Lesbók Morgunblaðsins - 12.10.2002, Page 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. OKTÓBER 2002
F
ÁIR íslenskir bókmenntafræð-
ingar hafa sérhæft sig í rann-
sóknum á ljóðlist en Eysteinn
Þorvaldsson er einn þeirra.
Þekktasta verk Eysteins á því
sviði er sennilega rit hans, At-
ómskáldin (1980), þar sem hann
fjallar um upphaf módernismans
í íslenskri ljóðagerð. Eysteinn hefur einnig
gefið út ritið Ljóðalærdómur (1988) þar sem
hann fjallar um skólaljóð og ljóðakennslu en
hann hefur verið prófessor í íslensku við
Kennaraháskóla Íslands í aldarfjórðung. Og
nú er komið út mikið rit sem inniheldur valdar
greinar, fyrirlestra og erindi Eysteins um ís-
lenska ljóðlist á liðinni öld en það nefnist
Ljóðaþing. Blaðamaður ræddi við Eystein um
þróun íslenskrar ljóðlistar síðustu öld en
spurði hann þó fyrst að því hvers vegna það
hafi verið svo hljótt um ljóðskáld í bók-
menntaumræðunni hérlendis.
„Ég held að fjölmiðlar ráði þar nokkru um,“
segir Eysteinn. „Að vísu er sumum þessara
skálda ekki sérlega annt um að komast í sviðs-
ljós fjölmiðlanna en því er heldur ekki að neita
að umræðan snýst öllu meira um skáldsögur.
Blöðum og tímaritum sem fjalla um ljóðlist
hefur líka stórlega fækkað á síðustu árum.“
Mörgum þykir líka erfiðara að skrifa um
ljóð en prósa.
„Já, það er rétt. Ljóðið er huglægt og
gjarnan hlaðið tilfinningum. Túlkunin er því
vandasöm og svo er ljóðformið oft margbrotið
og virðist því óaðgengilegra en prósinn.“
Einn ágætur ljóðrýnandi segir líka að mörg
ljóð segi sig alveg sjálf, það þurfi ekkert að
skrifa um þau.
„Menn hafa sagt eitthvað þessu líkt um all-
ar listgreinar en rannsóknarþörf mannsins
verður ekki stöðvuð. Mörg ljóð virðast liggja
ljós fyrir en lesandinn er þó aldrei alveg hlut-
laus, hann túlkar alltaf eitthvað og heldur
þannig áfram með ljóðið. En ljóð eru misjöfn
eins og þau eru mörg.“
Hvað þykir sjálfum þér áhugaverðast við
ljóðrýni? Þú hefur fengist mikið við módern-
ískan skáldskap sem þykir torræður.
„Löngunin til að skilja og túlka er flestum
innborin. Já, mér þykir áhugavert að eiga við
ljóð sem eru torræð. Það getur brugðið til
beggja vona með niðurstöðu túlkunarinnar og
stundum hefur maður bara óljósan grun um
það hvað ljóðið fjallar um. Ljóð þurfa ekki að
gera meira en að vekja grun.“
Formbylting – viðhorfsbylting
Í Ljóðaþingi má segja að saga íslenskrar
ljóðlistar á síðustu öld sé rakin í grófum drátt-
um. Sú saga einkennist af talsverðum átökum
sem snerust ekki síst um ljóðformið. Um
miðja öldina hófu íslensk ljóðskáld að yrkja
óbundið, eins og kallað er, órímað og stundum
án stuðlasetningar. Þetta var kallað formbylt-
ing og hefðarsinnar brugðust ókvæða við og
töldu það ekki ljóð sem ekki hafði rím og
stuðla. Andófinu gegn rímleysinu hefur aldrei
linnt alveg og, líkt og Eysteinn rekur í einni
greina sinna, má heyra sama tóninn í skrifum
manna eins og Jónasi frá Hriflu í Tímanum á
fimmta áratugnum, Gunnars Benediktssonar í
Þjóðviljanum árið 1954, Benjamíns Eiríksson-
ar í Vísi 1981 og nú síðast í skrifum óljóða-
mannsins Guðmundar Guðmundarsonar í
Morgunblaðinu frá 1986 til þessa dags svo að
segja.
