Lesbók Morgunblaðsins - 30.11.2002, Qupperneq 6

E
F ég, August Sander, maður
sem er vel á sig kominn lík-
amlega og andlega, þykist sjá
hluti eins og þeir eru en ekki
eins og þeir ættu að vera eða
gætu verið, þá vona ég að mér
verði fyrirgefið en ég get ekki
gert þetta öðruvísi. Ég hef ver-
ið ljósmyndari í 30 ár og helgað mig starfinu
af allri þeirri alvöru sem mér er fært að gefa;
leiðin hefur verið misjöfn, en hún hefur kennt
mér að sjá mistök mín. Sýningin í Listahöll-
inni í Köln er afrakstur rannsókna minna og
ég vonast til þess að ég sé á réttri leið. Mér er
ekkert meira á móti skapi en sykursæt ljós-
myndun með tilgerð, uppstillingum og brell-
um. Af þessum sökum leyfði ég mér að segja
sannleikann af einlægni um samtíma okkar og
manneskjurnar.
Þetta skrifar August Sander árið 1927 í
tengslum við fyrstu opinberu sýninguna á
portrettmyndum hans, Maður tuttugustu ald-
arinnar, sem haldin var í Listahöllinni í Köln.
Portrettmyndum hans var ætlað að vera
spegill samtímans, sjónræn og listræn heim-
ild um lagskiptingu þýsks samfélags, og sýna
á sem hlutlausastan og nákvæmastan hátt
fólk úr öllum stéttum og stöðum þjóðfélags-
ins.
Sýningin í Listahöllinni í Köln hafði orðið
að veruleika að undirlagi framsækinna lista-
manna borgarinnar og naut Sander mikillar
virðingar meðal þeirra. Útgefandinn Kurt
Wolff heillaðist af raunsærri þjóðfélagssýn
Sanders og gaf út árið 1929 fyrstu bók hans,
Andlit tímans, sem innihélt 60 portrettmyndir
frá árunum 1910–1929.
Heildarverkið Maður tuttugustu aldarinnar
var hins vegar ekki gefið út í kjölfar fyrri
bókarinnar eins og Wolff og Sander höfðu
ætlað sér. Kom þar til að Wolff seldi útgáfu-
fyrirtækið sitt árið 1930 og neyddist til að yf-
irgefa Þýskaland þegar Hitler komst til valda
árið 1933. Verk Sanders féllu í ónáð því að sú
mynd sem hann dró upp af þýsku þjóðfélagi
þótti stríða gegn þeirri sem var þjóðernissósí-
alistum, nasistum, að skapi. Árið 1936 gerðu
nasistar upptæk þau eintök sem prentuð voru
af Andliti tímans og öll prentmót sem tengd-
ust bókinni voru eyðilögð.
Rétt er að hafa í huga að sögulegur bak-
grunnur er afar mikilvægur þegar lesa skal
úr verkum Sanders; verkefnið þróast í takt
við stjórnmála- og efnahagslegar hræringar í
Þýskalandi en einnig samhliða listsköpun
annarra listamanna tímabilsins og sárri per-
sónulegri reynslu Sanders.
Samband stjórnmála og lista
Versalasamningurinn sem gerður var í lok
fyrri heimsstyrjaldarinnar var áfall fyrir
Þjóðverja sem þótti samningurinn afar órétt-
látur. Þeir töldu sig alls ekki vera eina um að
bera ábyrgðina á stríðinu og urðu að sætta
sig við niðurlægjandi kröfur sigurvegaranna
og greiða háar stríðsskaðabætur.
Með afsögn Vilhjálms annars féll þýska rík-
ið og við tók Weimarlýðveldið. Saga Þýska-
lands á millistríðsárunum næstu ár er lituð af
baráttu og harðri andstöðu, til að kollvarpa
hinu unga lýðveldi. Gremja spratt af Versala-
samningnum og óx við hersetu Frakka í Ru-
hrhéraði sem og stofnun þýska Weimarlýð-
veldisins á grunni sem voru rústir einar, í
þjóðfélagi sem bauð aðeins upp á efnahags-
hrun og eymd að stríði loknu. Heimskreppan
hafði skelfilegar afleiðingar í Þýskalandi. Árið
1932 voru sex milljónir Þjóðverja atvinnu-
lausar. Það var einmitt í þessari efnahagslegu
ringulreið og örvæntingu sem þjóðernissósía-
listar með Hitler í broddi fylkingar náðu eyr-
um almennings. Hitler höfðaði til þjóðern-
iskenndar og ljúfsárra minninga um liðna
tíma og lofaði vinnu og brauði. Árið 1933 setti
Hindenburg forseti Hitler í kanslaraembætt-
ið. Weimarlýðveldið leið undir lok og Þriðja
ríkið kom í staðinn með alræðisstjórn sem
brennimerkti þýsku þjóðina.
