Lesbók Morgunblaðsins - 17.08.2002, Blaðsíða 15

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. ÁGÚST 2002 15
MYNDLIST
Árnastofnun: Handritasýning opin
mán. til lau. kl. 11–16. Til 25.8.
Galleri@hlemmur.is: Elin Wikstrom.
Til 18.8.
Gallerí Fold, Rauðarárstíg: Ljósmynd-
ir Jóns Kaldals. Til 7.9.
Gallerí List, Skipholti 50: Samsýning
40 listamanna – afmælissýning. Til 28.8.
Gallerí Skuggi: Tinna Kvaran, Magnús
Helgason, Þuríður Helga Kristjáns-
dóttir, Ditta (Arnþrúður Dagsdóttir) og
Steinþór Carl Karlsson. Til 18.8.
Gallerí Sævars Karls: Hulda Vilhjálms-
dóttir. Til 17.8.
Gerðarsafn: Gerður Helgadóttir, Jó-
hannes Jóhannesson og Valgerður Haf-
stað. Til 8.9.
Grafarvogskirkja: Björg Þorsteins-
dóttir. Til 31.8.
Hallgrímskirkja: Húbert Nói. Til 29.8.
Hús málaranna, Eiðistorgi: Einar Há-
konarson. Til 1.9.
i8, Klapparstíg 33: Helgi Þorgils Frið-
jónsson/Kristinn G. Harðarson. Til 12.
okt. Undir stiganum: Arnfinnur Ama-
zeen og Bryndís Erla Hjálmarsdóttir.
Til 6.9.
Listasafn Akureyrar: Nútímalist frá
arabaheiminum. Til 8.9.
Listasafn ASÍ: Sigrún Ó. Einarsdóttir
og Søren S. Larsen glerverk, Ólöf Ein-
arsdóttir textílverk. Til 25.8.
Listasafn Borgarness: Karl Kristján.
Til 11.9.
Listasafn Einars Jónssonar: Opið alla
daga kl. 14–18, nema mánudaga. Lista-
safn Rvíkur – Ásmundarsafn: Listin
meðal fólksins. Til 31.12.
Listasafn Rvíkur – Hafnarhús:
MHR-30 – afmælissýning Myndhöggv-
arafélags Íslands. Til 6.10.
Listasafn Sigurjóns Ólafssonar: Hin
hreinu form. Til 1.9.
Listhús Ófeigs: Verk Jóhannesar Jó-
hannessonar. Til 28.8.
Ljósmyndasafn Reykjavíkur: Blaða-
ljósmyndir. Til 1.9.
Norræna húsið: Götulistaverk Kajols.
Til 22.9.
Norska húsið, Stykkishólmi: Dýrfinna
Torfadóttir skartgripahönnuður. Til
1.9.
Safnasafnið, Svalbarðsströnd: Átta
sýningar á alþýðulist. Til 15.9.
Sjóminjasafn Íslands, Hafnarf.: Re-
bekka Gunnarsdóttir. Til 8.9.
Slunkaríki, Ísafirði: Samsýning sjö
listamanna. Til 25.8.
Þjóðarbókhlaða: Yfirlitssýning á verk-
um Halldórs Laxness. Til 31. des.
Þjóðmenningarhúsið: Landafundir.
Ljósmyndir úr Fox-leiðangrinum.
Vestur-íslenskar bókmenntir. Skákein-
vígi aldarinnar.
Upplýsingamiðstöð myndlistar:
www.umm.is undir Fréttir.
TÓNLIST
Laugardagur
Hallgrímskirkja: Þýski organistinn
Hannfried Lucke. Kl. 12.
Árbæjarsafn: Tríó Hafdísar Bjarna-
dóttur. Kl. 14.
Kristskirkja, Landkoti: Rósakranssón-
ötur. Martin Frewer, Steingrímur Þór-
hallsson, Dean Ferrell. Kl. 21.
