Lesbók Morgunblaðsins - 17.08.2002, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. ÁGÚST 2002 5
anum er ómögulegt að vita hvað af þessu er
ímyndun hennar. Sagan endar á því að verið er
að taka viðtal við Anne, sem hefur greinilega
náð langt í kjölfar þessara atburða – skrifað
um þá blaðagreinar og bók – vegna þess að nú
á að setja upp leikrit byggt á þeim. Þar kemur
í ljós að morðgátan leystist aldrei og þegar
Anne stendur upp til að fara kemur þjónn með
frakka sem hún virðist ekki kannast við að
eiga en lætur samt færa sig í. Lokamyndin er
heilsíðumynd af henni þar sem hún gengur
burt íklædd frakka sem minnir ekki lítið á
frakka þann sem negldur var á krossinn.
Þarna er myndmálið notað til hins ýtrasta
og reynir mjög á hæfileika lesandans til að
lesa í myndmálið. Umræður um frakka komu
fyrst við sögu í öðrum hluta þegar Carpenter á
leið úr líkhúsinu, eftir að hafa fylgst með
krufningu hins myrta, rekst þar á mann sem
er, að því er virðist, að skera upp yfirhöfn. Til
skýringar á athæfi sínu segir hann að það sé
eitthvað allt öðruvísi við frakka sem enginn er
í, eitthvað sem er óeðlilegt og vitnar í Yeats
um að hann hafi séð fimmtán svipi, en sá versti
hafi verið yfirhöfn hangandi á herðatré. Þá
nótt hverfur lík ‘guðs’ og í staðinn finnst frakki
skorinn í hengla. Þannig er spilað á hlutverk:
hlutverk sem er einskonar tómur frakki sem
hver sem er getur farið í: geðsjúklingurinn er
bæði rannsóknarlögreglumaður og frelsari,
Anne tekur á sig frakka hans og þær byrðar
sem honum fylgja og guð er umfram allt dauð-
ur. Það andrúmsloft mystíkur og yfirnáttúru
sem sagan dregur fram er svo undirstrikuð í
myndmáli og teiknistíl, en myndirnar eru mál-
aðar fremur en teiknaðar og minna á vatns-
litamyndir. Dökkir og gráir undirtónar eru
ríkjandi meðan bakgrunnurinn er einfaldur og
oft óskýr svo að fólk og hlutir í forgrunni virka
einangraðir. Þannig er næstum eins og öll sag-
an gerist í þoku sem lesandinn verður stöðugt
að rýna í.
Glæpagáta af þessu tagi er reyndar sérlega
vel til þess fallin að útskýra hvernig mynda-
sagan er lesin. Myndasaga er saga sögð í
myndum og máli, og þar skiptir miklu máli að
myndin er ekki myndskreyting við málið, né
þarf málið endilega að útskýra það sem fram
kemur á myndinni. Lesandi myndasögu þarf
því stöðugt að tengja myndir og texta og vinna
úr flóknu samspili þeirra innan hvers ramma
og að auki þarf hann að tengja milli ramm-
anna, fara með upplýsingar úr einum ramma
yfir í annan og þannig lesa sig í gegnum sög-
una. Þannig er lesandinn eiginlega settur í
hlutverk rannsóknarlögreglumanns sem þarf
að safna saman fjölbreyttum og ólíkum vís-
bendingum í eina heild.
Myndasögur fyrir alla,
konur, börn og kalla
Saga evrópsku myndasögunnar er mjög
svipuð þeirri bandarísku, en þar þróuðust sög-
urnar einnig upp úr dagblaðastrípum. Í
Frakklandi og Belgíu hefur myndast sterk
hefð fyrir myndasögum, en þar hefur þetta
efni svipaða stöðu og aðrar bókmenntir og er
lesið af öllum almenningi. Bandaríska mynda-
sagan í dag er hinsvegar orðin að neðanjarð-
arfyrirbæri, næsta lokuðum menningarkima
sem einkennist af sérverslunum og safnara-
menningu. Margir (hvekktir) höfundar og
aðdáendur vilja halda myndasögunni innan
þessa þrönga ramma, á þeim forsendum að að-
eins þannig fái hún frið til að vera það upp-
reisnargjarna form sem hún getur verið.
