Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.2002, Side 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. DESEMBER 2002
E
GILS saga Skallagrímssonar
eftir Snorra Sturluson kom út
á haustdögum. Þann tíma-
mótaviðburð hljótum við að
íhuga vel og vandlega. Höf-
undar Íslendingasagna hafa
lengi verið okkur hugleiknir.
Það hefur virst ein-
hvern veginn óhugsandi að enginn
þekktur snillingur ætti heiðurinn að
ritun sagna eins og Eglu, Njálu, eða
Laxdælu. Leitin að höfundinum hefur
komið huganum á flug, og jafnvel
skerpt hugsun okkar um sögurnar
sjálfar. En á hinn bóginn er ekki síður
heillandi að enginn viti hver skóp
þessi sérstæðustu verk íslenskra bók-
mennta; að enginn eigi þau.
Fá bókmenntaform virðast í fljótu
bragði ólíkari en Íslendingasaga og
dróttkvæð vísa. Stíll sagnanna meitl-
aður í munnlegri frásagnarlist, virðist
oftast einfaldur, markviss og vífil-
lengjalaus – þó að hann geti vissulega
verið margræður. En vísurnar
sprottnar upp úr lokuðu umhverfi
hirðar og síðar skólalærdóms, eru
hins vegar torskildar, flóknar í formi
og þrífast á margslungnu myndmáli.
En hvað gerist svo þegar þessi tvö
form mætast í sögunum? Er saga sem
geymir vísur ekki annars konar texti
en saga án vísna? Vísa lýtur öðrum
lögmálum en saga, og kallar á annars
konar lestur og íhugun. Af hverju
samþykktu áheyrendur – og síðar les-
endur – þetta skrýtna stefnumót og
fasta samband. Varð samruni, eða
vindur tvennum, eða jafnvel fleiri sög-
um fram?
Það er merkilegt hve lítið hefur í
raun verið rætt um þá formlegu til-
raun sem gerð er í sögum af skáldum,
ekki síst í Eglu. Hún sker sig að
mörgu leyti frá hinum skáldasögun-
um, ekki síst vegna þess að söguhetj-
an er engri annarri lík. Egill er skáld
en honum heppnast aldrei að verða
hirðskáld í Noregi, gamla heimaland-
inu, jafnvel þó að hann verði sótt-
dauður á níræðisaldri. Þetta er sagan
um skáldið sem dáð er á Íslandi og
Englandi, en flytur aldrei lofkvæði
fyrir norskan konung að hætti hirð-
skálda. Þegar Egill flytur loks Höf-
uðlausn sína í Jórvík er snaran um
háls honum. Saga skáldsins og
mannsins er mikil tragedía. Kontra-
punkturinn í þeirri sögu er skáldskap-
urinn, ekki aðeins lausavísurnar held-
ur umhugsun um skáldskap, ef svo
má að orði komast, og læt ég þá vera
að kalla fram þau fjölmörgu stef sem
hljóma í því margradda verki sem
Egla óneitanlega er. Þess vegna er
ekki hægt að fjalla um söguna án þess
að skilja hlut vísnanna í frásögninni,
ekki aðeins merkingu þeirra heldur
einnig hljómfallið.
2.
Áður en lengra er haldið er líklega rétt að
átta okkur aðeins á þeirri Eglu sem við leggj-
um til grundvallar þegar við íhugum ritun
hennar á fyrra helmingi þrettándu aldar, og
mátum Snorra Sturluson við höfundinn. Eins
og við vitum er nafn höfundarins hvergi nefnt
í neinu riti, og efni Egils sögu ekki til um-
ræðu í öðrum sögum. Egils Skallagrímssonar
er hvergi getið í konungasögum, enda ekki
við öðru að búast í ljósi fjandsamlegra sam-
skipta hans og Eiríks blóðaxar. Hann varð
aldrei skáld Hákonar Aðalsteinsfóstra, jafn-
vel þó að samskipti þeirra væru vinsamlegri.