Sunnudagur
Breiðholtskirkja: Söngdúettinn Vocal-
ísa ásamt Sigrúnu Mögnu Þórsteins-
dóttur organista og Bryndísi Höllu
Gylfadóttur, sellóleikara. Kl. 17.
Hallgrímskirkja: Þýski organistinn
Hannfried Lucke. Kl. 20.
Þriðjudagur
Listasafn Sigurjóns Ólafssonar: Xu
Wen sópran og Anna Rún Atladóttir pí-
anó. Kl. 20.
LEIKLIST
Borgarleikhúsið: Dido og Eneas, sun.
Kaffileikhúsið: Ferðaleikhúsið Light
Nights. Flutt á ensku, lau., sun., mán.,
fös.
Hafnarfjarðarleikhúsið: Sellófón, fim.,
fös. kl. 20
Draumasmiðjan: Trúðar 17.8. Íslenska
óperan kl. 15, Ráðhúsið kl. 17.
Dansleikhús með Ekka: Eva3, Iðnó
17.8. kl. 16.
Upplýsingar um listviðburði sem óskað
er eftir að birtar verði í þessum dálki
verða að hafa borist bréflega eða í
tölvupósti fyrir kl. 16 á miðvikudögum
merktar: Morgunblaðið, menning/listir,
Kringlunni 1, 103 Rvík. Myndsendir:
5691222. Netfang: menning@mbl.is.
MENNING
LISTIR
N Æ S T U V I K U

Sjá einnig Staður og stund á mbl.is
Fimm árum seinna hefur hann sköpun Nifl-
ungahringsins, en þessi fimm ár fara í að skrifa
um og skipuleggja þetta risafengna og marg-
slungna verk. Og þó að hann sé oft útkeyrður
og síhugsandi um dauðann gefst hann aldrei
upp. Hann syndir á móti straumnum alla sína
ævi, og rétt fyrir sjötugt kórónar hann lífstarf
sitt með Parsifal, sem er í mótun í 40 ár. Því
verður ekki á móti mælt að líf hans sem skap-
andi listamanns er ótrúlegt afrek sem vart á sér
hliðstæðu.
Debussy, sem oft gagnrýndi tónlist Wagners
harkalega, svo og hugmyndafræði hans, sagði
eftir að hafa hlustað á konsertuppfærslu í París
á Parsifal, að aldrei hefði tónlistinni, fyrr né síð-
ar, verið reist stórkostlegra minnismerki. Mér
hefur oft fundist gagnrýni Debussys á Wagner,
þótt hnyttin sé, heldur ósannfærandi því að það
er svo margt sem þeir eiga sameiginlegt. Tök-
um sem dæmi blæinn sem hvílir yfir Pelleas e
Melisande, hann á rætur sínar í tónlist Wagn-
ers þótt tónmálið sé ólíkt, svo ekki sé minnst á
millispilin sem Debussy varð að bæta við seinna
til þess að skapa tíma fyrir leiktjaldaflutninga.
Gustav Mahler sem viðstaddur var frumflutn-
inginn á Parsifal gekk orðlaus út og vissi í
hjarta sínu að hann hafði orðið vitni að listrænu
kraftaverki, svo og mikilli þjáningu mannsins
sem skapaði það. Honum var líka ljóst að sú
reynsla sem hann hafiði orðið fyrir hefði breytt
lífi hans fyrir fullt og allt. Jafnvel gagnrýnand-
inn harðsvíraði Hanslick á að hafa setið einn og
þögull eftir frumflutninginn. Og þó að í ritdómi
haldi hann áfram að vera andstæðingur margs
af því sem Wagner trúði á, bæði sem tónskáld
og heimspekingur, viðurkenndi hann að Wagn-
er hefði með Parsifal samið stórbrotið og
ódauðlegt listaverk og á hann þá einkanlega við
tónlistina. Hann ráðlagði hlustendum að taka
við óperunni sem hreinum sviðstöfrum, sem
sköpunarverki hreinnar ímyndunar. Hann talar
líka um vald Wagners á tónlistinni, sem hann
mótar áreynslulaust og nákvæmlega eftir eigin
þörfum og skilur hvergi eftir lausa enda.