Myndasagan sem almenningseign myndi
verða ofurseld miðjumoði hins kapítalíska
neyslusamfélags – og mögulega hætta á
áframhaldandi ofsóknir ef hún ekki fylgir því
miðjumoði. Grant Morrison hefur gagnrýnt
þetta viðhorf í viðtali við Mark Salisbury
(Writers on Comics Scriptwriting, 1999). Þar
segir hann að markmið myndasögunnar eigi
einmitt að vera að verða aftur að almennings-
eign, afli sem er jafnútbreytt og kvikmyndir
og sjónvarp, en ekki afmarkað sem neðanjarð-
armenning. Þrátt fyrir að vera kunnastur fyr-
ir róttækar myndasögur eins og Arkham Asyl-
um þá hefur Morrison einnig skrifað mun
‘venjulegri’ ofurhetjusögur, sérstaklega í
syrpunni um Justice League of America, eða
JLA, sem segir frá bandalagi ofurhetja. Einn-
ig hefur hann skrifað sögur eins og Animal
Man og Marvel Boy, sem eru að grunni til
nokkuð hefðbundnar, en innihalda þó
skemmtilegar vangaveltur um fyrirbærið of-
urhetju. Í báðum sögum kemur hann pólitísk-
um boðskap á framfæri. Animal Man segir frá
umhverfisvænni ofurhetju og í Marvel Boy er
helsti óvinurinn Mídas, en nafn hans er greini-
lega táknrænt fyrir þá gagnrýni á neyslu-
hyggju og stórfyrirtæki sem sagan inniheldur.
Nú síðast var Morrison fenginn til að fylgja
eftir vinsældum X-Men kvikmyndarinnar með
því að blása nýju lífi í samnefnda myndasögu.
Fyrsta syrpan er komin út og jók til muna á
frægð Morrisons, en sagan varð umsvifalaust
að metsöluriti. Þessum fyrstu blöðum hefur
verið safnað saman í bók, eins og nú er orðin
hefð fyrir í þessum bransa, og þar er jafnframt
að finna einskonar manifestó Morrisons, þar-
sem hann lýsir einmitt yfir áhuga sínum á að
gera myndasöguna að almenningseign með
því að höfða til sama hóps og kolféll fyrir kvik-
myndinni. Hann talar um að komast upp úr of
djúpu fari hins lokaða myndasögumenningar-
kima, opna söguna og persónurnar fyrir nýj-
um lesendum og þá ekki síst konum, en X-Men
er sú ofurhetjusaga sem hefur hvað mest höfð-
að til beggja kynja í gegnum tíðina og það
sama gerðist með kvikmyndina.
Talið niður að engum
Þekktasta verk Grant Morrisons er án efa
The Invisibles, eða Hinir ósýnilegu, sem tekur
til beggja þessara tilhneiginga í verkum Morr-
isons, hins hefðbundna og hins róttæka. The
Invisibles er myndasögusyrpa, eða sagnabálk-
ur, álíka og Sandman, sem var fyrst gefinn út í
blöðum á árunum 1994-2000. Blöðunum var
svo safnað í bækur, eins og algengt er orðið,
og eru sex af sjö komnar út. Þær eru: Say You
Want a Revolution, Apocalipstick, Entropy in
the U.K., Bloody Hell in America, Counting to
None og Kissing Mister Quimper. Líkt og
Sandman sagan hefur The Invisibles orðið að
sjálfstæðum menningarheimi, fjöldi vefsíðna
er helgaður sögunni eða söguheiminum öllu
fremur og árið 2001 kom út bókin Anarchy for
the Masses eftir Patrick Neighly og Kereth
Cowe-Spigai, sem er úttekt aðdáenda á sög-
unni, með nákvæmum skýringum og útlistun-
um á flóknari þáttum verksins.
