Lesbók Morgunblaðsins - 12.10.2002, Síða 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. OKTÓBER 2002
E
KKI svo gott að hið víðfræga
Kröller Müller safn sé í alfara-
leið, en þó auðvelt að komast
þangað eins og annarra staða í
Hollandi, vegalengdir stuttar,
landið flatt og samgöngur góð-
ar. En safnið er ekki þannig
staðsett að ef menn eru á leið
suður á bóginn, geti þeir hoppað af lestinni
eina dagstund til að skoða það og þjóðgarðinn
stóra, Hoge Veluwe, þann stærsta í Hollandi,
þó helst eigi þeir leið til Parísar. Lengi verið
draumur minn að nálgast safnið sem á sér
mikla sögu og er mjög auðugt af núlistum síð-
ustu aldar, einkum verkum módernismans,
rættist þó undarlegt nokk fyrst í ágústmánuði
er mér var ekið á staðinn af gestgjöfum mín-
um í Rotterdam. Illu heilli skeði það á tímum
hins mikla úrhellis á meginlandinu sem útilok-
aði gaumgæfilega skoðun höggmyndagarðsins
stóra, en í staðinn var ekið um nágrennið á vit
sögufrægrar húsagerðarlistar. Þar er af ýmsu
að taka og hér ber einnig að nefna, að frum-
drög að sjálfu safninu skara nöfn eins og Þjóð-
verjanna Peter Behrens (1868–1940) og Lud-
wig Mies van der Rohe (1886–1969),
Hollendingsins H.P. Berlage (1856–1934) og
Belgíumannsins Henri van de Velde (1863–
1957). Er þá ekki í kot vísað um stjörnuarki-
tekta tímanna, loks var hinn svonefndi ridd-
araskáli fyrir smáskúlptúra hannaður af eng-
um öðrum en Gerrit Rietveld (1888–1964), og
reistur 1955. En uppköst hinna fyrrnefndu
komust ýmissa hluta vegna aldrei lengra en í
fullkomin módel og upprunaleg hugmynd
Veldes um risasafn sem hann hafði hannað í
minnstu smáatriðum og hafið var að byggja
1920, varð illu heilli að hætta við í efnahags-
kreppunni er skall á árið eftir. Hins vegar
gnæfir hin hringlaga St. Hubertus húsasam-
stæða yfir í nágrenninu, ævintýralegt sveita-
setur og veiðihús með háum turni sem P.H.
Berlage hannaði jafnt að utan sem innan 1916.
Þennan vota eftirmiðdag þá okkur bar að,
hafði því miður verið tekið fyrir aðgengi í hús-
ið vegna einkasamkvæmis af hárri gráðu að
mér skildist. Dokuðum þó um stund við úti-
dyrnar sem einar sér eru frábært dæmi um
æskustílinn í sinni upphöfnustu mynd ásamt
því að litast um í íðilfögrum garðinum og
skoða hina mikilfenglega byggingu frá ýmsum
sjónarhornum.
Það liggur mikil saga verslunar og skipa-
félags að baki Kröller-Müller-safninu, hófst
raunar í Þýskalandi, nánar tiltekið Düssel-
dorf, þar sem fyrir var skipafélagið Müller,
sem einn góðan veðurdag færði út kvíarnar og
opnaði útibú í Rotterdam. Varð þá Willem
nokkur Kröller hluthafi í fyrirtækinu sem
fékk þá nafnið Müller og félagar, Müller & Co.
Seinna er Anton bróðir Willems dvaldi á að-
alstöðvum fyrirtækisins í Düsseldorf, gagn-
gert til að setja sig inn í starfsemi þess kynnt-
ist hann Helenu dóttur eigandans, felldu þau
hugi saman og giftust 1888. Við óvænt og
skyndilegt fráfall tengdaföðursins ári seinna
og alvarleg veikindi bróðurins kom það í hlut
Antons að leiða fyrirtækið og í höndum hans
þróaðist það á heimsvísu. Aldamótaárið flutti
Anton höfuðstöðvarnar til Haag og næstu árin
bjó Kröller–Müller-fjölskyldan í tígulegri
byggingu við hafið í Scheveningen er nefndist,
Huize ten Vijver, Hús lífsins, og það var þar
sem Helena eiginkona hans hóf listaverka-
söfnun sína árið 1907.
