Lesbók Morgunblaðsins - 07.09.2002, Síða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 7. SEPTEMBER 2002
Þ
EGAR George Bernard Shaw
var að reyna að hasla sér völl í
bókmenntalífi Lundúna á síð-
asta fjórðungi 19. aldar, gekk
honum heldur hægt og illa
framan af. Hann hafði hætt í
skóla í Dýflinni fjórtán ára að
aldri, þóttist geta aflað sér
meiri, betri og skjótari menntunar á eigin
spýtur. Hann eyddi unglingsárum sínum í
söfnum Dýflinnar og drakk í sig allt, sem
hann komst yfir: bókmenntir, stjórnmál,
myndlist, tónlist. Hann fluttist síðan til Lund-
úna um tvítugt ásamt móður sinni og lá þar
yfir bókum í British Museum frá morgni til
kvölds. Hann skrifaði reiðinnar býsn af rit-
dómum, leikdómum og þess háttar; óperu-
gagnrýni hans geta menn ennþá lesið sér til
gagns og gamans, enda hefur verkefnaskrá
óperuhúsanna ekki breytzt mjög verulega síð-
an þá. Shaw safnaði ritdómum sínum og leik-
dómum einnig saman í bækur á efri árum.
Hann fór eins og eldibrandur um allar jarðir
og hélt þrungna fyrirlestra um félagsmál
flesta daga vikunnar, stundum oft á dag.
Hann skrifaði einar fimm skáldsögur fyrstu
árin sín á Englandi, en þær náðu ekki mikilli
hylli. Honum þóttu leikhúsin í Lundúnum á
þessum árum alveg ofboðslega léleg yfirleitt –
ekki leikararnir, þeir voru prýðilegir, heldur
leikritin. Þau voru gersamlega innihaldslaus,
að honum fannst, og órafjarri brauðstriti al-
mennings og aðskiljanlegum meinsemdum
samfélagsins á uppvaxtarárum iðnríkisins.
Þetta voru ekki auðveldir tímar. Leikhús-
stjórarnir þóttust samt vita, hvað þeir voru að
gera. Fólk fer ekki í leikhús til að heyja –
heldur til að flýja! – baráttuna um brauðið,
hugsuðu þeir; áhorfendur langar til að gleyma
sér við hugþekkar ástarsögur með ánægju-
legum endi. Þetta þótti Shaw vera þunnur
þrettándi.
Henrik Ibsen
Þá gerðist það. Þegar Afturgöngurnar eftir
Henrik Ibsen voru fyrst settar á svið í Lund-
únum 1891, átta árum eftir frumflutninginn í
Helsingjaborg í Svíþjóð, þá tók Shaw verkinu
tveim höndum og skrifaði umsvifalaust bók
um Ibsen og verk hans (The Quintessence of
Ibsenism, 1891), klassískt rit. Það var engin
konfektkassaáferð á verkum Ibsens, öðru
nær, því að hér kvað við nýjan, harðan, djúp-
an tón. Ibsen ruddist inn í stássstofur borg-
arastéttarinnar og svipti hulunni af ýmsum
áður ósnertanlegum umtalsefnum (geðveiki,
kvenfrelsi, kynsjúkdómum, sjálfsvígum
o.s.frv.) og kafaði djúpt í sálarlíf leikpersón-
anna á leið sinni – og lét ekki þar við sitja,
heldur hélt hann hugmyndum sínum um sið-
ferði og samfélagsmál óspart að áhorfendum.
Þessi óvægni afhjúpunarstíll mæltist misvel
fyrir heima í Noregi, enda beindi Ibsen spjót-
um sínum í fyrsta lagi gegn landlægum tví-
skinnungi heima fyrir og bjó reyndar mestan
hluta starfsævinnar sunnar í álfunni (Dres-
den, München og Róm) og skrifaði flest leik-
ritin sín þar, af því að þar hafði hann næði.
