Lesbók Morgunblaðsins - 30.11.2002, Page 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 30. NÓVEMBER 2002 5
LoveStar stórveldið notar hagnað sinn til að
láta gott af sér leiða og láta þjóðina njóta
ávinningsins og virkjar fortíðina með enn
rótækari hætti, nýtir hana sem orkugjafa í
samtímamenningu, ferðamennsku, markaðs-
setningu og svo framvegis. En rómantíkin
hentaði líka vel sem eins konar bakland sög-
unnar vegna þess að í henni felst einhver út-
ópíuhugsun. Piltur og stúlka er ágætt dæmi
um þetta, hún er vísindaskáldskapur að
minnsta kosti borið saman við Sjálfstætt
fólk sem fer alveg í hina áttina. Raunveru-
leikinn er einhvers staðar þar á milli.“
Uppgjör við 21. öldina
Bókin greinir frá yfirvofandi endalokum
rómantíkurinnar. Ertu kannski að boða aft-
urhvarf til rómantíkur?
„Þegar maður leggur í verk eins og þetta
veit maður aldrei fyrirfram að hvaða nið-
urstöðum maður ætlar að komast. Þetta átti
fyrst að vera hálfgerð gamansaga en svo
þyngdist í henni bassinn eftir því sem ég
kafaði dýpra í hugmyndirnar. Ég held að
það sé ekki endilega nein niðurstaða í bók-
inni um það hvort við ættum að snúa aftur
eða hægja á okkur.
Einhverntíma átti sagan að vera uppgjör
við 21. öldina, ekki seinna vænna. Uppgjör
við líftækniöld, ferðamannaöld, fjarskiptaöld
og vetnisöld.
Heimurinn verður tilraunastofa þar sem
við munum komast að því hvort frjálshyggj-
an er endanlegur sannleikur og hið full-
komna kerfi eða hvort hún bíður skipbrot
eins og allar hreintrúarstefnur síðustu ald-
ar. Þetta er eina hreina hugmyndakerfið í
dag og einu trúboðarnir sem maður hittir í
partíum.
Stefnan hefur svör við öllum spurningum
og passar við allar aðstæður og hún er tálg-
uð og glæsileg eins og eðlisfræðijafna en al-
veg eins og þær gerir kenningin ekki ráð
fyrir loftmótstöðu. Hún er hönnuð fyrir
óendanlega litlar kúlur í tómarúmi. Hún
gerir ráð fyrir ákveðnum gildum, stefnan
sem afnemur gildin ætlar að nota gömul
kristileg borgaraleg kvenfélagsgildi sem ör-
yggisnet. Hún gerir ráð fyrir því að ef ein-
hver veikist en á ekki fyrir spítalavist þá
muni einhver gefa honum peninga til þess að
borga vistina vegna þess að þannig sé fólk.
En ég er ekki svo viss um að hlutirnir virki
svona þegar á hólminn er komið. Sá sem er
duglegastur að kynna sig og veikindi sín fær
kannski hjálp en hinir sem þjást í einrúmi
og komast ekki á forsíðu blaðanna fá enga.
Þeir lifa af sem vekja mesta athygli, fá mest
áhorf.
Það er kannski vegna þess að frjálshyggj-
an virðist nálgast alla hluti efnislega og tek-
ur ekki gagnrýna afstöðu til mála nema þau
stangist á við hugmyndafræðina. Ég hef
ekkert á móti henni sem slíkri, það er bara
hreina kerfið sem hræðir mig, við erum ný-
stigin upp úr öld sem var í kerfi og er illa
brennd af tímabilum hreinnar vísinda- og
tæknihyggju og ég veit ekki hvort það er
tímabært að leggja í aðra tilraun alveg
strax. En maður ræður því ekki sjálfur og
ekkert stöðvar hugmynd.“
Förum alla leið
Já, þú ert að lýsa heimi sem einkennist af
eins konar hugmyndaklámi, heimi þar sem
hugmyndir eru keyrðar í botn, sama hversu
vitlausar þær eru.
