Lesbók Morgunblaðsins - 17.08.2002, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. ÁGÚST 2002 7
fyrir að vera notaður á þann ruddalega máta.
Og sjálfsagt líður hugmyndafræðin líka fyrir
að vera óhreinkuð með skáldskapnum.
Ég skal játa að ég á mér þann draum að þeg-
ar ég verð eldri og vitrari geti ég kannski orðið
heimspekingur. En þá myndi ég leggja skáld-
skapinn á hilluna. Þetta tvennt á ekki saman.
En nú er ég komin út fyrir efnið.
Þú spyrð um aðferð. Ætli hún sé ekki ein-
hvers konar sambland af fræðimennsku og
villimennsku (eðlisávísun). Betur get ég ekki
lýst henni.“
Hefðin er fjall frekar en straumur
Þú byrjaðir ung að gefa út bækur. Hvernig
blasti íslenska bókmenntalandslagið við þér
þegar þú byrjaðir?
„Villimennskan hafði þá alla tíð verið alls-
ráðandi í mínum lestri, svo ég býst við að ég
hafi ekki verið búin að leggja landslagið niður
fyrir mér að nokkru ráði. Á mínu heimili var
lesið sér til skemmtunar og til að fylla upp í
gloppur í tímanum. Það var helber tilviljun ef
nokkur mundi hvaða bók var eftir hvaða höf-
und. Við vorum miklir lestrarhestar og töluð-
um mikið um bækur en gerðum lítinn grein-
armun á hvort þær voru íslenskar eða þýddar.
Þær voru góðar og skemmtilegar eða ekki.
Einstaka sinnum í gamla daga stóð ég mig að
því að óska að ég hefði verið alin upp í meira
„intellektúal“ andrúmslofti, en eftir því sem
tíminn líður sannfærist ég enn frekar um að
áherslan hafi öll verið þar sem hún átti að vera:
Á kærleikann og siðferðið.
Það má því segja að ég hafi kastað mér út í
heim sem ég þekkti varla einu sinni af afspurn.
En Afspurnin er hvort sem er frekar lélegt
tæki miðað við það sem kallað er Eigin raun.“
Ég ætla þá ekki að spyrja þig um áhrifa-
valda eða fyrirmyndir, en hvaða augum líturðu
hefðina? Er íslensk bókmenntahefð þungur
straumur?
„Ég á frekar erfitt með að svara svona
spurningum. Áhrif síast stöðugt inn án þess að
maður taki eftir þeim. En, nei, ég upplifi
hvorki að ég berist með þungum straumi né
rembist við að synda gegn honum. Ég held ég
einfaldlega læri af þeim höfundum sem voru á
undan mér og um leið læri ég að varast að end-
urtaka þá. Ég hef afar litla þörf fyrir að brjóta
og bramla í þeim eina tilgangi að brjóta og
bramla. Á hinn bóginn fengi ég mig aldrei til að
segja eitthvað aftur sem hefur áður verið sagt
með svipuðum hætti. Ekki frekar en ég nenni
að skrifa sömu bókina tvisvar. Þó nokkrir hafa
haft orð á því að bækurnar mínar séu ólíkar og
það þykir mér vænt um að heyra.
Hefðin er fjall frekar en straumur og ég
geng upp á fjallið og hleð mína vörðu. Það á
síðan eftir að koma í ljós hversu stór hún verð-
ur.“
Börn eru furðu lostnar geimverur
Albúm fjallar um þroskaferil stúlku frá sak-
leysi æskunnar til þess að hún reynir sjálf-
stæði fullorðinsáranna. Þessum ferli er lýst á
brotakenndan hátt, eins og þú lýstir að framan,
og lesandi fær það öðrum þræði á tilfinninguna
að stúlkan skynji sig svolítið úr samhengi. Er
þetta lýsandi fyrir það hvernig konur skynja
sig, eins og stundum hefur verið haldið fram,
eða er þetta lýsandi fyrir það hvernig ungt fólk
skynjar sig í flóknum heimi og þá kannski sér-
staklega þín kynslóð, eftirkaldastríðskynslóð-
in?
„Ég játa fúslega að ég lagði ekki af stað upp-
full af neinum slíkum pælingum um þjóðfélags-
hópa eða kynslóðir. Þetta stutta og brota-
kennda er hluti af léttleika-stúdíunni sem ég
talaði um áðan. Þetta með að vera úr samhengi
er fyrst og fremst af því að aldrei stóð til að
tyggja samfellda sögu ofan í neinn með þessari
bók. Hver einasta saga sem lenti með í safninu
átti að hafa það eina hlutverk að vera skemmti-
leg. Mér kom ekki til hugar að böðla inn ein-
hverju ládauðu efni með það í huga að útskýra
og tengja. Auk þess á það að vera hluti af
skemmtuninni við að lesa bókina að sjá fyrir
sér þær sögur sem ekki fengu að vera með.
