni næstum guðlegt
vald frá þessu nýja sjónarhorni. Þessi yfirsýn er
ekki ólík þeirri sem lesandi upplifir öðrum
þræði yfir heimi bókmennta. Í þessari stöðu
gefst tækifæri á að ,,lesa borgina“ eins og texta.4
Í skáldsögunni Borg er borgin einmitt lesin
líkt og de Certeau gerir en ekki úr mikilli hæð
heldur í gegnum hugann. Ferðabæklingurinn
sem Logi finnur á kaffihúsinu gegnir hlutverki
háhýsisins. Bæklingurinn er sem ein sviðsmynd
með allan sjóndeildarhringinn og gefur mjög
greinagóða lýsingu á borginni og gangvirki
hennar. Hann er óvenjulegur að því leyti að
sjónarhornin á borgina eru ekki valin af sögu-
legum eða fagurfræðilegum ástæðum eins og
venjan er í slíkum bæklingum. Við lestur hans
gefst álíka sýn sem fæst við að fara upp í háhýsi
og horfa niður. Að ofan sést allt, líka skugga-
hverfin sem enginn minnist á og ferðalangar
villast gjarnan inn í.5 Erta í samnefndri skáld-
sögu tekur líka stundum flugið yfir borgina í
anda og þá fer ferðin eftir skapsmunum hennar
þá stundina. ,,sá nýjan í dag. allt er breytt. ég
ætla ekki að drepa neinn núna.[...] það er eins og
ég hafi vængi. geti svifið og látið mig voma yfir
borginni. en af því ég er södd í bili, er enginn í
hættu.“6
Í þessu sjónarhorni býr einnig draumurinn
um gagnsæi borgarinnar sem á rætur sínar að
rekja til vísinda- og skynsemishyggju upplýs-
ingarinnar. Það að sjá borgina í heild sinni gefur
vald til að skipuleggja orðræðu hennar og lögun.
En de Certeau les borgina líka á jörðu niðri og
sýnir fram á margbreytilegan veruleika borg-
arinnar sem fræðilega og skáldlega skynjun á
rými. Til þess notar hann hin ósýnilegu spor
sem gangandi vegfarendur hafa skilið eftir sig.
Og með því að þræða þau á ólíklegustu staði
tekst honum að gera línulegan texta úr um-
hverfinu sem tengir saman ólíka hluta borgar-
innar. Á göngu sinni um borgina tekur borg-
arbúinn þátt í menningarlegri samræðu sem
hann upplifir á persónulegan hátt. Með skrykkj-
óttu göngulagi sínu skapar einstaklingurinn
sinn eigin texta sem er margræður og brýtur
upp reglufastar skipulagsreglur borgarinnar.
Þannig sýnir de Certeau fram á að gagnsæi
borgarinnar verði ekki svo auðveldlega höndlað
með yfirsýn úr lofti eða í gegnum orðræðuna,
því í þeim mismun sem hlýst af skipulagðri
starfsemi borgarinnar og þeirrar sem manns-
hugurinn upplifir skapast hið óþekkta rými sem
á sér engan fastan punkt heldur felst í öllu um-
hverfinu. Hlynur Björn í 101 Reykjavík fær
stundum á tilfinninguna að borgin sé ein risa-
stór leikmynd. Á leið sinni heim eftir Laugaveg-
inum með Lollu kærustu mömmu hans, tekur
hann eftir öllum ,,paranöfnunum“ á verslunun-
um: ,,Ég og þú“ – ,,Te og kaffi“ – ,,Gull og silfur“
– ,,Adam“ – og ,,Eva“.7
Þessir ólíku lesmátar á borgina minna á kenn-
ingar Juliu Kristevu um orðið í textarými. Í
grein sinni ,,Orð, tvíröddun og skáldsaga“ grein-
ir Kristeva skáldskaparmál sem annars konar
rökvísi en hina vísindalegu. Vísindalegan texta
skilgreinir hún á bilinu 0–1 og stendur talan
einn fyrir hina föstu merkingu, þ.e. sannleika.
Skáldskaparmálið er farvegur annars konar
rökhyggju sem Kristeva skilgreinir út frá bilinu
0–2. En í hinu bókmenntalega orði felst rými
þar sem talan einn er ekki til. Það er engin ein
merking sem ræður yfir hinum (sbr. sannleikur)
og enginn einn sem á merkinguna (sbr. höfund-
ur) heldur er hún fengin að láni. Orð í skáldleg-
um texta virka eins og vegamót. Orðið er komið
úr ýmsum áttum en höfundur hefur fastsett orð-
ið á ákveðnum stað og sett það í ákveðið sam-
hengi. Við lestur öðlast textinn sjálfstætt líf sem
tekur yfir ætlun höfundar eða borgarskipulags-
ins og Kristeva kallar ,,sjálfsveru skrifanna“, en
hún liggur í margræðni textans. Við lestur á sér
stað þríhyrnd merkingarsköpun milli ,,sjálfs-
veru skrifanna“, lesandans og annarra texta
sem hann hefur lesið og nýtir sér við lesturinn.