Áhugi og ást Helenu á listum hafði aukist og
dýpkað á námskeiðum listsögu- og listuppeld-
isfræðingsins P.H. Bremmer. Veturinn 1906–
07 höfðu þau hjónin ásamt dóttur sinni sótt
námskeið sem Bremmer hélt á heimili sínu á
sunnudögum, en að því kom að hann flutti
kennslustundirnar inn á heimili þeirra, og
varð er fram liðu stundir mikilvægasti ráðgjafi
fjölskyldunnar við kaup listaverka frá 17. öld.
Einnig myndverka frá seinni helmingi
nítjándu aldar sem þá voru enn ný og fersk.
Þegar árið 1909 festi Helena kaup á málverki
eftir van Gogh í sitt ennþá litla safn, var senni-
lega um að ræða, Visnaðar sólfylgjur, sem var
upphafið af röð frábærra verka eftir málarann
sem komust í eigu Kröller- Müller-safnsins, á
eftir fylgdu Sáðmaðurinn, gert eftir málverki
Millets og Kyrralíf með flösku sítrónum og
appelsínu. Alls urðu myndverkin áður en yfir
lauk 272 (!) og teljast að sjálfsögðu hjarta og
blóðrennsli safnsins. Einstök myndverkanna
kunnugleg frá sýningum á verkum van Goghs
og enn fleiri úr bókum og þær veisla að sjá í
frumgerðinni
Hin fagra Helena Kröller-Müller hafði
miklar og stórar áætlanir um viðgang safnsins
og byggingu yfir það, eins og ráða má af upp-
köstunum sem hún fékk nafnkenndustu arki-
tekta tímanna til að útfæra, hvern á fætur öðr-
um. En það var engan veginn fyrir óáægju
með þau að ekki varð úr framkvæmdunum,
flest annað kom til sem ekki verður vikið að
hér þar sem ýmislegt virðist á reiki. En þótt
lengi vel yrði ekkert úr draumi Helenu um
viðamikla safnbyggingu var mögulegt að nálg-
ast verkin eftir samkomulagi í húsi hjónanna
og fyrirtækisins að, Lange Voorhout, í Haag.
Vísar til löngunar hennar til að deila þessum
ríkdómi með almenningi, mennta hann og
auðga. Er aldurinn fór að færast yfir þau hjón-
in ákváðu þau að gera safnið að stofnun og
seinna eða 1935 var það afhent hollensku þjóð-
inni. Til endurgjalds var byggt yfir safnið þótt
byggingin væri hvorki stór né vegleg, að því
menn hugðu einungis til bráðabirgða. Arki-
tektinn var sem fyrr Henri van de Velde, en
nú var svipmót byggingarinnar meira lokað,
samsvarandi, knappt og klárt. Safnið var svo
loks opnað almenningi 13. júlí 1938. Stórhug
Helenu Kröller-Müller sér þó stað í einstæðri
myndverkaeign safnsins og grunninnum að
fyrirhugðu safnbyggingunni við rætur svo-
nefnds „Franse Berg“ sem hætt var við 1921.
Þar hugðist hún á myndarlegan hátt opna al-
menningi aðgengi að þróun nútímalistar.