Endurreisn óperunnar sem listforms
Það sem ég hef drepið á fram að þessu og
snertir Wagner er öllum þeim sem áhuga hafa á
manninum sjálfum og tónlist hans vel kunnugt
en áður en lengra er haldið er nauðsynlegt að
gera hugmyndum Wagners um hlutverk óperu
í þágu þjóðfélagslegra umbóta smávegis skil.
Ef Wagner væri sjálfur til staðar og gæti lesið
það sem ég er hér að skrifa myndi hann rífa af
sér flauelshúfuna, henda henni í gólfið, líklega
traðka á henni og hrópa í bræði: Ignoramus!
Wagner stóð ógn af því hvert stefndi með óp-
eruformið eins og svo margt annað í þjóðfélag-
inu og hann einsetti sér að endurreisa óperuna
sem listform sem sameinaði allar listgreinar
líkt ogt grískir harmleikir, þar sem sameinast
skáldskapur, drama, búningar, látbragðsleikur,
hljóðfæraleikur, dans og söngur. Í höndum
grísku meistaranna voru harmleikir þeirra,
sem sameinuðu öll þessi listform, ólíkt magn-
aðri en allar þessar listgreinar hver í sínu lagi,
þar að auki voru goðsagnir kjarni þessara
harmleikja og fjölluðu um mannlega reynslu og
örlög af skáldlegri djúpskyggni og innsæi sem
virtist ævarandi og hafið yfir öll tímatakmörk.
Í stórum dráttum var það takmark Wagners
að veita ekki aðeins listræna fyllingu, ef svo má
að orði kveða, heldur bæta þá sem komust í
snertingu við list hans, og samkvæmt dagbók-
um Cosimu var það ætlun Wagners í Parsifal að
bjarga hreinlega hinum sanna germanska anda
sem hann taldi að færi hnignandi. Það er m.a.
þessi stórmennska sem farið hefur í taugarnar
á mörgum. Þessi löngun til að predika og lesa
yfir öðrum, vísa mönnum veginn. Það er því
miður satt að skoðanir Wagners á öllu milli
himins og jarðar eru hvað eftir annað niður-
níddar af þeim sem hafa aldrei lesið þær. Þeir
sem hafa lesið skrif Wagners kvarta undan
uppskrúfuðum og fullyrðingakenndum stíl og
lymskulegum aðferðum til að sigra lesandann.
Kvartað er undan flóknu setningaformi sem oft
er ruglingslegt, og á tíðum þrautleiðinlegt en
inn á milli koma dæmi um sláandi innsæi og
mælsku sem bætir fyrir allt hitt. Þekking
margra nútímamanna á Wagner er skammar-
lega lítil og margir hika ekki við að rakka niður
bæði tónskáldið og manninn án þess að vita
nokkuð um hann. Það var mikið ólán fyrir
Wagner að Adolf Hitler skyldi hafa dálæti á óp-
erum hans, fáfrótt fólk spyrðir þá oft saman
sem er óréttlætanlegt gagnvart Wagner.
Sagt er að Wagner hafi sagt sem ungur leit-
andi maður: „Verði ég ekki tónskáld ætla ég að
verða dýrðlingur.“ Innra með listamanninum
Wagner bjó hálfgerður dýrðlingur sem aldrei
leit dagsins ljós í mannlegri mynd, en eitthvað í
líkingu við dýrðling gat tónlistin stundum verið
og þá sérstaklega tónlistin í Parsifal. Hið list-
ræna hjarta og hugsjónir voru á réttum stað,
hvað sem segja má um hegðun hans í daglegu
lífi.
Parsifal á Edinborgarhátíðinni
Gamla Konunglega leikhúsið í Edinborg, eins
og það hét einu sinni, var endurbyggt fyrir
nokkrum árum til þess að skapa aðstöðu fyrir
óperuflutning og stórar leiksýningar. Leikhúsið
heldur sér að innan í sinni upprunalegu mynd,
en allur sviðsbúnaður sem er eins fullkominn og
hugsast getur, og hið nýja svið eru sem stór-
bygging við gamla leikhúsið. Til þess að skapa
stærra anddyri var myndarlegri glerbyggingu
bætt við að framan, svo næg birta flæðir inn og
gefur Hátíðarleikhúsinu, eins og það heitir nú,
tilfinningu um að byggingin sé ný af nálinni.
