Lesbók Morgunblaðsins - 07.09.2002, Síða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 7. SEPTEMBER 2002 5
inu í kosningunum í vor.“ Þannig var Shaw.
Svo fór samt um síðir, að verk hans féllu út
af verkefnaskrám leikhúsa. Þau eru frekar
sjaldan sýnd á okkar dögum, þótt yfirleitt sé
Shaw talinn vera mesta leikskáld Englend-
inga frá öndverðu að Shakespeare einum und-
anskildum (Shaw var sjálfur þessarar skoð-
unar, nema hann tók sjálfan sig fram yfir
Shakespeare). Vandinn er sá, að ýmsum þykir
vanta ,,drama“ í verkin: það er ekki nóg að
stinga á kýlum á leiksviði og skiptast á skoð-
unum, segja menn. John Osborne, höfundur
Horfðu reiður um öxl (1957), skóf ekki utan af
því: hann sagði um Shaw, að hann skrifaði
leikrit eins og Pakistani, sem hefði lært ensku
við tólf ára aldur til að búa sig undir að verða
löggiltur endurskoðandi.
John Osborne
Öðrum sýnist, að Shaw hafi ef til vill goldið
þess, að sjónvarps- og kvikmyndamenningin
hefur rutt sér til rúms í leikhúsunum, kannski
um of, og kallar á ,,show“ og ,,action.“ Þessu
hefur verið lýst þannig, að leiksýningar hafi
leyst leikritin af hólmi. Eigi að síður sjást
verk Shaws við og við í Lundúnum, New York
og annars staðar. Í Kanada, nálægt Niagara-
fossum (bærinn heitir Niagara-on-the-Lake),
bara steinsnar frá landamærum Bandaríkj-
anna, tveggja tíma ferð frá Torontó, var
stofnað leikfélag um verk Shaws árið 1962,
The Shaw Festival. Þar hafa verk hans verið
sýnd á hverju ári æ síðan við góðar und-
irtektir. Þessu félagi hefur vaxið svo ásmegin,
að það er nú orðið eitt af öflugustu leik-
félögum Norður-Ameríku. Það rekur þrjú
leikhús í þessum litla bæ. Verkefnaskrá fé-
lagsins er ekki lengur einskorðuð við Shaw,
heldur sýnir það einnig verk ýmissa annarra
leikskálda, einkum samtíðarmanna Shaws;
þessi verk eru stundum kölluð leikrit um upp-
haf nútímans. Síðustu ár hefur félagið einnig
tekið nýrri verk til sýningar. Hvað um það,
þarna geta menn gengið að leikritum Shaws
frá apríl fram í nóvember, nokkrum nýjum
uppfærslum á hverju ári.
Shaw er því ekki dauður úr öllum æðum,
langt frá því, þótt hin dramasneyddu sam-
ræðuverk, sem hann innleiddi á leiksvið, eigi
á brattann að sækja á okkar dögum. Mér sýn-
ist hann raunar eiga sér álitlegan arftaka í
Tom Stoppard, einu skemmtilegasta leik-
skáldi Breta og heimsins. Stoppard var á
flækingi fyrstu ár ævinnar, fæddist í Tékkó-
slóvakíu, hraktist þaðan fyrst til Singapúr
með móður sinni og síðan til Indlands, fað-
irinn dó í stríðinu, og loks til Englands, eftir
að stríðinu lauk. Hann hefur alið aldur sinn
þar, hætti í skóla sautján ára, gerðist þá
blaðamaður og leikdómari og síðan leikskáld,
sló í gegn um þrítugt 1967 með leikritinu um
Rósinkrans og Gullinstjörnu og er nú hálfsjö-
tugur, iðandi af óbilandi æskufjöri. Hann var
aðlaður fyrir nokkrum árum – krossfestur,
eins og það er kallað – og gegnir nú ávarpinu
Sir Tom. Hann er að segja má ekki mikið fyr-
ir drama í eiginlegum skilningi, ekki frekar en
Shaw var, heldur leikur hann sér að hug-
myndum og orðum af mikilli list með marg-
víslegum leikhúsbrellum í ofanálag. Leikrit
Stoppards þjóta sum fram og aftur um tím-
ann og af einum stað á annan, svo að áhorf-
andinn á stundum fullt í fangi með að fylgja