„Þessir menn halda uppi andófi af sama
meiði,“ segir Eysteinn. „Jónas kemur fram
með þau sjónarmið á fimmta áratugnum að á
bak við þessa breytingu á ljóðforminu séu er-
lend spillingaröfl sem séu líka hættuleg ís-
lenskri pólitík. Í kjölfarið sigla margir menn
sem skrifuðu í sama dúr, notuðu sömu rök-
semdir og gjarnan sama myndmálið, töluðu til
dæmis um úrkynjun, undanrennu, rassbögur,
riðukveðskap, atómbull og tískulús. Og Guð-
mundur Guðmundarson hefur haldið þessu
andófi áfram síðustu ár og kallað óbundin ljóð
óljóð.“
Það vekur samt athygli að þessi svokallaða
formbylting verður ekki fyrr en um miðja öld-
ina og íslenskur kveðskapur er satt að segja
fremur litlaus á fyrri hluta tuttugustu aldar
þótt finna megi stöku tilraunir til nýjunga.
Var hefð nítjándu aldarinnar svo þung hér á
landi að menn komust ekki undan henni fyrr?
„Hefðin sem festist á nítjándu öldinni í
tengslum við sjálfstæðisbaráttuna var mjög
sterk og það er sú hefð sem menn vilja við-
halda þegar verið er að andæfa nýbreytninni.
Þeir sem heimta rím í ljóðin virðast hafa
gleymt því að elstu kvæði hefðarinnar, eddu-
kvæðin, eru rímlaus. Ég býst við að róman-
tíska hefðin hafi verið svona sterk vegna þess
að hún var svo nátengd sjálfstæðisbaráttunni
og þjóðernishyggjunni.“
Heldurðu að þetta hafi þá snúist um sjálfs-
mynd þjóðarinnar að halda í rímið og stuðl-
ana?
„Já, að einhverju leyti. Ættjarðarkvæðin
voru pólitísk baráttukvæði. Það þurfti að
stappa stálinu í landsmenn og skapa ímynd
hins þjóðholla Íslendings sem átti sér bak-
hjarl í hetjum af konungakyni og bókmennta-
arfi sem var nánast heilagur.“
En tengdist formbyltingin um miðja öldina
þá ekki því að Íslendingar voru orðnir sjálf-
stæð þjóð og kveðskapur nítjándu aldarinnar
og sjálfstæðisbaráttunnar hafði ekki lengur
neina skírskotun?
„Maður hefði getað haldið að þessi pólitíski
kveðskapur sem tengdist sjálfstæðisbarátt-
unni hefði lokið sínu hlutverki 1918 þegar Ís-
land fékk fullveldi en þá var þetta orðin svo
sterk hefð að krafan stóð enn um að skáldin
teldu kraft í þjóð sína og efldu baráttuþrek
hennar.
En síðan kom heimsstyrjöldin síðari og það
er meðal annars reynslan af henni sem breytir
kveðskapnum og þeir nýju hugmyndastraum-
ar sem fylgdu í kjölfarið. Ungu skáldin töldu
gömlu skáldskaparaðferðina úrelta og sættu
sig ekki við hana. Það hefur alltaf verið talað
um formbyltingu en það verður ekki síður við-
horfsbreyting. Við sjáum það til dæmis hjá
Steini Steinari. Viðhorf hans ganga alveg í
berhögg við baráttuboðskap þjóðernisljóð-
anna og viðtekin uppeldisviðhorf. Steinn segir
að lífið sé án takmarks og tilgangs. Það varð
gengisfall á göfugum hugsjónum með stríðinu
og skáldin beindu sjónum meira inn á við. Þau
hættu ekki að fjalla um ytra umhverfi sitt en
þau gerðu það ekki með neinum stóryrðum.“
Er íslenskur módernismi séríslenskur?
„Já, það er ekki nokkur vafi. Steinn Stein-
arr hefur sennilega komist í snertingu við er-
lend rit tilvistarstefnunnar en tilvistarspeki
hans virðist þó að mörgu leyti heimasmíðuð.