Það skyldi því engan undra að listin og
stjórnmálin hafi verið eins samofin og raun
ber vitni. Það var einkum eftir fyrri heims-
styrjöldina sem listamenn almennt fóru að
horfa gagnrýnum augum á samtíma sinn.
Framúrstefnuhópa fer að gæta sem gagnrýna
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 30. NÓVEMBER 2002
þau gildi og hefðir
sem áður voru í
mestum metum. Allt
var nú tekið til end-
urskoðunar í listinni
og varð að viðfangs-
efni, ekki síst hjá
Dada í Berlín og
listamönnum nýju
hlutlægninnar, lista-
stefnu sem kom
fram í Þýskalandi á
þriðja áratugnum.
Í nýju hlutlægn-
inni voru það eink-
um listmálararnir
Georg Grosz og Otto
Dix sem gagnrýndu
samtímann hvað
ákafast og í verkum
þeirra mátti finna
ljótleikann sem þeir
upplifðu í umhverfi
sínu. Um átta millj-
ónir manna höfðu
fallið í fyrri heims-
styrjöldinni og helm-
ingi fleiri voru ör-
kumlaðir til lífstíðar.
Því gátu þeir ekki
gleymt og vildu
minna samtímann á
það. Þeir máluðu
myndir af vændis-
konum og örkumla
hermönnum sem
enginn vildi sjá
orðna að betlurum,
lifandi sönnun um
grimmd mannanna
og tilgangsleysi
stríðsins. Til að und-
irstrika fáránleikann
og öfgar samfélags-
ins sjást svo gjarnan
hjá Dix góðborgarar
stíga dans sér til
skemmtunar, líkt og
til að undirstrika fá-
ránleika, siðfræði-
lega ringulreið og
hræsni. Þá nær
listamaðurinn Anton
Räderscheidt í verk-
um sínum fram þessari tilvistarkreppu og ör-
væntingu sem einkenndi tímabilið.
Hér birtast fátæktin og sársaukinn í ofur-
raunsæi og eymd hjá listamönnunum. Þótt
verk Dix og Grosz hafi vakið mikið hneyksli í
Weimarlýðveldinu voru þau umborin. En
1933, þegar Hitler komst til valda, var öll
framúrstefnulist og allar gagnrýnisraddir
flokkaðar sem „bolsjévikamenning“; verk Dix
og annarra í nýju hlutlægninni eru flokkuð
sem úrkynjuð list.
Sander og sannleikur hans
Sander var helsti fulltrúi nýju hlutlægn-
innar í ljósmyndun í Þýskalandi og með verk-
efni sínu Maður tuttugustu aldarinnar vildi
hann „segja sannleikann af einlægni um sam-
tíma okkar og manneskjurnar“ með hjálp
nýju ljósmyndunarinnar. Þrátt fyrir hlutleysi
og nákvæmni rannsóknarmannsins, sem
Sander er hvað þekktastur fyrir, verður hin
augljósa ádeila verkefnisins einungis snarp-
ari, því að hún sýnir hlutina eins og þeir eru;
þetta voru ekki hin „réttu andlit“ Þriðja rík-
isins.
Heildarhugmynd Sanders var í raun að
gera eitt stórt portrett af Þjóðverjum, þar
sem heildin skipti mestu máli, líkt og um
mósaíkmynd af þjóðfélaginu væri að ræða.
Verkinu skiptir Sander niður í sjö megin-
flokka: Bóndinn, Handverksmaðurinn, Konan,
Stéttir og stöður, Listamennirnir, Borgin og
Hinir minni máttar. Sérhverjum flokki var
svo skipt í undirflokka til nánari aðgreiningar.
Fyrsti flokkurinn, Bóndinn, hefur að geyma
elstu portrettmyndirnar sem voru teknar áð-
ur en Sander fær hugmyndina að Manni tutt-
ugustu aldarinnar og eru frá árunum 1910–
1914. Frá þessum tíma eru m.a. portrett sem
Sigríður Zoëga ljósmyndari aðstoðaði hann
við að gera þegar hún vann sem aðstoðarkona
og nemandi hans árin 1911–1914. Í þessum
portrettmyndum af bóndanum og fjölskyldu
hans má sjá óð til fósturjarðarinnar og
bernskuslóðanna, sem voru Sander svo kær-
ar, en einnig bóndann sem bar uppi sam-
félagið fyrir fyrri heimsstyrjöldina. Þá vill
Sander einnig sýna þróunina úr sveit í borg
til að gefa sannari mynd og teflir því saman
Borginni og Bóndanum. Hann tekur mið af
krepputímanum og bætir inn flokkum á borð
við atvinnulausa sem er í takt við tímabilið.