En úr því þú spyrð þá get ég ekki annað en
kannast við að vera af minni kynslóð, hvað sem
líður allri fortíðarþrá og framtíðarsýn.
Kannski er það einkennandi fyrir þessa kyn-
slóð að finnast hún utanveltu og úr samhengi.
Börn eru nú orðið höfð í geymslu mestallan
daginn og fá ekki mörg tækifæri til að gera
gagn. Þeirra kúltúr er líka orðinn annar en
fullorðna fólksins og það er eins og aldrei sé
gert ráð fyrir því að börn geti haft gaman af
því sama og fullorðnir. Þau fá stöðugt að kenna
á því að þau séu öðruvísi en annað fólk og að
þau séu ekki gjaldgeng. Meira að segja margir
barnabókahöfundar hafa gert sig seka um
þátttöku í samsærinu: Höfum að börn séu fá-
vísir englar með einfalda hugsun.
Með þessum orðum er ég ekki að kvarta yfir
meðferðinni á mér. Ég náði í skottið á gamla
tímanum, var í sveit á meðan ennþá var hægt
að hafa fullt gagn af börnum sem vinnukrafti.
Alin upp úti á landi þar sem börn eiga, eða áttu
að minnsta kosti á þeim tíma, meira samneyti
við fullorðna en tíðkast í margmenninu. Móðir
mín fékk heldur ekkert kikk út úr því að gera
sig ómissandi. Á mínu heimili hjálpuðust allir
að, hvort sem það var við húsverk eða að leysa
úr sálarflækjum.
Ég held samt að börn allra tíma séu furðu
lostnar geimverur og þess vegna dálítið ut-
anveltu. Þau eru gáfaðri en þau virðast vera,
þau eru bara ekki alveg búin að læra hvernig
þau eigi að haga sér á þessum undarlega stað.“
Allt breyttist árið 1980
Þú talar um gamla tímann í svolítið róm-
antískum tón og þú nefnir fortíðarþrá. Mér
finnst þú stundum tala eins og þú sért miklu
eldri en 26 ára!
„Um daginn gaf amma mín mér myndir úr
afmælisveislu sem mér var haldin þegar ég
varð þriggja ára. Myndirnar eru teknar í mars
árið 1979. Ég man alls ekki eftir að hafa verið
þarna, en mig rámar í stemninguna sem er að
finna á myndunum. Hvert barn fékk sína litlu
kókflösku með röri og borðið var hlaðið kökum
og brauðtertum. Börnin á myndunum eru
óskaplega prúð og hvergi sést leikfang. Það er
eitthvert samræmi í litunum og það er ekki allt
troðfullt af hlutum alls staðar. Þá rann það upp
fyrir mér að mót gamla og nýja tímans eiga sér
ártal. Það var árið 1980 sem allt breyttist, allt
varð einnota og fljótt að úreldast og við inn-
leiddum nýja tegund af ljótleika sem ekki hafði
áður sést. Ég veit ekki hvers vegna þetta gerð-
ist og ætla ekki að vera með einhverjar sam-
særiskenningar svona á opinberum vettvangi.
En svona er þetta.
Árið 1980 hættum við að spyrja hvað við
þyrftum og fórum að spyrja hvað okkur lang-
aði í. Okkur langaði í afskaplega margt og allt-
af eitthvað nýtt og nýtt. Þar með fóru kyrrðin
og varanleikinn út úr lífi okkar. Lífið varð eins
og færiband sem þýtur framhjá með endalaus-
um röðum af ljótum og einnota hlutum. Hvers
vegna ætti ég ekki að syrgja þá einföldu fegurð
sem ég svo að segja missti alveg af? Ég bara
spyr.“
ÉG sat í stofunni og æfði mig að halda jafn-
vægi með því að setja hendurnar fyrir
framan mig á stólinn og lyfta rassinum
upp af honum. Ég var frekar flink í þessu,
þótt ég yrði fljótt þreytt í úlnliðunum, og
var farin að sjá fyrir mér öll fagnaðarlætin
á áhorfendapöllunum þegar ég væri orðin
jafnvægislistamaður í sirkus. Móðir mín
kom að mér og var mjög ólík sjálfri sér
þegar hún hvæsti að ég ætti ekki að sitja
með hendurnar í klofinu og hún sagði
þetta orð, klof, eins og það væri svo skítugt
að það eitt að mynda það með munninum
gæti látið tunguna og varirnar visna. Ég
hrökklaðist inn í herbergi og hugsaði
heimsmyndina upp á nýtt. Hvernig gat ég
hafa verið svo vitlaus að vita ekki að mitt
eigið klof var óæskilegt? Ég spurði nýja
bróður minn út í þetta og hann sagði mér
að þegar maður og kona vildu vera dóna-
leg knulluðu þau með klofinu, stóri bróðir
hans í Svíþjóð hefði sagt sér það. Við föld-
um okkur á bak við sófa og knulluðum og
okkur fannst við vera dónar í sérflokki.
