Lesbók Morgunblaðsins - 17.08.2002, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. ÁGÚST 2002 3
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
3 0 . T Ö L U B L A Ð - 7 7 . Á R G A N G U R
EFNI
Grant Morrison
er einn áhrifamesti myndasöguhöfundur
samtímans. Hann heldur fyrirlestur í
Grófarhúsi í kvöld og í tilefni þess fjallar
Úlfhildur Dagsdóttir um helstu verk
hans og áhrif á þróun myndasögunnar
síðustu áratugi.
Louise Bourgeois
er á tíræðisaldri en heldur samt áfram að
koma á óvart í verkum sínum. Halldór
Björn Runólfsson fjallar um þennan magn-
aða myndhöggvara sem að mörgu leyti hef-
ur gengið þvert á hugmyndir manna um list
og listamenn.
Guðrún Eva
Mínervudóttir
hefur vakið athygli fyrir smásögur og
skáldsögur en hún sendi nýlega frá sér
skáldsöguna Albúm sem segir frá þroska-
sögu stúlku sem á ýmislegt sameiginlegt
með höfundinum. Þröstur Helgason ræddi
við Guðrúnu Evu um bókina en í henni seg-
ist hún hafa náð einhvers konar hámarki í
léttleika-rannsóknum.
Óperan Parsifal
eftir Richard Wagner í leikstjórn Peters
Stein og hljómsveitarstjórn Claudios Abb-
ado er eitt glæsilegasta atriðið á listahátíð-
inni í Edinborg sem hófst í síðustu viku.
Hafliði Hallgrímsson segir frá Wagner og
upplifun sinni af sýningunni.
FORSÍÐUMYNDIN
er fengin úr teiknimyndasögunni Arkham Asylum: Serious House on Serious
Earth eftir Grant Morrison og myndlýst af Dave McKean.
BENEDIKT GRÖNDAL
KVÖLDVÍSA
Hnígur hlýskjöldur,
heimsljósið bjarta,
seint á vesturvegu,
hinstum lystur
himingeisla
yfir frjóvga fold.
Döggvuð rís
fyrir dásemd þinni
rós af blómgum beð,
ljúf eru þau
litaskipti
hógvært heims um kvöld.
Sit ég einn
í ægisheimi
og yfir löndin lít,
sofna taka nú
sorgir mínar
í eyglóar örmum.
Benedikt Sveinbjarnarson Gröndal (1826–1907) orti í anda rómantísku
stefnunnar og var ötull talsmaður hennar.
E
R EITTHVERT vit í þessum
risavöxnu virkjunarfram-
kvæmdum, sem stjórnvöld eru
nú að búast til að ráðast í fyrir
austan og annars staðar um
landið? Þessi spurning brennur
heitt á landsmönnum um þess-
ar mundir, þótt ekki væri nema
vegna þess, að framkvæmdirnar eru svo dýr-
ar, umhverfisraskið svo mikið og ávinning-
urinn svo óljós til langs tíma litið. Hér er ekki
lítið í húfi. Hvað á fólki að finnast? Hvað finnst
mér?
Byrjum á byrjuninni.
Fossavirkjunaráform Einars Benedikts-
sonar skiptu þjóðinni í tvær andstæðar fylk-
ingar á sinni tíð. Skemmst er frá því að segja,
að fylking Einars varð undir. Það er stundum
sagt um Einar Benediktsson, að hann hafi
verið á undan samtíð sinni. Hitt sýnist mér
vera nær sanni, að Einar hafði hárrétt tíma-
skyn: hann sá enga ástæðu til þess, að Íslend-
ingar héldu að sér höndum í orkumálum, á
meðan frændur okkar Norðmenn helltu sér af
alefli út í virkjunarframkvæmdir. Enda voru
ýmsir helztu samverkamenn Einars í fossa-
málunum einmitt norskir virkjunarmenn.
Þeim tókst ætlunarverkið í Noregi, en ekki á
Íslandi. Einar Benediktsson var ekki á undan
tímanum; andstæðingar hans voru á eftir tím-
anum.
Þetta var rétti tíminn, árin kringum 1920.