Það var strax ljóst þegar komið var í anddyr-
ið 15 mínútum fyrir frumsýninguna á Parsifal,
að flestir sýningargestir eru langt að komnir.
Ég heyrði framandi tungumál og það var engu
líkara en að flestir væru hér af brýnni þörf og
vissu hvað til stæði, þekktu sinn Wagner.
Ég tala um stund við lögfræðinginn sem
hjálpaði mér við húsakaup fyrir mörgum árum.
Hann er allur uppveðraður, segist þegar vera
búinn að sjá leikmyndina sem sé ekkert smá-
ræði. Hann er með glampa í augum og greini-
lega forfallinn Wagneristi.
Það var þegar mikil stemmning í leikhúsinu
þegar ljósin dofnuðu og Claudio Abbado sem
stjórnaði Gustaf Mahler-unglingahljómsveit-
inni gekk að hljómsveitarstjórapúltinu. Hann
fær mikið lófaklapp, enda vita flestir að hann
var alvarlega veikur af krabbameini í maga, og
missti stóran hluta af innyflum í meiriháttar
uppskurði ekki alls fyrir löngu. Hve háðugleg
örlögin geta verið, sársjúkur hljómsveitarstjóri
að stjórna Parsifal. Hans bíður nú fjögurra og
hálfs klukkutíma staða við stjórnvölinn.
Látlaus og virðuleg uppfærsla
Hljómsveitin var ögn hikandi í byrjun, ekki
eins samtaka og æskilegt er, en þessi ungmenni
ná fljótlega völdum á þessari ótrúlegu tónlist
undir frábærri og öruggri stjórn Abbado. Þessi
margumrædda uppfærsla Peter Stein á Parsi-
fal fékk slæmar móttökur í Salzburg í fyrra.
Talað var um að hún væri einföld og söguþræð-
inum of trú, það skorti skírskotanir í einhverjar
dýpri merkingar.
Mér létti hinsvegar við hve látlaus og virðu-
leg uppfærslan var og hversu allar hreyfingar
voru í góðu samræmi við anda verksins. Tón-
listin er sjálf svo vel mótuð og hægferðug, hún
er eins og háalvarleg prósessía sem fetar sig
hægt eftir dularfullum og ósýnilegum vegi og
stefnir í lokin að ósýnilegu takmarki sem ég er
ekki viss um að jafnvel Wagner sjálfum hafi
verið ljóst.
Þessi flókna ópera Wagners hefur oft orðið
fyrir barðinu á leikstjórum sem þóst hafa skilið
óperuna jafnvel betur en hann sjálfur og talið
sig geta komið boðskap hennar á framfæri með
því að túlka hana eftir eigin höfði. Wagner sjálf-
um hryllti við tilhugsuninni um slíka meðferð
og brynjaði sig í bak og fyrir með alls konar
boðum og bönnum en ekkert dugði. Það eru til
leikhússtjórar sem skilja ekki að þessar goð-
sagnir Wagners lifa fyrir utan tíma og rúm og
eru ekki heppilegar fyrir endursköpun í anda
nútímans.
Gianni Dessi er höfundur leiktjalda og naut
ég þess hve mikil víðátta og látleysi kom fram í
sviðsetningunni. Dauf og dularfull birta, sem sí-
fellt tók fínlegum breytingum bæði í styrkleika
og lit, gaf til kynna djúpan hávaxinn skóg, víð-
áttumikið haf og dularfullan himin. Kastalinn í
öðrum þætti stakk hins vegar í stúf með nú-
tímalegu yfirbragði sem einhver í hléinu sagði
að minnti á gluggaútstillingu frá IKEA, sem
mér þótti óþarflega neyðarlegur dómur.