Listamenn eru stór hópur í Manni tutt-
ugustu aldarinnar en á sýningunni í Ljós-
myndasafni Reykjavíkur, sem geymir 76
portrettmynda Sanders frá 1911–1943, má
finna m.a. portrettmyndir af listmálaranum
Otto Dix, og Anton Räderscheidt, sem og
fjölda annarra framsækinna listamanna í
Köln sem störfuðu í anda nýju hlutlægninnar.
Þá fær Konan einn flokk fyrir sig, svo og fyr-
irmenn samfélagsins í ýmsum stéttum og
stöðum.
Í sjöunda og síðasta flokknum má finna
Hina minni máttar, s.s. betlara, blind börn og
örvita. Þegar Sander fellur í ónáð hjá nas-
istum hverfur hann í „sköpunarútlegð“ sem
listamaður í eigin landi, en bætir við í verk-
efni sitt portrettmyndum af gyðingum og öðr-
um ofsóttum mönnum. En hann bætir líka við
portrettmyndum, meðal annars af hermönn-
um, sem gerir ádeiluna einungis skarpari, og
pólitískum föngum; veruleika sem er honum
mjög nálægur því sonur hans Erich hafði ver-
ið félagi í þýska kommúnistaflokknum og var
handtekinn af nasistum árið 1936. Sander
tekur mynd af syni sínum ári áður en hann
deyr í fangabúðunum og er sú mynd einnig á
sýningunni í Ljósmyndasafni Reykjavíkur.
En samferðafólk Sanders er ekki afmyndað
líkt og í verkum Dix og Grosz. Það er þvert á
móti stolt og heldur reisn sinni og virðingu.
Flestir sem eru á myndunum koma úr dag-
legu umhverfi Sanders og má því ætla að
gagnkvæmt traust, sem ríkti milli fyrirsætn-
anna og hans, hafi auðveldað honum að fá að
taka myndirnar. En það kemur ekki í veg fyr-
ir hlutlausa sýn Sanders og vissa fjarlægð
sem hann tileinkar sér. Sander einblínir ekki
síst á útlínur og form, í ætt við formgerð-
arflokkun (typólógíu) sem hann er einkum
þekktur fyrir; einstaklingarnir verða nánast
að sýnishornum þar sem heildin skiptir meira
máli en sérhver ljósmynd. Með sama kerf-
isbundna hætti tekur hann mynd af lækninum
og atvinnuleysingjanum, bakaranum og bónd-
anum. Einstaklingurinn er nafnlaus, hvort
sem hann er þekktur eða óþekktur. Með því
að tileinka sér hlutleysi og raunsæi nær
Sander fram samræmi forms og innihalds.
Sander lifði það ekki að sjá æviverk sitt
gefið út og var það aðallega Günther sonur
hans sem bjargaði verkinu frá gleymsku.
Hvernig sem litið er á portrettmyndir Sand-
ers eru þær einstakt brautryðjandaverk.
Ekki síst er Sander frumkvöðull að því leyti
að hann nær að þurrka út skilin milli heim-
ildar og listar sem lengi vel hafði verið þránd-
ur í götu ljósmyndara; heimildargildið átti
það til nefnilega að bera listræna nálgun of-
urliði en verk Sanders gera hann að einum
mesta portrettljósmyndara 20. aldar. Sann-
leikurinn sem Sander færir okkur er kjarni
verksins í Manni tuttugustu aldarinnar; þegar
allt kemur til alls er um að ræða einn stóran
hóp af manneskjum, samferðafólki Sanders,
sem myndar eina stóra mósaíkmynd, þrátt
fyrir ólíkt hlutskipti í þjóðfélaginu sem hver
og einn hverfur aftur til þegar myndatöku er
lokið.
PORTRETTLJÓS-
MYNDARI 20. ALDAR
E F T I R H Ö N N U G U Ð L A U G U G U Ð M U N D S D Ó T T U R
Höfundur er listfræðingur hjá Ljósmyndasafni
Reykjavíkur.
Á morgun, sunnudag, lýkur í Ljósmyndsafni Reykja-
víkur sýningu á verkum þýska portrettljósmyndarans,
Augusts Sanders. Á sýningunni gefur að líta 76 port-
rettmynda hans frá árunum 1911-1943 sem allar til-
heyrðu stórhuga brautryðjandaverkefni hans Maður
tuttugustu aldarinnar. Verkefni þessu, sem Sander
vann að ævilangt, var ætlað að endurspegla á hlut-
lausan og raunsæjan hátt þýsku þjóðina, stéttir
manna og stöður innan þess, á tuttugustu öldinni.
August Sander, Lyklasmiður, 1928 © Die Photographische Sammlung/
SKStiftung Kultur-August Sander Archiv, Cologne; VG Bild-Kunst, Bonn.