Hefðum við þá strax hafizt handa um að virkja
fossana hér heima, þá værum við nú vænt-
anlega á leiðinni út úr orkufrekri stóriðju og
sigldum hraðbyri inn í nýjan heim hátækni,
verzlunar og þjónustu. Má ég minna lesand-
ann á það, að í Noregi vinna miklu fleiri við
forritun en fiskveiðar og vinnslu? Norður-
Atlantshafssvæðið virðist henta vel til hug-
búnaðarframleiðslu: frændur okkar Írar og
Skotar eru í fararbroddi í þeirri grein á heims-
vísu. Ég er að gera að gamni mínu: land-
fræðilegan skiptir Íra og Skota auðvitað engu
máli í þessu viðfangi, heldur skiptir menntun
mannaflans höfuðmáli. Atvinnuþróun Íslands
hefði orðið önnur en hún varð, hefðum við
byrjað að virkja fossana í tækan tíma: þá væri
þjóðin væntanlega ekki skuldum vafin vegna
langvarandi hallarekstrar þjóðarbúsins, held-
ur ættum við nú vænar eignir í útlöndum eins
og Norðmenn.
Við kusum að hafna stóriðju, þegar hún var
tímabær, og gera sjávarútveg heldur að aðal-
útflutningsatvinnuvegi þjóðarinnar. Og nú er
vægi útvegsins í efnahagslífinu á niðurleið, svo
sem fyrirsjáanlegt var – og fyrirséð. Og þá
eru viðbrögðin þessi: að byrja nú loksins á at-
vinnurekstri, sem aðrar þjóðir með svipaðar
tekjur eru að draga sig út úr. Bandaríska ál-
fyrirtækið Alcoa er að búa sig undir að loka
tveim álverum þar vestra, eins og fram hefur
komið í fréttum, af því að það borgar sig betur
fyrir þá að hafa slíka framleiðslu í Afríku og
víðar og kannski einnig á Íslandi; það kemur í
ljós innan tíðar. Í Afríku skeyta menn yfirleitt
ekki mjög um umhverfisspjöll, þeir telja sig
ekki hafa efni á því.
Þessu verði gjöldum við þess nú, að for-
feðrum okkar tókst að keyra virkjunaráform
Einars Benediktssonar í kaf á sínum tíma.
Hvað gekk þeim til? Það er löng saga. Efa-
semdir umhverfisverndarmanna um ágæti
stóriðju höfðu sitt að segja, eins og eðlilegt er.
Í þessum hópi var Þorsteinn Erlingsson.
Grundvallarágreiningur um atvinnumál vó þó
trúlega þyngra. Talsmenn landbúnaðar litu
svo á, að orkufrekur stórrekstur ógnaði hefð-
bundnum landbúnaði og sveitamenningu.
Talsmenn sjávarútvegs, sem var að vaxa úr
grasi við hlið landbúnaðar, litu iðnað einnig
hornauga með svipuðu hugarfari, að því er
virðist. Því þarf engum að koma það á óvart
eftir á að hyggja, að bæði Jónas Jónsson frá
Hriflu og Ólafur Thors voru á öndverðum
meiði við Einar Benediktsson í fossamálunum
og áttu sinn þátt í að keyra áform hans end-
anlega í kaf á alþingi. Því fór sem fór: við byrj-
uðum ekki að virkja fossana að neinu ráði fyrr
en á viðreisnarárunum eftir 1960 – 40 árum of
seint, sýnist mér, en þó kannski ekki allt of
seint.
Við töpuðum tíma. Talsverður hluti þjóð-
arinnar vandist þeirri hugsun, að menn þurfi
helzt að drepa sér til matar. Land og sjór urðu
okkar ær og kýr; þetta stóð miklu lengur en
efni stóðu til – og stendur jafnvel enn, myndu
sumir segja. Og nú, þegar útvegurinn er á
undanhaldi, þá reynist samband þjóðarinnar
við jörðina býsna seigt: ef við getum ekki leng-
ur stundað land og sjó, segja menn, þá verð-
um við að snúa okkur að því að beizla orkuna
og búa til ál og aðra málma, eitthvað áþreif-
anlegt. Iðnaður skal það þá vera. Sem sagt:
við ætlum að halda áfram að yrkja jörðina,
hvað sem það kostar. Undangenginn manns-
aldur hafa iðnríkin þó verið að draga sig út úr
iðnaði til að rýma fyrir verzlun og þjónustu.