The Invisibles gerist á síðustu árum tutt-
ugustu aldar og segir frá hópi fólks sem berst
ósýnilegri baráttu við ill öfl sem vilja yfirtaka
heiminn og þvinga hann undir vald sitt. Þessi
illu öfl eru ófreskjur úr öðrum víddum veru-
leikans, svokallaðir Archeons, sem eru sérlega
andsnúnar allri óreiðu. Markmið Archeon-
anna er að koma á algerri hugsanastýringu
sem felur meðal annars í sér útþurrkun tilfinn-
inga – með því verður heimurinn vanabundinn
og reglulegur og öllu óvæntu og óskipulögðu
verður útrýmt. Archeonunum er hjálpað af úr-
valsliði manna, breskum aðalsmönnum, for-
ráðamönnum stórfyrirtækja, hluta af her og
lögreglu. Barátta hinna ósýnilegu er ósýnileg
vegna þess að þessi ófresku öfl sjást ekki í
daglegum veruleika flestra – ekki síst vegna
þess að fólk er svo bundið sínum hugmyndum
um samþykktan veruleika að það hreinlega
„sér“ ekki frávikin. Hættan er því ósýnileg
eins og í öllum góðum samsæriskenningum og
baráttan gegn henni einnig. Inn í söguþráðinn
blandast svo allskonar veruleikaflökt, galdrar,
„shamanismi“, tímaferðalög og ferðir í gegn-
um víddir, fyrir utan auðvitað heilmiklar pæl-
ingar um hvernig hin mörgu svið eða víddir
veruleikans eru byggð upp – sem ná ákveðnu
hámarki í stórkostlegri sýn á guð sem veru úr
öðrum alheimi í haldi hinna illu, en samkvæmt
Morrison er guð hrein þekking; óreglulegur
massi af fljótandi þekkingu. Í framhaldi af því
er hið einfalda fisktákn Jesú táknmynd fyrir
fleiri en eitt svið veruleikans, þarsem fyrir ut-
an okkar veruleika er annarsvegar heilbrigður
hliðarveruleiki sem reynir að vernda okkur
fyrir þriðja hliðarveruleikasviðinu, en það er
sjúkt og sturlað. Skurðlínurnar sýna svo hvar
og hvernig þessir veruleikar skarast. Í þessu
felst heimsmynd sagnabálksins.
Sagan hefst á því að pönkarinn Dane er
sendur á hæli fyrir vandræðaunglinga eftir að
hafa kveikt í skólanum sínum. Því er stjórnað
af Archeonunum og foringi hinna ósýnilegu,
King Mob eða Gideon Starorzewski, bjargar
Dane rétt í tíma áður en hann hlýtur hreinsi-
meðferð ófreskjanna. En Dane er heldur ekk-
ert tilbúinn að gangast undir reglur hinna
ósýnilegu og King Mob skilur hann eftir í
London, þarsem hann þarf að bjarga sér með-
al hinna heimilislausu. Hann hittir Tom
O’Bedlam, sem er í raun einn hinna ósýnilegu
og tekur til við að þjálfa drenginn. Sú þjálfun
felst ekki síst í því að upplifa nýjar hliðar á
veruleikanum og viðurkenna eigin yfirnátt-
úrulega hæfileika, en Dane er skyggn og hon-
um er lýst sem hinum næsta búdda! Þarmeð
er hið hefðbundna hetjumynstur jungistans
Josephs Campell komið á flug og áður en
nokkur veit af er Dane orðinn meðlimur í hópi
King Mob, sem telur nornina og klæðskipting-
inn Fanny lávarð, Boy (sem er í raun stelpa)
og Ragged Robin (sem kemur úr framtíðinni),
auk annarra sem koma á einn eða annan hátt
að starfseminni. Fyrsti hluti lýsir svo því þeg-
ar Dane tekur þátt í fyrsta verkefni sínu með
hinum ósýnilegu, en það felst í því að fara
hamförum aftur í tímann til ársins 1793, ná í
markgreifann af Sade og flytja hann inn í nú-
tímann, en honum er ætlað að vera einn af
arkitektum fyrir nýja framtíð sem þeir ósýni-
legu vilja að ríki. Heimurinn rambar á barmi
heimsenda og Archeonarnir eru nálægt því að
taka yfir – og hinir ósýnilegu starfa meðal
annars að því að hreinlega skrifa nýja framtíð.