honum eftir: hann segir stundum tvær sögur í
einu – aðra til dæmis frá Indlandi árið 1930
og hina frá Englandi hálfri öld síðar, eins og í
Indian Ink (1995) – og fléttar þær saman eins
og hann sé að semja sinfóníu. Leikritin eru
yfirleitt lagskipt að auki, og eitt lagið er þá
iðulega eitthvert ákveðið umræðuefni, eitt eða
fleiri, til dæmis garðyrkja eða eðlisfræði, sem
rennur eins og rauður þráður í gegn um verk-
ið. Þannig gerist Arcadia (1993) á ensku
sveitasetri, ýmist 1809–1813 eða í nútímanum,
árin renna að endingu saman í eina órofa
heild, dauðir hlutir eins og bréf og bækur á
borði – og lifandi skjaldbaka! – binda skeiðin
saman, og persónurnar ganga inn og út og
ræða fram og aftur um það, hver gerði hvað
við hvern og hvenær og hvar og hvers vegna
ekki? – og síðasta setning Fermats, annað
lögmál varmafræðinnar og stærðfræðileg
fuglafræði og ringulreið blandast inn í ræð-
urnar, ein persónan er mállaus, og þannig líð-
ur leikurinn aftur á bak og áfram; Scientific
American birti lærðan og lofsamlegan dóm
um leikritið. Sem sagt: orð, orð, orð, eins og
hjá Shaw, leiftrandi samtöl og tilsvör, en eng-
ar predikanir.
Travesties (1974) gerist öðrum þræði á al-
menningsbókasafninu í Zürich 1917. Þar sitja
þeir sveittir við lestur og skriftir Lenín,
James Joyce og Tristan Tzara, upphafsmaður
dadaismans, og hafa ýmislegt um að ræða út
og suður, sumpart í limrum. Eiginkona Len-
íns, Nadya, kemur einnig við sögu; þau hjónin
ræðast við á rússnesku. Aðalpersónan í verk-
inu er Henry Carr, ýmist með hinum í Zürich
1917 eða heima í stofu á Englandi 1974, þar
sem hann rifjar upp löngu liðna atburði og
man þá illa. Stoppard vissi ekkert um Carr
annað en það, að Carr var hæglátur skrif-
stofumaður og hafði ráðið sig í lítið hlutverk í
leikhúsi í Zürich, fjármálastjóri hússins var
enginn annar en Joyce, Carr hafði keypt sér
buxur til að leika í fyrir eigin reikning, og svo
sinnaðist þeim, Carr og Joyce, af því að Joyce
hafði hreytt í hann lúsarlaunum eins og þau
væru þjórfé, og Carr krafðist þess þá, særð-
ur, að Joyce borgaði honum buxurnar, málið
fór fyrir dómstól, Carr tapaði buxnamálinu,
en vann meðfylgjandi meiðyrðamál á hendur
Joyce, sem svaraði fyrir sig með því að salla
Carr niður nokkrum árum síðar í Ódysseifi.
Eftir frumsýninguna 1974 fékk Stoppard inni-
legt þakkarbréf frá ekkju Carrs, Noel að
nafni, og kynntist þessari söguhetju sinni þá
fyrst af frásögnum hennar.
Tom Stoppard
Sum verkin eru allt öðruvísi og gerólík inn-
byrðis. Night and Day (1975) er nýlendu-
leikrit eins og Indian Ink og fjallar á einfald-
an hátt um enska blaðamenn og alls kyns
vandamál í Afríku. Every Good Boy Deserves
Favour (1977) er pólitískt verk og segir frá
samvizkufanga og geðsjúklingi, sem heita
sama nafni og eru geymdir í sama klefa á sov-
ézku geðveikrahæli; verkið er skrifað handa
fimm leikurum og sinfóníuhljómsveit, tónlist-
in er eftir André Previn, sem átti frumkvæðið
að samstarfinu. The Real Thing (1982) er
rómantísk hjónabandasaga: sumar persón-
urnar eru leikarar, atriðin eru ýmist leikrit í
leikritinu eða ekki, og áhorfandinn þarf að
hafa svolítið fyrir því að átta sig á því, hvað er
hvað hverju sinni. Í The Invention of Love
(1997) er Stoppard aftur líkur sjálfum sér.