Afturgöngurnar komust ekki á svið í Krist-
janíu (nú Ósló) fyrr en 1899, vígsluár Þjóð-
leikhússins þar (Ibsen var þá kominn yfir sjö-
tugt), og hafði verkið þá þegar verið fært upp
víða í Evrópu og Ameríku. Hvað um það,
þessi beinskeytti predikunartónn Ibsens var
Bernard Shaw mjög að skapi. Shaw var sósí-
alisti að lífsskoðun og ódeigur umbótamaður á
flestum sviðum og lét sér fátt mannlegt óvið-
komandi. Honum fannst beinlínis illa farið
með kvöldstund í leikhúsi, væri hún ekki not-
uð til að tala rækilega yfir hausamótunum á
áhorfendum og tuska þá til. Shaw átti mikinn
þátt í því að leiða Ibsen til öndvegis í ensku
leikhúslífi.
George Bernard Shaw
Árið eftir frumsýninguna á Afturgöngunum
í Lundúnum var fyrsta leikrit Shaws frum-
sýnt þar í borg í sama leikhúsi. Síðan rak
hvert verkið annað: þegar hann féll frá hálftí-
ræður að aldri árið 1950, hafði Shaw skrifað
rösklega fimmtíu leikrit (Ibsen skrifaði innan
við tuttugu), sneisafull af eldheitri þjóðfélags-
umbótaástríðu. Shaw varð lengi framan af að
láta sér duga að gefa leikritin sín út á prenti á
frummálinu, því að ýmist fengust þau ekki
sýnd á sviði eða komust ekki í gegn um rit-
skoðun hennar hátignar, drottningarinnar.
Þannig var, að Viktoría (hver man eftirnafn-
ið?) var ennþá drottning um aldamótin 1900
og hafði verið drottning síðan 1837; hún var
holdgervingur tvöfalds siðgæðis í heimsveld-
inu, þar sem sólin hné aldrei til viðar – þess
einskæra tvískinnungs, sem þeir Ibsen og
Shaw risu gegn með offorsi. Shaw skrifaði yf-
irleitt langa formála að verkum sínum til að
setja þau í sem ljósast samhengi við þjóð-
félagsmál líðandi stundar. Stundum voru for-
málarnir lengri en leikritin. Það var þó ekki
fyrr en árin eftir aldamót og fyrir heimsstyrj-
öldina fyrri, þegar Shaw var kominn á sex-
tugsaldur (hann fæddist 1856), að leikrit hans
náðu óskiptri hylli meðal enskra leikhússtjóra
og áhorfenda. Þau voru þá þegar í miklum
metum á meginlandinu, einkum í Þýzkalandi,
og einnig í Ameríku. Gengi Shaws reis og féll
á víxl eftir þetta. Hann lagðist mjög gegn
heimsstyrjöldinni 1914–1918, hann var frið-
arsinni og var sakaður um hollustu við Þjóð-
verja fyrir vikið. Honum voru veitt bók-
menntaverðlaun Nobels árið 1925. Hann gaf
verðlaunaféð.
Sum leikritin hans eru þægileg, eins og
Shaw lýsti þeim sjálfur, önnur óþægileg. Pyg-
malion frá 1913 er kannski kunnast af þeim
öllum, því að verkið er fyrirmynd söngleiksins
fræga, My Fair Lady: þetta er sagan um
hljóðfræðiprófessorinn, sem veðjar við vin
sinn um það, að hann geti kennt almúgastelpu
að tala ensku eins og hefðarmær. Þetta er
þægilegt verk, þótt boðskapurinn sé að vísu
óvæginn: þetta er auðvitað harkaleg árás á
stéttaskiptingu á Englandi. Shaw lenti í vand-
ræðum með endinn: leikhússtjórar og áhorf-
endur heimtuðu, að prófessorinn giftist nem-
anda sínum í leikslok, Shaw streittist á móti.
