Lesbók Morgunblaðsins - 10.08.2002, Page 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. ÁGÚST 2002
AÐSTÆÐINGAR eða Situation-
istar lifa góðu lífi. Kenningar
þeirra um sýndarþjóðfélagið áttu
mjög upp á pallborðið hjá 68-
hreyfingunni og eru að sumra
áliti einn af grundvöllum þjóð-
félagsgagnrýni hennar.
Nýlega kom út rit með helstu
ritsmíðum aðstæðinga. Ritið heit-
ir Guy Debord and the Situation-
ist International: Texts and Docu-
ments (Guy Debord og
Alþjóðahreyfing aðstæðinga:
Textar og skjöl) og er ritstýrt af
Tom McDonough. Frakkinn Guy
Debord var faðir hreyfingar-
innar og áhrifamesti kenni-
smiður hennar. Fjölmargar
greinar eru eftir hann í ritinu en
að auki birtast í ritinu greinar
eftir Giorgio Agamben, Libero
Andreotti og Jonathan Crary
m.a. en áhersla er lögð á að
prenta greinar sem ekki höfðu
verið þýddar áður á ensku.
Þúsund byggingar
í New York
Út er komin bók er fjallar um
arkitektúr í New York og nefnist
One Thousand New York Build-
ings (Eitt þúsund byggingar í
New York). Höfundar eru Bill
Harris, Judith Dupre og Jorg
Brockmann ljósmyndari. Í bók-
inni er reynt að varpa ljósi á ótrú-
lega fjölbreytni í borgarlandslagi
New York þar sem um 90.000
byggingar eru staðsettar. Bókin
þykir góður vegvísir fyrir þá sem
þyrstir að vita meira um borgina
og samsetningu hennar. Mynd er
birt af hverri þessara þúsund
bygginga og sagt frá einkennum
þeirra og stöðu í byggingarsög-
unni.
McEnroe hugsar upphátt
Ný sjálfsævisaga tennisgarpsins
John McEnroe er nýlega komin
út. Bókin heitir Serious: The
Autobiography (Gamanlaust:
Sjálfsævisaga) og er unnin í sam-
vinnu þeirra McEnroe og blaða-
mannsins James Kaplan.
McEnroe var einn af albestu
tennisleikurum síns tíma en er
kannski einna helst minnst fyrir
mikla skapgerðarbresti sem
brutust sérstaklega út í árásum á
dómara og eyðileggingu á tennis-
spöðum og ýmsu öðru lauslegu.
McEnroe er fæddur og uppalin í
Queens-hverfi í New York og
rekur bókin
það hvernig
hann breyttist
úr stríðhærð-
um krakka í
hverfinu í
stórstjörnu í
heimi
íþróttanna og
nú undir það
síðasta í virðu-
legan tals-
mann íþrótt-
arinnar. McEnroe liggur þó ekki
á skoðunum sínum frekar en
vanalega og er opinskár um veik-
leika sína. Hann segir meðal ann-
ars um alla þá athygli sem hann
fær enn og lofsyrðin um glæsi-
legan feril: „Ég verð aldrei
þreyttur á hrósyrðunum. Ég er
stoltur af því að hafa unnið til
þeirra. Og – ég viðurkenni það
fúslega – að vissu leyti er ég háð-
ur athyglinni. Það er ein ástæða
þess – og ég viðurkenni það líka –
að ég skrifa þessa bók. Það er
ekki bara til þess að fá athygli
heldur líka til þess að leiða hug-
ann að því hversu mikla athygli
ég þarf og hvers vegna.“
Bókin hefur vakið mikla at-
hygli. Tatum O’Neal, fyrrverandi
eiginkona McEnroe, kom t.d.
fram í sjónvarpi nýlega í tilefni af
útkomu bókarinnar og upplýsti
um lyfjaneyslu kappans fyrr á tíð.
ERLENDAR
BÆKUR
Aðstæðing-
arnir lifa
McEnroe og Tatum
O’Neal.