Ég laumaðist út af baðherberginu, þar
sem ég hafði látið tvo legókalla knulla, en
komst ekki langt af því að mamma og kær-
astinn hennar króuðu mig ábúðarfull af á
ganginum. Mér sortnaði fyrir augum þar
sem ég þóttist viss um að þau hefðu með
undarlegum hætti skynjað sorann sem ég
lagði stund á bak við luktar baðherberg-
isdyr og að nú myndu þau hundskamma
mig og hlæja að mér. Þau töluðu hvort í
kapp við annað og hvorki um dónaskap né
legó svo að ég var lengi að átta mig á er-
indi þeirra sem var þetta: Hvort átti að
verða forseti, Vigdís Finnbogadóttir eða
Guðlaugur Þorvaldsson? Ég elskaði móður
mína meira en allt en var þó í mun að
ganga í augun á kærastanum hennar, svo
ég setti þóttafulla sveigju á hálsinn, laum-
aði legóköllunum í buxnavasann og sagði
að ég ætlaði sko ekki að blanda mér í þetta
bjánalega rifrildi þeirra. Kærastanum
fannst ég sniðug en mamma var sár og
undrandi. Um kvöldið skreið ég upp í fang-
ið á henni og hvíslaði í eyrað á henni að
auðvitað ætti Vigdís að verða forseti og
hún leit þreytulega á mig og sagði að það
væri gott.
ÚR ALBÚMI
Sjá aldrei framar morgunsólina gegnum
ofin gluggatjöldin
finna hlýjan og svefnhöfgan líkama hennar sem ég elska
heyra ævafornt orðið pabbi af vörum barna minna,
þetta hugsaði ég á meðan holskeflurnar gengu
yfir skipið
Og um Atlantshafið
eitruðu þangskógana
beinagrindurnar niðrí belgtómi kafbátanna
og um símstrengina vellandi af alþjóðaslaðri.
Því var ég hér að velkjast
því veiddi ég ekki heldur orð
skír, sterk og ærleg orð.
Af nokkrum árum á sjó skapaði Harry
Martinson glæsilegan skáldskap.
Járnbrautalífið lagði hlunnana undir Jack
London og seigu eimreiðina hans.
Og Maxím Gorkí sprottinn úr hinni eldgömlu rússnesku sorg.
Úti á hafinu
við járnbrautirnar
á Volguprömmunum
urðu orðin að kossum og kveikjutundri.
Saga okkar
er saga skóganna sem breyttust í skip
málmfjallanna sem urðu að hárspennum
og sjúkrarúmum.
Okkar saga er saga pakkhúsanna
seglloftanna
hóruhúsanna
allra laumufarþeganna sem neyðin
hrakti upp.
Skipsfarmar af fagurgullnu korni
gámar af eðaldrykkjum og tóbaki
útvarpstækjum frá Japan sem ná jafnvel áhyggjulausu
blístri englanna
heilu farmarnir af mahóní úr regnþrungnum
skógum Amazóns.
Tíunda hvert ár varð til skáldsaga
á stýrisvaktinni.
Fimmta hvert ár knippi af ljóðum.
Að baki hverju ærlegu orði
vingjarnlegt handtak
borð prýtt dúk og hófsóleyjum.
Í kojunni minni liggja nærbuxurnar sem þú hefur
gengið í, unnið og sofið í
keimurinn af þér í þunnu efninu
föðurland mitt gegnum örsmáa möskvana.
Látið svo öðrum eftir að lofsyngja fjöllin
fánann
sagnirnar.
Mér eru Færeyjar hjarta þitt og heitur rassinn.
Er heim kemur afmunstra ég mig fyrir fullt og allt
til að vera maðurinn þinn
faðir barnanna okkar
fá mér reyk útá tröppum á meðan vindinn hægir
milli lakanna á snúrunni.
Og ekki nóg með það.
Líkt og ósýnilegan beitukóng ber ég sjópokann
á öxlinni.
Tonnakynstrin af sjó
bláeygt Atlantshafið
vota legsteinana
ber ég allt með mér í land.
JÓANES NIELSEN
STÝRISVAKT
ÚLFUR HJÖRVAR ÍSLENSKAÐI
Höfundur er færeyskt skáld og hlaut í fyrri viku Norrænu leikskáldaverðlaunin fyrir fyrsta sviðsverk sitt,
verðlaunaleikritið Eitur nakað land Week-end? (Heitir nokkurt land Week-end?) og leikfélagið Gríma
frumflutti í fyrra.
throstur@mbl.is