Höfundurinn er fyrir utan þennan þríhyrning
því hann getur ekki stjórnað merkingu textans.8
Í þessu samhengi er hægt að líkja hinum upp-
hafna, fjarlæga lestri borgarinnar við röklega
nálgun texta þar sem áþreifanlegir hlutir tala
sínu máli, en hinum nálæga, skynvitra lestri við
skáldskaparmálið þar sem hann fylgir engum
reglum og tengingar eru óendanlegar. Textinn
sem hér um ræðir er auðvitað mynd-letur í báð-
um tilvikum. Í fjarlægum lestri upplifir lesand-
inn vald yfir textanum en í nálægum lestri hefur
lesandinn misst valdið og er tvískiptur í lestri
sínum. Út frá þessum lestri getur sjálfsvera
skrifanna verið til dæmis hin ósýnilegu spor
borgaranna sem de Certeau nefndi eða torgin
sem óvart verða til í öllu skipulaginu.
Þó að öllum götum sé fylgt eftir af nákvæmni
á korti og hverfisnúmerum veitt fyllsta aðgát,
kemur það fyrir að vegfarandinn er allt í einu
staddur á torgi sem ekki finnst á kortinu. Torgið
er venjulega lítið með einum bekk sem stendur í
skugga hávaxins linditrés. Torgið er autt.9
Hvort sem borgin er lesin úr lofti eða láði er
alltaf spurning um hvað borgaraugað nemur frá
þeim hafsjó upplýsinga úr menningarlífi og um-
hverfi borgarinnar. Allt þetta sjónræna efni
kallar á lestur og úrvinnslu, ekki síður en texti.
IV. Sjón-ræna
Í gegnum tíðina hefur myndin ekki verið met-
in að eigin verðleikum samanborið við texta,
heldur fremur álitin sem skrum eða skreyting
við hið skrifaða orð. Umræða um sjónræna
menningu hefur líka markast mjög af stöðu
kynjanna innan hennar. Í þessu sambandi hefur
mikil áhersla verið lögð á hinn erótíska þátt þar
sem konur hafa iðulega staðið fyrir ímyndir og
hið séða, meðan karlar hafa verið handhafar
augnaráðsins. Þessi kynlega uppstilling ímynda
og augnaráðs er einkar varasöm ef á það er litið
að í vestrænum samfélögum hefur sjónin fengið
meira vægi en önnur skilningarvit, ekki síst
vegna þess að hún er álitin hlutlaus og óskeikul.
Það að sjá er það sama og að þekkja og skilja,
þekking og skilningur hafa svo vald til að meta
og dæma. Í réttarhöldum eru myndir og kvik-
myndir til dæmis notaðar sem sönnunargögn í
réttarmálum. Vald sjónarinnar í málum sem
þessum hefur verið álitið hlutlaust. Þar með hef-
ur augnaráðið hafið sig upp yfir sinn efnislega
veruleika og orðið að eins konar eftirlitsmynda-
vél. En hinn hlutlausi máttur augans er alltaf
reistur á þversögn.
Í umfjöllun um afþreyingarmenningu hefur
augað hins vegar verið séð sem eins konar
gluggi sem ímyndin smýgur inn um líkt og um
ljósritun væri að ræða. Oftar en ekki er talað um
heilaþvott og hugsunarlausa neyslu í sambandi
við auglýsingar og sjónvarp þar sem menn gefa
sér að fjöldamenning sé yfirborðsleg, einföld og
fyrirsjáanleg.10 Jafnframt því að skilningur er
talin fylgja sjóninni, hefur ímyndin fengið ógn-
andi vægi sem mótandi áhrifavaldur á varnar-
lausan einstaklinginn. Í skáldsögunni Borg sitja
Vaka og Úlla og tala um útlitið: ,,Auglýsingabíll
kemur akandi hægt eftir götunni umhverfis
torgið. Á honum er stór mynd af liggjandi konu,
í rauðum kjól, hlæjandi, á hvítri strönd, í bak-
grunni blár himinn. Hún hefur ekki of feit læri.
Þær fylgja auglýsingunni eftir með augunum.“11
Og í Fölskum fugli hefur Addi fundið hetju-
ímynd sína í rapparanum 2PAC Shakur sem
hann hefur séð leika í kvikmyndum og tónlistar-
Ó BORG, MÍN BORG
Síðastliðin ár hafa birst nokkrar íslenskar borgar-
skáldsögur sem allar leggja áherslu á tengsl
myndar og texta. Sögurnar eru býsna ólíkar að
upplagi en eiga þó nokkra sameiginlega snertifleti.
Þær gerast allar í Reykjavík og segja frá ungu fólki
sem á í erfiðleikum með að staðsetja sig í nútíma-
samfélagi. Þetta eru skáldsögurnar Borg,
101 Reykjavík, Erta, Falskur fugl og Dís.
E F T I R I N G I B J Ö R G U S I G U R Ð A R D Ó T T U R