E
ITT sólríkt sumar fyrir fáum ár-
um sperrti ég eyrun í hvert
skipti sem tiltekin kvenrödd
heyrðist lesa veðurfréttir í Rík-
isútvarpinu – Rás 1. Mig grunaði
að röddina ætti ung kona sem
ynni á Veðurstofunni í sumaraf-
leysingum; hún hætti að minnsta
kosti að hljóma þegar haustlægðirnar fóru að
æða yfir landið. Ekki var nóg með að hún
(röddin) væri einstaklega falleg heldur las hún
veðurfréttirnar með allt öðrum og persónulegri
blæ en aðrar raddir sem ég hafði heyrt í þessu
hlutverki. Það var líkara því að hún væri að
lesa hugljúft bréf eða nóvellu eftir Hamsun en
hlutlægar upplýsingar um vindhraða, skyggni
og úrkomu á síðustu klukkustund.
Eftir því sem ég hlustaði oftar á þessa björtu
sumarrödd urðu hefðbundnu veðurfréttaradd-
irnar mér hugstæðari. Þið vitið hvaða raddir ég
er að tala um. Þær hljóma svo að segja allar
eins; eru ástríðulausar, tala alltaf í sama ein-
hæfa lagstúfnum sem slitinn er í sundur af
löngum, tregafullum þögnum: „Þetta er á Veð-
urstofu Íslands. <þögn> Veðrið klukkan átján.
<þögn>.“ Ég gerði mér fljótt grein fyrir að
fólkið sem á þessar raddir talar ekki svona í
sínu daglega lífi, til dæmis við fjölskylduna við
morgunverðarborðið. Raddir þeirra og fram-
sögn breytast þegar það stígur inn í litlu hljóð-
stofuna í Veðurstofuhúsinu í austanverðri
Öskjuhlíð.
Ekki misskilja mig. Ég tel ekki endilega
æskilegt að starfsfólk Veðurstofunnar fari að
lesa veðurfréttir með meiri tilþrifum, hvert
með sínu nefi. Hin ópersónulega veðurfrétta-
rödd þjónar vissulega sínu hlutverki, hún er
merkingarbær í sjálfri sér. Henni er ætlað að
tjá að textinn sem verið er að lesa séu ábyggi-
legar staðreyndir frá opinberri stofnun sem
hægt er að treysta. Óumbreytanleiki hennar
um áratuga skeið hefur í rauninni sérstakt að-
dráttarafl í heimi sem er að mörgu leyti í upp-
lausn.
Rás 1 er auðug af slíkum röddum. Dán-
arfregnir og jarðarfarir hafa helgað sér eina
rödd sem einkennist af hógværri hluttekningu,
jólakveðjurnar aðra sem er full af andakt og
eftirvæntingu. Þessar raddir taka sér jafnan
bólfestu í þeim sem ganga þarna í þularstörf,
einstaklingum sem eru að öðru leyti giska ólík-
ir. Sömu sögu er að segja af fréttamönnum og
dagskrárgerðarfólki Ríkisútvarpsins; stofnun-
in, sagan og hefðin tala í gegnum mörg þeirra,
með breytilegum hætti eftir dagskrárliðum.
Rás 1 er auðvitað ekkert einsdæmi í þessu til-
liti. Spánnýjar einkareknar poppstöðvar eru
furðuskjótar að móta sér sínar eigin stofn-
anaraddir – með sérstökum framburðarein-
kennum, áherslum, hiki og þögnum – sem búk-
tala í hverjum kynninum á fætur öðrum,
jafnskjótt og hann eða hún sest fyrir framan
hljóðnemann.
Á báðum vígstöðvunum eru bestu útvarps-
mennirnir og -konurnar þó iðulega þeir sem ná
að þagga niður í stofnunarröddinni og gefa
tjáningu sinni persónulegan blæ. Slíkt getur
reyndar tekið tíma. Eiríkur Guðmundsson,
stjórnandi Víðsjár á Rás 1, var til dæmis í tvö
eða þrjú ár að ráða niðurlögum hinnar grand-
vöru ríkisútvarpsraddar áður en hálfskeggjaða
eiríksröddin braust fullmótuð fram, storkandi,
kaldhæðin og mælsk. Stundum enn er þó eins
og þessar tvær raddir hljómi sitt á hvað úr
sama barkanum, eftir því hvert viðfangsefnið
er eða hvaða dagur vikunnar.