„Hugmyndir virðast vera dæmdar til að
fara alla leið hjá LoveStar-veldinu og hann
hefur vel efni á því að elta vitlausar hug-
myndir eins langt og þær vilja fara. Og ég
held reyndar að Íslendingar séu óvenju
hættulegir að þessu leyti. Ef við fáum ein-
hverja hugmynd hættum við helst ekki fyrr
en við höfum farið alla leið með hana og að
lokum alveg á kaf. Við högum okkur stund-
um eins og læmingjar, tökum okkur til og
hlaupum fyrir björg. Við eru búin að fara
gegnum ótal skeið; fiskeldi, loðdýrarækt, de-
CODE og síldarævintýrið, mestu rányrkju
Íslandssögunnar. Þegar við eignuðumst
gröfur eyðilögðum við 90% af öllu mýrlendi.
Einu sinni stóð mannfjöldi á Íslandi í réttu
hlutfalli við grasvöxt en nú er gras varla tal-
ið auðlind lengur. Auðlindin er önnur en nú
eru komnar stærri gröfur sem geta valdið
enn meiri spjöllum til að nýta eitthvað sem
er auðlind í bili. Við fáum einhverja hug-
mynd og útfærum hana á svo öfgakenndan
hátt að það verður ekki aftur snúið og svo
sitja næstu kynslóðir uppi með vitleysuna.
Kannski er eitthvað af þeim ótta í verkinu,
kannski óttinn við að mér sjálfum detti eitt-
hvað brjálæðislegt í hug sem skilur eftir sig
sviðna jörð.“
Heilindi á Vigdísar-
og Steingrímstímabilinu
Ungir höfundar virðast vera reiðir nú um
stundir, bækur eftir þig sjálfan, Mikael
Torfason og Steinar Braga eru fullar af
samfélagslegri gagnrýni sem ekki hefur far-
ið mikið fyrir í íslenskum skáldsögum síð-
ustu tvo áratugi eða svo. Eru ungir höf-
undar uppreisnargjarnari en hinir eldri?
„Mér persónulega finnst eins og það hafi
orðið sterkust skilin kringum 1997.
Kannski var ekki þörf á þessari gagnrýni
á Vigdísar- og Steingrímstímabilinu. Forset-
inn boðaði mannleg gildi og ræktun og upp-
græðslu og svo vorum við með forsætisráð-
herra sem gat hreinlega skipt um skoðun í
miðju viðtali eða sagst ekki hafa hugsað út í
hluti sem hann var spurður um eins og ekk-
ert væri sjálfsagðara. Samt var hann ekki
óvinsæll. Ég held að harkan hafi aukist í
samfélaginu, stjórnmálum og viðskiptalífinu
og þar af leiðandi líka í listum og viðfangs-
efnum höfunda. Eða gerist þetta kannski öf-
ugt? Áður var kannski rétta tækifærið að
njóta þess að vera handan sögunnar, sinna
listinni vegna hennar sjálfrar, vera fyndinn
eða rýna í söguna en þegar svo margt er að
gerast finnst manni maður nánast vera að
ljúga eða skrifa með lokuð augun ef straum-
arnir sem maður finnur svo fyrir fá ekki að
fljóta með. Það er erfitt að koma hjartans
málum á framfæri í skáldskap. Sumir eiga
kannski erfitt með að fóta sig og finna til-
finningum sínum form og farveg. En svo hef
ég aldrei verið hrifinn af hreinni samfélags-
legri gagnrýni einni og sér, það er skemmti-
legra þegar menn snúa öllu á hvolf.“
Fagurfræði jöfnunnar
Mig langar til að spyrja þig nánar út í
form, ekki síst vegna þess að þetta er fyrsta
skáldsagan þín en jafnframt sú síðasta ef
orð þín rætast. Eru mörk hinna hefðbundnu
forma að leysast meira og meira upp? Eru
samtímabókmenntir í deiglu hvað þetta
varðar? Er eitthvað mikið að fara að gerast?
„Þetta er örugglega ekki síðasta skáldsag-
an þannig að líklega mun maður þræla við
þetta um alla framtíð. Það sem mér finnst
einkenna mína kynslóð er hvað menn eru að
fást við ólík viðfangsefni og nálgast þau frá
ólíkum sjónarhornum. Það er nánast ómögu-
legt að setja einn stimpil á kynslóðina.
Formið á það til að renna og skríða en á
meðan sagan lifir í manninum þá held ég að
menn muni eilíft reyna að brjóta af sér
formið en leita í söguna aftur og aftur.“
Er LoveStar vísindaskáldsaga?