Leikritið er næstum þráðlaust, þetta er falleg
saga um ævilanga, óendurgoldna ást Alfreds
Housman prófessors á einum nemanda sínum
í Oxford og gerist ýmist á æskuárum Housm-
ans eða að honum látnum (verkið hefst, þegar
hann er að bíða eftir bátnum, sem á að ferja
hann yfir móðuna miklu), og aðalumræðuefnið
er grískur og rómverskur skáldskapur, texta-
fræði, þýðingarvandamál og því um líkt. Það
er mikið vitnað í Oscar Wilde, sem birtist
sjálfur á endanum. Stoppard leikur sér að því
að búa til sviðshæfan texta úr svo ólíklegum
efnivið. Það er ekki gott að vita, hvernig þess-
um verkum myndi reiða af í lélegum upp-
færslum, en Stoppard hefur aldrei þurft að
hafa áhyggjur af því: í verkum hans er æv-
inlega valinn maður í hverju rúmi.
Nú er Konunglega þjóðleikhúsið í Lund-
únum nýbúið að frumsýna metnaðarfyllsta
verk Stoppards til þessa, þríleikinn The Coast
of Utopia (Strönd draumalandsins). Þetta er
tæplega tólf tíma stím með matarhléum – og
þá á laugardögum; það er einnig hægt að sjá
sýningarnar eina og eina í senn á lengri tíma,
til dæmis þrjá daga í röð í miðri viku. Fyrsta
leikritið heitir Voyage (Sjóferð), annað Shipw-
reck (Skipbrot), þriðja Salvage (Björgun):
þrjú sjálfstæð, en samhangandi verk. Þríleik-
urinn segir frá rússneskum hugsjónamönnum
og útlægum skáldum og fjölskyldum þeirra
og þrotlausum rökræðum þeirra um heim-
speki, Rússland og stjórnmál yfir rösklega
þrjátíu ára tímabil, frá 1833 til 1868. Sögu-
sviðið er ýmist Moskva, Sankti Pétursborg,
Saxland, París, Dresden, Nissa, sem þá var
ítalskur bær, London eða Genf – og nær-
sveitir: staðirnir eru flestir auðþekkjanlegir í
bakgrunni, sem er varpað úr vélum á boga-
tjald og breytist í sífellu og gnæfir yfir sviðs-
myndina. Aðferðin er svo vel útfærð og
áhrifarík, að hún hlýtur að breiðast út um
heiminn. Söguhetjurnar færast stað úr stað,
stundum án þess að stinga niður fæti: verönd
á skógsælu rússnesku sveitasetri breytist
skyndilega í Place de la Concorde í París, og
rökræðan heldur áfram óslitið. Sagan er ekki
sögð í tímaröð, heldur flyzt hún einnig fram
og aftur í tíma. Þannig þarf persóna ekki
endilega að vera úr leik, þótt hún deyi: hún
getur birzt aftur síðar, þar er að segja fyrr.
Eitt atriðið er tvítekið: fyrst hljóðlaust, eins
og það horfir við einni persónunni, heyrn-
arlausu barni, og síðan aftur nokkru síðar og
þá þannig, að áhorfendur fá að heyra, hvað
fólkið á sviðinu er að segja. Leikstjórinn er
Trevor Nunn þjóðleikhússtjóri, og leikmynda-
hönnuðurinn, leikararnir og ljósameistarinn
gefa honum lítið eftir. Þrjátíu leikarar túlka
sjötíu hlutverk með miklum brag.