Egla er þannig stök í textalegu samhengi, en
það er ekki einsdæmi um Íslendingasögur.
Nú vill svo til að varðveist hefur brot af
handriti Eglu frá miðri þrettándu öld. Þetta
fræga brot – Þetubrotið sem er nú á sýningu
í Þjóðmenningarhúsi – geymir elstu leifar
handrits Íslendingasagna. Athugun á texta
þessa gamla brots sýnir vel að texti sögunnar
hefur breyst töluvert á þeim hundrað árum
sem liðu þar til Möðruvallabók var rituð und-
ir miðja fjórtándu öld – en hún geymir þann
texta sem jafnan hefur verið lagður til grund-
vallar útgáfum sögunnar. Af samanburði er
ljóst að skrifari Möðruvallabókar geymir
knappari texta, og þar eru vísurnar ekki í
eins góðu horfi. Þær þrjár vísur sem varð-
veittar eru í Þetubrotinu eru hins vegar ljós-
ar og ekkert brenglaðar. Sá sem hefur skrif-
að þær hefur skilið skáldamálið, skilið
vísurnar. Meðal þeirra voru þó flóknar vísur,
eins og þær sem fela nafn Ásgerðar Bjarn-
ardóttur.
Ef við erum skotin í þeirri hugmynd að
Snorri sé höfundur Egils sögu Skallagríms-
sonar, þá verðum við að viðurkenna að hann
skrifaði ekki þá Egils sögu sem við lesum í
útgáfum í dag. Eða í þeirri útgáfu sem kom
út á haustdögum undir nafni hans. Ekki að-
eins stíll sögunnar hefur breyst, heldur er
ekki vitað hvort vitnað hafi verið til kvæð-
anna, Sonatorreks, Höfuðlausnar og Arin-
bjarnarkviðu, í heilu lagi í Egils sögu ef
marka má örlög þeirra í handritum sögunnar.
Ég býst við að við séum sammála um að án
þessa kveðskapar breyti Egils saga nokkuð
um svip, og þar með persóna Egils. Í kvæð-
unum kemur t.d. glíma Egils við Óðin fram,
en hún er undarlega fjarri heimi lausavísn-
anna. Hverjir bættu þessum kvæðum inn síð-
ar, og af hverju?
Nú er ástæða til að glöggva sig aðeins á
þeim áheyrendahópi sem kallaði á ritun Egils
sögu í upphafi þrettándu aldar. Ég er ekki í
nokkrum vafa um að sagan hafi orðið til á
Vesturlandi, meðal afkomenda Mýramanna,
og meðal Sturlunga. En að mínu áliti eigum
við að standast þá freistingu að nafngreina
ákveðinn höfund, við eigum að nema staðar í
leitinni að höfundinum, því að um leið og við
nefnum hann hefur Egils sögu verið mark-
aður bás sem henni var ekki ætlaður. Sagan
er ekki höfundarverk eins manns. Handritin
sýna okkur þvert á móti að sagan breyttist í
meðförum nýrra kynslóða, svo að erf-
itt er að draga upp mynd af þeirri
Eglu sem fyrst varð til í Borgarfirði
á fyrra helmingi þrettándu aldar.
Saga Egils er tengd ritun kon-
ungasagna. Hún sprettur upp úr
sama umhverfi og Heimskringla og
höfundurinn hefur skáldskap um
konunga á heilanum. Sagan villir þó
ekki á sér heimildir, að því leyti að
hún er klárlega Íslendingasaga; jafn-
vel þó að sögusviðið sé oftast nær út-
lönd, nánar tiltekið Noregur. Það er
kannski ástæða til þess að rifja upp
að höfundar Íslendingasagna, þ.e.