Nær óaðfinnanlegur söngur
Engar frægar stjörnur sungu í þessari upp-
færslu, enda þess ekki þörf, því þótt ég kann-
aðist ekki við neinn söngvaranna var söngur
þeirra nær óaðfinnanlegur. Göfugmennska ein-
kenndi söng Hans Tschammer sem Gurnemans
og Violeta Urmana söng af slægð og dulúð hlut-
verk Kundry. Parsifal var sunginn af Thomas
Moser af upphafinni einlægni, sem smátt og
smátt náði sterkum tökum á áhorfendum. Am-
fortas var slægur í meðferð Albert Dohmen og
Klingsor var sveipaður viðeigandi dulúð af Eike
Wilm Schulte.
Stjarna kvöldsins var auðvitað Wagner sjálf-
ur og á ég þá við tónlist hans fyrst og fremst,
sem stígur upp úr hljómsveitargryfjunni eins
og endalausar bylgjur sem sífellt taka fínlegum
og óvæntum breytingum, eru sem margbreyti-
legt hljómahaf þar sem söngvararnir sigla um
eftir dularfullum leiðum tímunum saman án
þess að valda leiðindum, alltént ekki hjá mér.
Gustav Mahler Jugend Orchester lék óviðjafn-
anlega undir frábærri stjórn Abbado sem
stjórnaði allan tímann eins og líf hans væri að
veði.
Hver er boðskapur þessarar óperu? Heilu
ritgerðirnar hafa verið skrifaðar um þetta ótrú-
lega verk, og ber mönnum ekki saman um hvað
Wagner hafi endanlega haft í huga, og hvort
honum hafi tekist að koma boðskap sínum á
framfæri svo öllum áheyrendum sé hann ljós.
Á þessari sýningu lét ég berast með
straumnum andspyrnulaust, enda ástæðulaust
að berjast gegn áhrifum tónlistarinnar sjálfrar,
hins vegar fór hið dýpra táknmál fram hjá mér
oft og tíðum og í lokin var ég algerlega á valdi
tónlistarinnar, sem mér virtist herma frá öðr-
um og mun annarlegri atburðum.
Svanasöngur manns við ævilok
Augljóst er að Wagner hefur hugsað í þaula
hve listrænt og heimspekilegt innihald óper-
unnar ætti að vera en tónlistin verður til löngu
seinna þegar hann veit að hann á skammt eftir
ólifað
Orð eru eitt og tónlist annað og sú hugsun
læðist oft að mér þegar ég hlusta á þessa háal-
varlegu hægferðugu tónlist líða tregablandna
áfram, að hún sé í eðli sínu eins og Adorno hefur
líka bent á, magnaður lofsöngur um ferðalok í
eiginlegri merkingu, svanasöngur manns sem
átti stutt eftir ólifað, saga hægfara veiklunar og
þrekleysis frekar en helgisögn sem bjargað
gæti þýskri menningu.
Þessi langdregna saga um synd og fyrirgefn-
ingu, freistingar og afneitun, blóð úr síðusári
Krists, um synduga og særða sem frelsa eiga
mannkynið, virðist ekki komast til skila á sann-
færandi hátt. En þetta dregur síður en svo úr
áhrifum óperunnarsem dvelja ljúfsár innra með
hlustandanum dögum saman eftir hvern flutn-
ing. Þegar dró að lokum óperunnar sóttu Fen-
eyjar meir og meir á hugann. Dauði Wagners í
Palazzo Vendramin, hnignandi menning borg-
arinnar í veraldlegum og andlegum skilningi,
klukkurnar í Markúsarkirkjunni, nálægð dauð-
ans og löngunin til þess að friða eigin samvisku
og bjarga sér og mannkyninu um leið.
Söngurinn var nær óaðfinnanlegur og einkenndist af göfugmennsku, einlægni, slægð og dulúð.
Höfundur er tónskáld og búsettur í Edinborg
í Skotlandi.
Violeta Urmana og Hans Tschammer.