Arkitektinn Henri van de Velde var fæddur
í Antwerpen en lést háaldraður í Zürich, hafði
þá víða dvalið og starfað m.a. Dresden, Berlín
og Weimar. Var allt í senn málari, formsköp-
uður, arkitekt og höfundur bóka um listir, í
knöppu máli, einn andríkasti maður sinnar
samtíðar í orði og athöfnum. Í hárri elli kom út
sjálfsævisaga hans, er nefnist í þýskri þýðingu
Hans Curjels, skrásetjara hennar; Geschicte
meines Lebens, (Lífssaga mín) og út kom frá
forlagi R. Piper í München 1962. Er bráð-
skemmtileg aflestrar og inniber einhverjar
best rituðu, hlutlægustu og skilvirkustu heim-
ildir um tímana sem ritaðar hafa verið, koma
að auk frá fyrstu hendi. Hér var um mikinn
áhrifavald og persónuleika að ræða og lífs-
hlaup hans sköruðu menn eins og Toulouse
Lautrec, Rodin, James Ensor, skáldin Mall-
armé og Verlaine, hann var vinur Meier-
Graefe og Kesslers greifa, einhverra mestu
stuðningsmanna og áhrifavalda framsækinna
lista í Evrópu, var í nánu sambandi við mál-
arana Max Lieberman, Ernst Ludwig Kirchn-
er og Edward Munch, stórnmálamanninn
Walther Rathenau og við sögu koma einnig
skáldin Hugo von Hoffmensthal, Rainer Mar-
ie Rilke, Gabriele d’Annunzio og endalaus röð
andans manna samtíða honum. Þá var það
Henri van der Velde, sem öðrum fremur lagði
grunninn að Bauhaus með vinnu sinni í Weim-
ar, var ráðinn þangað frá Berlín af Wilhelm
Ernst stórhertoga af Saxlandi-Weimar, að
undirlagi Kessler greifa, Wertherns greifa og
Elisabeth Förster Nietsche. Stórhertoginn
hafði mikinn metnað hvað uppbyggingu lista
og listíða snerti í ríki sínu, hugmyndin var að
undirbyggja og ryðja braut þriðja tímabili list-
handverks og listiðnaðar í Weimar.
Þótt ekki sé viðlíka hátt til lofts og vítt til
veggja í safninu í Otterlo og Helenu Kröller-
Müller dreymdi um, er þar viðamikið úrval
frábærra myndlistarverka innandyra, frá
Lúkasi Cranach eldri til módernista framan af
öldinni, auk höggmynda af öllu tagi innan sem
utan dyra. Gesturinn fær svipaða tilfinningu í
fyrstu heimsókn og er hann kemur á Lousiana
safnið í Humlebæk í nágrenni Kaupmanna-
hafnar, og engan veginn ólíklegt að ostakaup-
maðurinn Knud W. Jensen hafi sótt hugmynd-
ir þangað. Vissa mín er þó, að öllu fleiri
höggmyndir séu í garðinum í Otterlo, þær
spanna tímabil frá Rodin, Maillol og Bourdelle
til Joseph Beuys, Donald Judd og Bruce
Nauman. Elstu höggmyndirnar eru þó, Maður
og kona, frá 12. öld og er verk Khmera. Eft-
irkomendur hafa fylgt stefnu Helenu Kröller-
Müller um ný aðföng jafnt í málverki sem
höggmyndalist og gert það á þann menning-
arlega og víðsýna hátt að vafalítið myndi hún
kinka kolli mætti hún líta þróunina til dagsins
í dag. Skiljanlegt að hér er um uppáhaldssafn
margra að ræða, einnig listamanna af yngri
kynslóð, enda opinberun að sækja það og stað-
inn heim.
Þremenningarnir að baki safninu í Otterlo: Anton Kröller (1862–1941), Helena Kröller Müller
(1869–1939) og listsögu- og listuppeldisfræðingurinn H.P. Bremmer (1871–1956).
Fyrstu málverk Helenu. Paul Gabriel: Landslag í sveit, um 1887, van Gogh: Fölnaðar sólfylgjur,
1887, sami: Kyrralíf með flösku, sítrónum og appelsínu 1880, og Sáðmaðurinn 1889.
UNDRIÐ Í OTTERLO
Kröller-Müller-listasafnið í Otterlo er með nafnkennd-
ustu söfnum Evrópu og hefur frá stofnun haft fram-
sækna myndlist á stefnuskrá sinni. Staðsett í stærsta
friðaða landflæmi Hollands, þjóðgarðinum Hoge Vel-
uwe ofan Arnhem. Safnið sjálft nokkurn veginn mið-
svegar á milli borganna Ede, Apeldoorn og Arnhem.
Þangað hefur BRAGI ÁSGEIRSSON lengi verið á
leiðinni, draumurinn rættist fyrst á liðnu sumri.
Morgunblaðið/Bragi Ásgeirsson
Það rigndi og rigndi i Otterlo sem víðar á meginlandinu og olli flóðum og hörmungum. Rauði
skúlptúrinn, K. Piece, er eftir Mark de Suvero (1972), en bronsstyttan af manninum fyrir framan
hana, Monsieur Jaques, er eftir Oswald Wenckebach (1956).