Hvað stúlkuna á Veðurstofunni snertir þá
vona ég að hún hafi fundið rödd sinni farveg
við hæfi. Mig grunar satt að segja að hún sé
farin að yrkja ljóð og treysti því að á þeim vett-
vangi sé rödd hennar einnig fersk og ný. Því að
Ljóðið, rétt eins og Veðurstofan og Ríkisút-
varpið, er rótgróinn, formfastur fjölmiðill sem
talar í gegnum meirihluta starfsmanna sinna,
ekki síst þá sem eru í sumarafleysingum.
FJÖLMIÐLAR
VEÐURFRÉTTARÖDDIN
J Ó N K A R L H E L G A S O N
E i r í k u r G u ð m u n d s -
s o n , s t j ó r n a n d i V í ð -
s j á r á R á s 1 , v a r t i l
d æ m i s í t v ö e ð a þ r j ú á r
a ð r á ð a n i ð u r l ö g u m
h i n n a r g r a n d v ö r u
r í k i s ú t v a r p s r a d d a r
á ð u r e n h á l f s k e g g j a ð a
e i r í k s r ö d d i n n b r a u s t
f u l l m ó t u ð f r a m ,
s t o r k a n d i , k a l d h æ ð i n
o g m æ l s k .
I Eins og fram kemur í vísindaþætti blaðsins ídag virðist kjarni viðbjóðs vera „löngun til að
losna við það sem maður hefur innbyrt í eig-
inlegri eða óeiginlegri merkingu“ en stundum
fylgja dæmigerð svipbrigði, flökurleiki, aukin
munnvatnsmyndun og svo framvegis. Darwin
benti fyrstur manna á að viðbjóður gegndi því
hlutverki hjá dýrum og mönnum að forðast óæti.
En fólk fyllist ekki aðeins viðbjóði við að inn-
byrða fúlan mat heldur og þegar það snertir eða
sér eitthvað sem samræmist ekki tilfinningu þess
fyrir því hvað er heilbrigt eða eðlilegt með ein-
hverjum hætti.
II Skáld og listamenn hafa í margar aldir reyntá viðbjóðsþol fólks með góðum árangri, hvern-
ig sem á það er litið. Í blaðinu í dag er fjallað
um sögu franska hryllingsleikhússins Grand
Guignol sem stofnað var árið 1897 í París og
sýndi einkum verk er fjölluðu um ofbeldi og lík-
amshrylling af ýmsu tagi. Þar voru farnar ýmsar
leiðir að viðbjóðsmörkum áhorfenda sem þróað-
ar hafa verið lengra í hryllingskvikmyndum.
III Margir líta á kvikmyndina sem meginformhryllingslistarinnar. Og það má reyndar
finna skemmtilegt samhengi í upphafi kvik-
myndagerðar undir lok nítjándu aldar og út-
komu Drakúla eftir Bram Stoker árið 1897 sem
er einmitt sama ár og Grand Guignol er stofnað.
Drakúla greifi er sennilega eitt þaulkannaðasta
ævintýri hryllingssögunnar og hefur gengið aftur,
ef svo má segja, í fjölmörgum kvikmyndum sam-
tímahöfunda. Á annan tug aðlagana á sögu Sto-
kers hafa verið gerðar og um eitt hundrað mynd-
ir sækja efnivið þangað að meira eða minna
leyti.
IV Bent hefur verið á að hrollvekjan snúistum að afhjúpa eða leiða hið dulda í ljós.