Annað þægilegt verk er Major Barbara frá
1905. Þar er sögð saga af ungri hugsjónakonu
í Hjálpræðishernum. Hún gerir uppreisn
gegn forríkum föður sínum, hergagnafram-
leiðanda, og hann svarar henni í sömu mynt
með því að veita mikilli fúlgu fjár til Hersins
og bjóða unnusta hennar, prófessor í klass-
ískum fræðum, gull og græna skóga fyrir að
taka við rekstrinum – og viti menn: hún sann-
færist fyrir leikslok um það fyrir fortölur
unnustans, að hugsjónastarf hennar í Hern-
um og auðhyggja föður hennar og sú sam-
félagsskipan, sem hún er sprottin úr, eru ekki
endilega ósættanlegar andstæður, enda eru
þau bæði í sama bransanum feðginin, þegar
öllu er á botninn hvolft. Bæði leikritin hafa
verið fest á filmu: Rex Harrison leikur pró-
fessorinn í báðum myndum. Annars var Shaw
yfirleitt tregur til að leyfa framleiðendum í
Hollywood að gera kvikmyndir eftir leikrit-
unum. Einu sinni hafnaði hann tilboði Metro-
Goldwyn-Mayer-samsteypunnar með orðun-
um: ,,Vandinn er sá, herra Goldwyn, að yður
er umhugað um list, en mér um peninga.“
Óþægilegu verkin taka miskunnarlaust á
ýmsum málum, sem enginn hafði áður látið
sér koma til hugar eða vogað sér að setja á
svið nema Ibsen, til dæmis framferði leigu-
kónga í fátækrahverfum Lundúna (Widowers’
Houses, fyrsta verk Shaws, frumsýnt 1892).
Þessi óþægilegu verk voru þó engin æsku-
verk: Shaw var kominn fram undir fertugt,
þegar þetta var. Þriðja verk Shaws fjallaði
um fátækt og vændi (Mrs. Warren’s Profess-
ion, skrifað 1894, prentað 1898, en fékkst ekki
sýnt í Lundúnum fyrr en 1924, hafði verið
sýnt í New York 1905, lögreglan lokaði leik-
húsinu, gagnrýnendur studdu lögregluna).
Þvílík yrkisefni þykja vitaskuld ekki tiltöku-
mál á okkar dögum, en þóttu þá mjög djörf.
Shaw dugði ekki að gleðja hjarta leikhús-
gesta, þótt hann kynni þá list mætavel; hann
langaði einnig að hvessa vilja þeirra, hvetja
þá til að hrista af sér slenið – til að hugsa. Að-
alsmerki Shaws sem leikskálds er það, að
átökin, sem knýja dramað áfram, eru ekki í
fyrsta lagi átök milli einstaklinga og ekki
heldur innri átök eins og hjá Anton Chekhov,
heldur skoðanaskipti: átök milli ólíkra hug-
mynda og hugarheima. Sálfræðin, pælingin,
djúpskyggnin, sem var driffjöðrin í verkum
Ibsens, situr í aftursætinu hjá Shaw til að
rýma fyrir líflegum orðræðum um hugmyndir
og samfélagsmál. ,,Orð, orð, orð,“ sagði Shaw
einu sinni, þegar hann var beðinn að lýsa nýju
verki sínu. Og Shaw spriklaði af gáfnafjöri og
fyndni umfram flesta aðra menn nema
kannski Oscar Wilde. Stundum tók hann
nafnlaus viðtöl við sjálfan sig í blöðunum fyrir
frumsýningu til að vara fólk við því, sem í
vændum var. Í einu slíku opnuviðtali spurði
hann sjálfan sig að því, hvað vekti fyrir hon-
um í leikritinu (ég man ekki lengur, hvert
verkið var). Svarið: ,,Það, sem fyrir mér vak-
ir, er að reyta sem allra flest atkvæði af íhald-
HUGIR
OG
HJÖRTU
„Shaw er því ekki dauður úr öllum æðum, langt frá
því, þótt hin dramasneyddu samræðuverk, sem hann
innleiddi á leiksvið, eigi á brattann að sækja á okkar
dögum. Mér sýnist hann raunar eiga sér álitlegan arf-
taka í Tom Stoppard, einu skemmtilegasta leikskáldi
Breta og heimsins,“ segir í þessari grein þar sem
meðal annars er fjallað um uppfærslu á nýjum þríleik
eftir Stoppard í London sem vakið hefur mikla athygli.
E F T I R Þ O R VA L D G Y L FA S O N
George Bernard Shaw