„Ekki endilega og alls ekki í þeim skiln-
ingi að hún sé full af vélmennum, geim-
skipum og leysigeislum, þetta er mjög jarð-
bundin saga. Ég myndi frekar nefna 1984
Orwells og Brave New World eftir Huxley
sem áhrifavalda. Einnig mætti nefna Kurt
Vonnegut, Italo Calvino, Primo Levy,
Bulgakov og Borges. Ég hef aldrei fallið fyr-
ir hreinum vísindaskáldsögum nema þá í
kvikmyndum.
Þessir höfundar eru allir nokkuð undar-
legir en fara aldrei yfir strikið, þeir hliðra
veruleikanum, breyta örfáum forsendum og
hafa alltaf sterka jarðtengingu og sam-
félagslega skírskotun. Þetta eru sjaldnast
orð út í bláinn.“
Þú varst á eðlisfræðibraut í menntaskóla
og hófst nám í læknisfræði við Háskóla Ís-
lands áður en þú snerir þér að íslenskum
fræðum. Manni virðist að þessi grunnur hafi
haft áhrif á skrif þín. Er það rétt?
„Já, ég held að það hafi sett einhverjar
varanlegar brautir í gang sem skáldskap-
urinn rennur alltaf út á. Ein fyrsta smásag-
an mín fjallaði um sjóara sem veiðir haf-
meyju og hjónabandsvandræði þeirra sem
stafa af því að hann á ekki vatnsrúm. Hug-
myndin að henni kviknaði þegar ég sá rönt-
genmynd af engli þegar ég var í læknisfræð-
inni. Blái hnötturinn er mjög vísindalegur
líka. Mér finnst eins og ákveðin hugsun sem
maður lærði í eðlisfræðinni hafi gagnast mér
við skrifin, að byrja með flókna jöfnu, leiða
hana út og tálga þar til maður stendur með
eitthvað einfalt og tært í höndunum. Það var
merkilegt að sjá í fyrsta sinn fegurðina í
slíkri jöfnu. Að ímynda sér hvernig örlítil
jafna gat falið í sér nánast óendanlegar
stærðir. Þetta er reyndar sama fagurfræði
og gildir í ljóðlistinni.“
Blikur vissulega á lofti
En hvað um íslenska áhrifavalda? Hvaða
augum líturðu íslenska bókmenntahefð?
„Ég hef sótt mikið í hana og allar aldir
hennar, ljóðlistina kannski sérstaklega í
fyrstu en síðan allan skáldskap allra alda.
Það sem hefur ekki síst dregið mann áfram
hafa verið þjóðsögur og hliðargreinar sem
fáir lesa og því fylgir spennandi uppgötv-
unartilfinning. Mest áhrif hafði vinnan við
geisladiskinn Raddir sem innihélt gamlar
upptökur á rímum og þulum. Þar skynjaði
maður tregann sem fylgdi formbreytingunni
og hruni gömlu bændamenningarinnar og í
rauninni þær fullkomnu breytingar sem hér
urðu upp úr seinna stríði. Það var sláandi að
heyra gamlar konur syngja Passíusálmana
vitandi að þær kunnu þá alla utanbókar.
Maður getur líka verið þakklátur fyrir þá
sterku kynslóð sem kemur á undan okkur og
hefur vanið landann á skáldskap sem er ekk-
ert léttmeti. Ég hitti blaðamann frá Spiegel
og hann spurði hvernig á því stæði að al-
menningur læsi svona mikið bækur og
spurði hvort íslenskir höfundar einfölduðu
mál sitt. Hann hafði einkennilegar hug-
myndir um almenning. Kannski eimir eitt-
hvað eftir af anda gömlu kvennanna sem
kunnu Passíusálmana þótt blikur séu vissu-
lega á lofti.“
Ég held að harkan hafi aukist
í samfélaginu, stjórnmálum og
viðskiptalífinu og þar af leið-
andi líka í listum og viðfangs-
efnum höfunda. Eða gerist
þetta kannski öfugt? Áður var
kannski rétta tækifærið að
njóta þess að vera handan sög-
unnar, sinna listinni vegna
hennar sjálfrar, vera fyndinn
eða rýna í söguna en þegar svo
margt er að gerast finnst
manni maður nánast vera að
ljúga eða skrifa með lokuð
augun ef straumarnir sem
maður finnur svo fyrir fá ekki
að fljóta með.
throstur@mbl.is
Morgunblaðið/Kristinn