Aðalpersóna verksins frá því um miðbik
upphafsins til endaloka er Alexander Herzen
(1812–1870), frjálslyndur félagshugsuður, sem
hafði vantrú á allsherjarlausnum í þjóðfélags-
málum: fyrsti rússneski sósíalistinn hefur
hann verið kallaður. Meðal annarra, sem
koma við sögu, eru Mikael Búkanín (1814–
1876), sem var útlagi frá heimalandi sínu
langtímum saman eins og Herzen, og einnig
foreldrar Búkaníns og fjórar systur, rithöf-
undurinn Ivan Túrgenév (1818–1883, fræg-
astur fyrir Feður og syni, 1862) og bók-
menntagagnrýnandinn Vissarion Belinsky
(1810–1848). Herzen segir á einum stað: ,,Það
er hægt að leiða heila kynslóð í ógöngur,
byrgja henni sýn, svipta hana ráði og rænu,
beina henni að röngu marki. Þetta gerði
Napóleon.“ Segja má, að Herzen sé málpípa
höfundarins, og Stoppard er auðvitað ekki að
gera upp sakirnar við Napóleon Bónaparte,
hann er að hugsa um annað. Stoppard talar
einnig í gegn um Túrgenév: ,,Eina von okkar
[Rússa] hefur einlægt verið vestræn siðmenn-
ing fyrir atbeina menntaðs minnihluta.“ Hvað
er um að vera? Stoppard hefur ekki áður
stuðzt við málpípur í verkum sínum, hann hef-
ur ekki tekið afstöðu, ekki þurft þess, ekki
frekar en til að mynda Chekhov.
Þannig var, að Stoppard langaði einmitt til
að spreyta sig á því að skrifa leikrit eins og
Chekhov, hann var nýbúinn að þýða Mávinn
upp á nýtt og þyrsti í meira – hann langaði
sem sagt að skrifa leikrit, þar sem stofus-
temmningin er í aðalhlutverki og átökin, sem
knýja verkið áfram, eiga sér stað innst inni
með hverjum og einum (Shaw gat reyndar
ekki stillt sig um að skrifa eitt slíkt leikrit,
Heartbreak House, 1920). Stoppard viðaði að
sér efni hér og þar í þessu skyni, sótti til að
mynda margt nýtilegt í ritgerðasafnið Russ-
ian Thinkers eftir Isaiah Berlin, einn helzta
hugsuð 20. aldar, prófessor í Oxford. End-
urminningar Herzens (My Past and
Thoughts) komu honum einnig að góðu gagni.
Og nú þykknar þráðurinn: efnið náði þvílíkum
heljartökum á Stoppard, að honum dugði ekki
minna en þrjú leikrit til að koma því öllu til
skila; þau taka þrjá tíma í flutningi hvert fyrir
sig. Orð, orð, orð – og fyndni Stoppards leikur
á vörum byltingarseggjanna á víxl. Sumum
finnst, að hann hefði mátt hafa leikritin færri
og styttri, því að þá væri slagkrafturinn meiri,
en ekki finnst mér það: þau mættu varla vera
mínútu styttri. Hvað sem því líður, þá er auð-
vitað engin leið að gera efni sem þessu góð
skil upp á önnur býti en þau að láta persón-
urnar – nema hvað? – skiptast á skoðunum af
lífi og sál.
Anton Chekhov
Og þannig gerðist það, eða svo sýnist mér,
að Tom Stoppard, sem ætlaði sér í upphafi að
skrifa leikrit eins og Chekhov, skrifaði heldur
leikrit, sem sver sig í ætt við báða tvo, Bern-
ard Shaw og Chekhov, svo að vart má á milli
sjá – leikrit, þar sem rökræðurnar, fyndnin og
stemmningin kallast á.
Höfundur er prófessor í hagfræði
við Háskóla Íslands.
Henrik Ibsen John Osborne Tom Stoppard Anton Chekhov
Efnið náði þvílíkum
heljartökum á Stopp-
ard, að honum dugði
ekki minna en þrjú
leikrit til að koma
því öllu til skila; þau
taka þrjá tíma í
flutningi hvert fyrir
sig. Orð, orð, orð – og
fyndni Stoppards
leikur á vörum bylt-
ingarseggjanna á
víxl. Sumum finnst,
að hann hefði mátt
hafa leikritin færri og
styttri, því að þá
væri slagkrafturinn
meiri, en ekki finnst
mér það: þau mættu
varla vera mínútu
styttri.