Atómskáldin svokölluðu tóku síðan talsvert
mið af Steini en skoðuðu líka erlendan samtíð-
arskáldskap. Síðan kemur fram mjög öflug
kynslóð skálda þar sem voru Matthías Jo-
hannessen, Þorsteinn frá Hamri, Hannes Pét-
ursson og fleiri, sem héldu áfram að þróa ljóð-
málið. Það varð auðvitað ekki aftur snúið en í
kveðskap þessara skálda verður hins vegar
ákaflega áhugaverð samþætting alþjóðlegs
módernisma og íslenskrar hefðar. Þessi skáld
voru óneitanlega módernistar en þau not-
færðu sér hið hefðbundna form, ljóðstafi og
jafnvel rím og það höfðu atómskáldin einnig
gert þegar þeim bauð svo við að horfa.“
Heftandi hefð
Eldri skáld höfðu reyndar fundið sterkt fyr-
ir þessum árekstri hefðar og nýjunga. Eins og
þú rekur í einni greina þinna þá virðist Jó-
hann Jónsson finna fyrir því að íslensk menn-
ing fylgist ekki með, sé ekki í takt við erlenda
strauma og í bréfaskiptum þeirra Gunnars
Gunnarssonar kemur fram að þeim finnist
þeir heftir af hefð nítjándu aldarinnar.
„Jóhann er alin upp í hefðinni og þegar
hann kemur til Þýskalands um tvítugt þá ólga
þar nýir straumar sem hann getur þó ekki al-
mennilega fellt sig við. Hann finnur samt að
gamla menningin er að fjara út. Þetta hamlar
honum áreiðanlega. Hann finnur að hann nær
ekki utan um það sem er að gerast. Hann var
sjálfur alltaf að reyna að skrifa skáldsögu en
tókst það aldrei, kannski vegna þess að hann
fann sig ekki í tímanum, en mörg ljóða hans
sýna að honum fannst þörf á endurnýjun í
ljóðagerðinni.“
Ungu skáldin í kreppu
Svo virðist sem menn hafi átt talsvert erfitt
með að átta sig á því hvað hefur verið að ger-
ast í ljóðlistinni síðustu áratugi. Umræðan
hefur verið ákaflega varfærin, mun varfærn-
ari en þegar rætt hefur verið um skáldsöguna.
„Já, það verður erfiðara að átta sig á hlut-
unum eftir því sem þeir eru nær okkur í tíma.
Línurnar eru samt nokkuð skýrar. Um og upp
úr 1970 komu nýraunsæismenn fram á sjón-
arsviðið með þjóðfélagslegan skáldskap sem
var opnari og hávaðasamari en sá móderníski.
Um 1980 hverfa menn svo aftur á vit einhvers
konar hugsæis og hafa haldið sig nokkuð á
þeirri braut síðan, að minnsta kosti hefur ekki
orðið neitt afturhvarf til nýraunsæis. Hin
yngstu skáld yrkja heldur ekki lengur mikil
andófsljóð gegn félagslegu óréttlæti og öðru
slíku. Þau yrkja um hversdagsleikann og
einkalífið. Mér þykir vanta ástríðu í þennan
kveðskap, skaphita, afstöðu en kannski er
slíkt ekki lengur í tíðarandanum. Sjálfsagt eru
það framfarirnar og velmegunin sem hafa
þessi áhrif á ljóðlistina, en enginn yrkir gott
ljóð nema honum liggi eitthvað á hjarta.
Skáldin hafa kannski ekki yfir miklu að kvarta
í tilverunni. Og ég vil heldur ekki kvarta yfir
skáldunum og þá allra síst þeim ungu. Þau
yrkja auðvitað eins og þeim sýnist þótt mér
finnist að textinn mætti oft vera beittari.“
Er ljóðformið hugsanlega staðnað? Nær
það ekki að fylgja tímanum? Menn hafa
reyndar lengi haldið því fram að ljóðið sé
dautt. Halldór Laxness gerði það árið 1931.