þeirra sagna sem hafa hirðskáld sem
aðalpersónu, blanda hirðkveðskap
þeirra ekki inn í þær sögur sem segja
af þeim sjálfum. Þannig fjallar Kor-
máks saga um skáldið ástsjúka og
vísurnar um Steingerði og persónu-
leg átök hans, en ekki um Kormák
við hirð konunga. Og ekki er vitnað
til sama kveðskapar eftir hann í Kor-
máks sögu og í Heimskringlu. Þannig
eru skýr mörk – að því er virðist – á
milli vísna sem rata í Íslendingasögur
og konungasögur, og í því vali kemur
fram mat á heimildagildi vísna í þess-
um tveimur sagnaflokkum. Landa-
mærin milli bókmenntategunda eru
greinanleg að þessu leyti, en um leið
afhjúpast djúpur og glöggur skiln-
ingur á eðli lausamáls og viðhorf til
söguefnis.
Snorra Edda tilheyrir heimi kon-
ungasagna. Snorri Sturluson vitnar
lítið sem ekkert í vísur eftir hetjur
Íslendingasagna í Skáldskaparmálum
Snorra Eddu, heldur hefur mestan
áhuga á dæmum úr viðurkenndum
vísnabanka konungasagna. Hann
segist sjálfur vitna til höfuðskáld-
anna, en það voru skáldin sem hlotið
höfðu opinbera viðurkenningu kon-
unga – og þar með höfunda kon-
ungasagna. Þau eru t.d. nefnd í
Skáldatali, fyrstu bókmenntasögu Ís-
lendinga eins og Bjarni Guðnason
lýsti verkinu. Snorri fylgir kanón
konungasagnanna – sem hann sjálfur
átti þátt í að skapa í Heimskringlu –
og menningarpólitískum skilningi
sínum á sannfræði og heimildum.
Undantekningarnar frá vinnureglu
Snorra eru því mjög athyglisverðar,
og sú fyrirferðarmesta er Egill
Skallagrímsson. En til hvaða vísna
Egils vitnar hann? Í Konungsbók
Snorra Eddu er níu sinnum vísað í
dæmi úr kveðskap Egils til að skýra
myndmál dróttkvæða, og nú vill svo
til að Snorri grípur einkum til löngu kvæð-
anna sem trúlega tilheyrðu ekki Egils sögu í
öndverðu. Kvæðanna þriggja Sonatorreks,
Höfuðlausnar og Arinbjarnarkviðu. Kvæða
sem voru viðurkennd höfundarverk Egils á
dögum Snorra, en áttu þó hvergi heima í
konungasögum, og rötuðu ekki einu sinni inn
í Eglu í heilu lagi, ekki fremur en önnur
kvæði Egils, svo sem Skjaldardrápa, Beru-
drápa og drápan um Aðalstein Englandskon-
ung. Auk þess vitnar Snorri í tvær lausavís-
ur, eina sem geymdi fallega kenningu um
sumarið, dals miskunn fiska, og sem hefst
með orðunum Upp skulum órum sverðum og
lýsir árás Egils og Þórólfs á Lund; hins veg-
ar vísu orta við hirð Aðalsteins konungs.
Mér finnst ástæða til að taka það alvarlega
að Snorri telji Egil vera höfund Arinbjarn-
arkviðu, Höfuðlausnar, og Sonatorreks.
EGILL, SNORRI OG
HÖFUNDURINN
Sonatorrek; Egill sækir lík Böðvars sonar síns. Myndlýsing Jóns Axels Björnssonar. Úr ritsafni Snorra Sturlusonar
„Ef við erum skotin í þeirri hugmynd að Snorri sé
höfundur Egils sögu Skallagrímssonar, þá verðum
við að viðurkenna að hann skrifaði ekki þá Egils
sögu sem við lesum í útgáfum í dag. Eða í þeirri út-
gáfu sem kom út á haustdögum undir nafni hans.“
E F T I R G U Ð R Ú N U N O R D A L