Hún vekur með öðrum orðum fólk til umhugs-
unar um hluti sem það bælir með sér í hvers-
dagslífinu. Hún leiðir í ljós sundrungu þar sem
við alla jafna sjáum samhengi. Líkaminn er bút-
aður í sundur og sýndur úr samhengi við það
sem við köllum eðlilegar aðstæður. Og ein-
staklingurinn er ekki einn heldur margur. Upp
úr sálarkirnum hins dagfarsprúða spretta óvætt-
ir svo ógurlegar að við getum ekki annað en
brugðist við með viðbjóði. En um leið hugsum
við um samsetningu okkar eigin sjálfs þar sem
við erum vön að setja smávægileg jafnt sem stór-
vægileg frávik í samhengi, persónulegt sam-
hengi.
V Hryllingsmyndin vekur þannig ekki síst grunhjá okkur um innra ósamræmi jafnt sem
ytra. Og hún bendir kannski umfram allt á að
eðlið, sem við höfum ætíð séð sem eitthvað gott
inni við traust bein, sé afstætt, að það sé í raun
ekki til neitt eitt eðli. Kannski Einstein hafi ver-
ið helsti hryllingshöfundur tuttugustu aldar-
innar, sem mætti hugsanlega kalla öld hryllings-
ins (í fleiri en einum skilningi), en þess má geta
að hugmyndin á bak við afstæðiskenninguna
kom einmitt til hans í draumi rétt eins og sögu-
þráður Drakúla birtist Bram Stoker í martröð
eftir að hann borðaði yfir sig af krabbakjöti.
NEÐANMÁLS
ABBA var kærkomin sending til
borgarastéttarinnar eftir róstur sjö-
unda áratugarins. Höfundur Bók-
arinnar um ABBA, Rud Kofoed, lýsir
þessari himnesku upplyftingu: „Eftir
mörg ár napurlegra strauma í tónlist-
inni: eiturlyfjabylgjur, kynferðisbylt-
ingar, pólitískur boðskapur, grað-
hestarokk, yfirspennt lífsviðhorf og
„geimflug“ kemur ABBA eins og sak-
leysið sjálft, eitthvað sem maður skil-
ur og getur treyst.“ ABBA stóð fyrir
hina hefðbundnu kjarnafjölskyldu,
enda voru þau tvenn hjón, og ekki er
hægt að segja að þau hafi ráðist
gegn samfélaginu með lífi sínu og
list. Þau teljast hins vegar óneit-
anlega til merkra Svía og hafa vissu-
lega auðgað líf okkar allra.
Katrín Jakobsdóttir
Múrinn
www.murinn.is
Staurinn eini
Í GÓÐRA vina hóp getur verið
skemmtilegt að slá um sig með skrítn-
um og skemmtilegum fróðleiksmolum
um hitt og þetta. Dæmi: „Það vita
það ekki margir, en Bjarnarstígur í
Reykjavík er kenndur við Björn í
Mörk. Ástæðan er sú, að gatan sú
liggur aftan við Kárastíg, en eins og
áhugamenn um fornsögur vita stóð
Björn að baki Kára í átökum!“ […]
Afskekktasti ljósastaur á Íslandi
mun líkast til vera ljósastaurinn í
Húsadal í Þórsmörk. Staur þessi er
um margt sérstakur, því auk þess að
vera óralangt frá öllum öðrum ljósa-
staurum (sá næsti mun vera einhvers
staðar í Fljótshlíðinni) er lega hans í
Mörkinni afar sérstök. Ætla mætti að
eina ljósastaurnum í Þórsmörk hefði
verið fundinn staður sem næst húsum
SBS-Austurleiðar, t.d. á bílaplani. Sú
er þó ekki raunin. Þvert á móti er
ljósastaurinn, eða „staurinn eini“
eins og gárungar nefna hann, stað-
settur í miðju rjóðri liðlega kílómetra
frá húsunum.
Stefán Pálsson og
Sverrir Guðmundsson
Múrinn
www.murinn.is
Morgunblaðið/Kristinn
„Fólk á hlaupum, í innkaupum.“
ABBA STÓÐ FYRIR
KJARNAFJÖLSKYLDUNA