Þjónusta af ýmsu tagi stendur nú á bak við tvo
þriðju hluta efnahagslífsins í iðnríkjunum:
tveir af hverjum þrem vinna við þjónustu.
Hlutdeild þjónustunnar í atvinnulífinu á eftir
að aukast enn frekar í löndunum í kringum
okkur næstu ár. Við stefnum í öfuga átt.
Við eigum það þar að auki á hættu, að
ótímabær áherzla á stóriðju, sem er dvínandi
atvinnuvegur úti í heimi, standi í vegi fyrir
framþróun verzlunar og þjónustu með líkum
hætti og ofríki fyrir hönd landbúnaðar og
sjávarútvegs stóð í vegi fyrir æskilegri iðn-
væðingu landsins á sinni tíð. Hitt er þó einnig
hugsanlegt, að stóriðja glæði verzlun og þjón-
ustu, þegar frá líður.
Svo er annað: við þurfum að gera skýran
greinarmun á skerfi væntanlegra virkjunar-
og stóriðjuframkvæmda til þjóðarbúsins og
væntanlegum skerfi stóriðjunnar, sem verið
er að stofna til. Á því er vitaskuld enginn vafi,
að framkvæmdirnar munu hleypa fjöri í efna-
hagslífið á byggingartímanum, vonandi þó án
þess að setja allt á annan endann með gamla
laginu, en þær eru þó því aðeins réttlæt-
anlegar, að stóriðjan geti borið viðunandi arð
til langs tíma litið. Mönnum hættir til að rugla
þessu tvennu saman, eða svo hefur mér sýnzt:
þeir réttlæta sumir iðnvæðinguna jöfnum
höndum með framkvæmdafjörinu á bygging-
artímanum og arðinum af stóriðjunni, þegar
upp er staðið. Þetta er röng hugsun: enginn
húsbyggjandi með réttu ráði telur bygging-
arkostnaðinn sér til tekna, enda þótt þeir, sem
vinna verkið, hafi tekjur af smíðinni um bygg-
ingartímann.
Svo er eitt enn: það er engin leið að vita,
hvort væntanleg stóriðja verður okkur heima-
mönnum hagkvæm eða ekki, nema ljóst sé, á
hvaða verði við ætlum að selja orkuna til stór-
iðjunnar. Upplýsingar um verðið liggja ekki
fyrir. Orkulindin er þjóðareign, en söluverð
hennar er leyndarmál. Helzt ættum við auð-
vitað ekki að selja orkuna undir heimsmark-
aðsverði eða því sem næst. Nútíminn gerir
þar að auki kall og kröfu til þess, að viðunandi
bætur komi fyrir umhverfisspjöll. Ekki verð-
ur séð, að til standi að koma til móts við þetta
sanngjarna sjónarmið. Hvort tveggja er til
þess fallið að vekja tortryggni og efasemdir
um, að stóriðjunni sé ætlað að þrífast á við-
teknum markaðsbúskaparforsendum, enda
eru miklir stjórnmálahagsmunir í húfi. Þar
stendur hnífurinn í kúnni.
Eigum við þá að hætta við allt saman? Því
er vandsvarað, eins og allt er í pottinn búið.
Við skulum í öllu falli reyna að skoða málið í
samhengi við sögu landsins. Við skulum einnig
velta því fyrir okkur, hvort það væri ekki
hægt að byggja upp björgulegt atvinnulíf um
landsins breiðu byggð með því að efla mennt-
un fólksins og skapa með því móti skilyrði til
blómlegrar verzlunar og þjónustu í sátt við
landið, bæði umhverfi og efnahag. Hefðum við
hugsað fyrir þessu í tæka tíð, þá þyrftum við
ef til vill ekki á stóriðju að halda, því að heim-
urinn hefur breytzt.
ALLT HEFUR
SINN TÍMA
RABB
Þ O R V A L D U R G Y L F A S O N
gylfason@hi.is