En óvinurinn hefur komist að því að líkamar
hinna ósýnilegu eru varnarlausir meðan andar
þeirra ferðast um tímann og senda mexi-
kanskan dauðaguð til að ganga frá þeim. Sá
heitir Orlando og klæðir sig í mannshúð því
hann er holdlaus. Árás hans veldur slíkri trufl-
un á tímaferðalagi hinna ósýnilegu að þau
lenda í einskonar tímaflökti, hluti hópsins, þar
á meðal de Sade, er skyndilega staddur í
skáldsögu markgreifans, 120 dagar í Sódómu,
meðan annar hluti kemst aftur í eigin tíma og
berst við Orlando.
Hér eru strax nokkur leiðartemu sagna-
bálksins komin fram, en Morrison fléttar jöfn-
um höndum heimi skáldskapar og goðsagna-
heima inn í söguþráðinn og blandar þetta
ferðum í tíma og rúmi. Þannig er King Mob
sjálfur upphaflega rithöfundur, eins og kemur
fram í öðru bindi verksins. Sögurnar sem hann
skrifaði voru hreinar ‘púlp’ bókmenntir, vís-
indafantasíur í bondískum stíl, sem minna um
margt á aðstæður hinna ósýnilegu. Í fimmtu
bókinni, þarsem samspil hliðarveruleikanna
er útskýrt, blandast bókin sjálf inn í hóp
tengdra veruleika, þegar rammarnir sveigjast
eins og sagan sjálf sé að hverfa inn í sjálfa sig,
og að verkið The Invisibles sé hluti af því veru-
leikaflökti sem frásögnin lýsir. Eins og áður
sagði er pönkarinn Dane mögulega næsti
búdda, en skýrustu tengslin við goðsagnir og
trúarbrögð birtast í persónunni Fanny lá-
varði, sem er klæðskiptingur og mexíkönsk
norn, bæði kona og maður og hefur heilmikil
samskipti við þau mexíkönsku goðmögn sem
hún dregur mátt sinn frá. Að auki er mikið um
vúdú, sem tengist mjög því skyntruflaða yf-
irbragði sem er á bókunum, en fyrir utan
pönkið, sem er greinilegur áhrifavaldur, sækir
verkið einnig mikið til andrúmslofts sjöunda
og áttunda áratugarins – eins og Bítlatilvitn-
unin í titli fyrstu bókarinnar gefur til kynna.
Barátta hinna ósýnilegu er því líka ósýnileg að
því leyti sem hún fer að hluta til fram á sviði
hins yfirnáttúrulega, eða á sviðum annar(leg)
ra veruleika, en öll hafa þau einhverja yfirskil-
vitlega hæfileika.