„Ljóðið er þrengra form en skáldsagan og
því kannski erfiðara, en slíkt ætti að auka
metnað ungra höfunda og svo ætti líka að vera
hægt að breyta ljóðforminu. Mér sýnast
yngstu skáldin vera í einhverri kreppu hvað
þetta varðar, þau virðast ekki sjá nægilega
möguleika á því að þróa ljóðformið áfram. Þau
gera margt vel en það vantar meira af mann-
legu lífi og ástríðu í kveðskap þeirra. Ég held
að það sé enginn skortur á dramatískum um-
fjöllunarefnum.“
Finnurðu þessa ástríðu í erlendum sam-
tímakveðskap?
„Nei, mér þykir líka vera ládeyða í honum
og þá á ég við yngstu kynslóðina. En auðvitað
er varasamt að fullyrða mikið um það nýjasta í
skáldskap. Maður veit aldrei nákvæmlega
hvert stefnir.“
Skólaljóðin verða að
höfða til barna
Stundum er sagt að maður verði að þekkja
þá hefð vel sem maður ætlar að gera uppreisn
gegn eða breyta. Hugsanlega er vanþekking
ástæðan fyrir því að ungu skáldin sjá ekki
margar leiðir út úr því fari sem ljóðið er komið
í. Þú hefur unnið að því í mörg ár að kenna
fólki að kenna börnum að lesa ljóð og njóta. Á
hvað hefurðu lagt áherslu í þeirri kennslu?
„Skólarnir hafa alltaf haft mikil áhrif á þró-
un ljóðlistarinnar og ekki síst áhuga fólks á
ljóðum. Ef illa tekst til í skólum við ljóðalestur
getur það haft þau áhrif að einstaklingar forð-
ist ljóð það sem eftir er ævinnar. Skólaljóðin
sem hafa verið gefin út hafa löngum verið
ákaflega íhaldssöm. Allt fram undir lok síð-
ustu aldar voru þau uppfull af nítjánduald-
arkveðskap en sáralítið var af samtímaskáld-
skap í þeim. Ég hef í kennslu minni lagt
megináherslu á að það skipti mestu máli að
velja réttu textana fyrir börn að lesa. Ef við
erum ekki með réttu textana, sem laða börn
að ljóðalestri, skiptir engu máli hversu góðar
kennsluaðferðir við notum. En þetta hefur að
verulegu leyti mistekist í skólunum þótt brag-
arbót hafi verið gerð á síðustu árum.
Síðan er spurning hvernig við aukum áhug-
ann á ljóðalestri sem er yfirlýst markmið
skólayfirvalda. Lengi tíðkaðist að láta börn
læra ljóð utanbókar og lítil sem engin áhersla
var lögð á að útskýra fyrir þeim hvað ljóðin
þýddu. Þetta voru iðulega ættjarðarljóð og
önnur ljóð frá nítjándu öld með þungu og
framandi orðfæri fyrir börnin. Með því að
velja ljóð sem höfða til barna, bæði efnislega
og málfarslega, má vekja áhuga þeirra. Það er
til nóg af slíkum textum þótt það séu ekki
endilega úrvalsljóð þjóðarinnar. Ljóðakennsla
snýst ekki um að láta börnin læra utan að ljóð
sem okkur fullorðna fólkinu þykir sómi af að
þau kunni. Það er misskilningurinn sem við
höfum þurft að glíma við.“
VANTAR ÁSTRÍÐU Í
LJÓÐ ÞEIRRA YNGSTU
Eysteinn Þorvaldsson hefur skrifað manna mest um
íslenska ljóðlist á undanförnum áratugum. Nýlega
kom út mikið safn greina hans um ljóðlist er nefnist
Ljóðaþing. ÞRÖSTUR HELGASON ræddi við Eystein
um þróun ljóðlistar á síðustu öld, stöðu ljóðsins um
þessar mundir og ljóðkennslu. Eysteinn segir ungu
skáldin í kreppu og ljóð þeirra skorta ástríðu.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Eysteinn Þorvaldsson
throstur@mbl.is