Eins og algengt er með syrpur af þessu tagi
koma margir teiknarar að gerð sögunnar og
setja sitt mark á andrúmsloft hennar. Jill
Thompson teiknar að mestu fyrsta hlutann
sem gerist í Bretlandi og endurspeglar breskt
andrúmsloft, sú saga er hægari og alvarlegri
og teiknistíllinn hrárri og lausari en í næsta
hluti sem gerist í Bandaríkjunum og er að
mestu teiknaður af Phil Jimenez. Sá hluti lík-
ist meira hefðbundinni hetju- og hasarsögu,
persónurnar eru gerðar glæsilegri og hraðinn
á frásögninni er mun meiri. Í þriðja hlutanum,
sem hefst með Kissing Mister Quimper, er það
Chris Weston sem er aðalteiknari og myndar
stíll hans einskonar brú á milli hins ófegraða
yfirbragðs Thompson og fegraðra lína Jime-
nez. Í þeim hluta er að finna frekari útleið-
ingar á tímaferðalagi Ragged Robin og veru-
leikaflökti og tímasamfellum sem því fylgja.
Eins og hefðin segir til um er sagnabálkurinn
byggður upp af mörgum styttri sögum, sem
smátt og smátt safnast saman í heildarsögu
hinna ósýnilegu, hver persóna er kynnt til sög-
unnar og lesandi kynnist bakgrunni hennar og
ástæðum fyrir því að hún gekk í hóp hinna
ósýnilegu. Eftirminnilegust er sagan af Boy,
blökkukonunni sem var einu sinni lögreglu-
kona en uppgötvaði að valdið sem hún þjónaði
var spillt. Ragged Robin er þó sú persóna sem
er áhugaverðust, en eins og áður sagði kemur
hún úr nálægri framtíð þarsem hún hafði
kynnst hinum ósýnilegu á síðari stigum, en
þau eru þar allnokkuð eldri! Í öðru bindi tekur
hún við leiðtogahlutverki hópsins af King
Mob, en því er róterað reglulega. Það að láta
konuna taka stjórnina er dæmi um þau
óvenjusterku kvenhlutverk sem einkenna
myndasögur Morrisons. Í The Invisibles er
mikið af sterkum kvenhlutverkum, hópurinn
er samsettur úr tveimur konum og þremur
körlum – en einn þeirra er klæðskiptingur og
alinn upp sem kona til að geta haldið við fjöl-
skylduhefðinni og orðið norn. Illmennahópur-
inn hefur einnig á að skipa mjög flottum kven-
hlutverkum, og ekki má gleyma lesbíunni
Jolly Roger eða hinni aldurhnignu Edith
Manning, sem er einskonar verndari hinna
ósýnilegu og mögulega áhrifameiri en það.
Sömu sögu er að segja af Arkham Asylum og
Mystery Play, í Arkham Asylum er kvenlækn-
ir nokkur ein aðalpersónan og Anne í Mystery
Play reynist vera lykilpersóna, en ekki ein-
ungis sögumaður.
Það er því ljóst að þrátt fyrir að Morrison
vilji halda í hefðir myndasögunnar og gera
hana aðgengilega almenningi á ný, þá fer hann
sínar eigin leiðir í slíku trúboði. Hann er ögr-
andi og róttækur höfundur sem hefur átt rík-
an þátt í að þroska myndasöguna og marka
henni vettvang sem marktæku og merking-
arbæru listformi. Hann slær hvergi af kröfum,
og þrátt fyrir að poppaðri sögur eins og JLA
og X-Men bjóði ekki upp á eins skemmtilegar
pælingar og önnur verk hans, þá verða þær
sögur aldrei leiðinlegar eða þunnar og bjóða
upp á óvænt sjónarhorn.
Hvort sem Morrison verður einn af þeim
sem munu skrifa nýjan veruleika fyrir okkur
skal ósagt látið, en það er enginn vafi á því að
hann er einn af þeim sem hefur skrifað nýja
framtíð fyrir myndasöguna.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
„Á fyrstu sýningunni, í miðri sköpunarsögunni, birtist guð ekki á sviðinu til að reka Adam og Evu
burt úr Paradís, heldur finnst hann myrtur baksviðs.“
„Inn í söguþráðinn blandast svo allskonar veruleikaflökt, galdrar, sjamanismi, tímaferðalög og ferðir í gegnum víddir.“ Úr The Invisibles.