Pressan - 18.10.1990, Blaðsíða 9

FIMMTUDAGUR PRESSAN 18. OKTÓBER
Sjálfsmorðstíðni ungra manna á aldrinum 15 til 24 ára
er hœrri á Islandi en í nokkru afþeim löndum sem skila
inn upplýsingum um sjálfsvíg til Alþjóðaheilbrigðis-
málastofnunarinnar. Tíðni sjálfsmorða íslenskra karl-
manría á þessum aldri er til dœmis tvisvar sinnum hœrri
en í Sviþjóð, sem þó er með tíundu hœstu sjálfsmorðs-
tíðnina.
Grunar að sjálfsvíg séu
önnur algengasta
dánarorsök unglinga
HELGA HANNESDÓTTIR GEÐLÆKNIR
Tíðni sjálfsmorða meðal ungra
manna á Islandi helst ekki í hendur
við fjölda sjálfsvíga í öðrum aldurs-
hópum. í heild eru sjálfsvíg á íslandi
ekki ýkja fleiri en meðal annarra
þjóða. Ef miðað er við tölur um öll
sjálfsmorð er ísland sextánda í röð-
inni samkvæmt upplýsingum frá Al-
þjóðaheilbrigðismálstofnuninni, en
35 lönd skila slíkum upplýsingum
inn til hennar.
Þar sem þessi háa tíðni sjálfs-
morða meðal ungra íslenskra karl-
manna er ekki almennt kunn meðal
fólks innan heilbrigðiskerfisins hafa
litlar sem engar rannsóknir verið
gerðar á orsökum þess að Islending-
ar skera sig jafnmikið frá öðrum
þjóðum hvað þetta varðar og raun
er á.
Samkvæmt upplýsingum PRESS-
UNNAR er málið hins vegar enn al-
varlegra fyrir það, að þessi sjálfs-
morð eru mun tíðari í ákveðnum
landshluta en annars staðar á land-
inu.
HELMINGI HÆRRI
SJÁLFSMORÐSTÍÐNI MEÐAL
UNGRA MANNA EN ANNARRA
Sjálfsmorðstíðni hjá öllum aldurs-
flokkum er 14,0 á hverja 100 þúsund
íbúa á íslandi eða um 34 sjálfsmorð
á ári. Sjálfsmorðstíðni hjá ungum
mönnum á aldrinum 15 til 24 ára er
hins vegar 31,2 af 100 þúsund íbú-
um. Tíðni sjálfsmorða meðal ungra
karlmanna á íslandi er því meira en
helmingi hærri en meðal allra ann-
arra aldurshópa.
Samkvæmt upplýsingum frá Al-
þjóðaheilbrigðismálastofnuninni
framdi 41 ungur maður á aldrinum
15 til 24 ára sjálfsmorð á árunum
1984 til 1989. Eins og áður sagði
jafngildir þetta 31,2 sjálfsmorðum á
ári á hver 100 þúsund í þessum ald-
ursflokki. Það land sem hefur næst-
hæsta tíðni sjálfsmorða í þessum
aldursflokki er Austurríki, en sjálfs-
morðstíðni ungra manna þar er
27^2 á hverja 100 þúsund íbúa. Á eft-
ir Islandi er sjálfsmorðstíðnin hæst í
Noregi af Norðurlöndunum, eða
23,6.1 Svíþjóð er hún 16,9 og í Dan-
mörku 16,5.
ísland sker sig ekki á sama hátt úr
þegar litið er til sjálfsmorða í öllum
aldurshópum. Þar er ísland í sex-
tánda sæti ásamt Kanada. Sjálfs-
morðstíðni er langhæst í Ungverja-
landi eða þrisvar sinnum hærri en á
Islandi.
Það eru því einkum sjálfsmorð
ungra manna og pilta á íslandi sem
vekja athygli í upplýsingum Al-
þjóðaheilbrigðismálastofnunarinn-
ar.
KOM GEÐLÆKNUM
GERSAMLEGA í
OPNA SKJÖLDU
Það var löng og krókótt leið sem
þessar ógnvekjandi upplýsingar um
háa sjálfsvígstíðni íslenskra drengja
fóru til íslands. Alþjóðaheilbrigðis-
málastofnunin kallar árlega eftir töl-
fræðiupplýsingum frá landlækni og
hagstofu hér og í þessu tilviki var
síðan unnið úr þeim upplýsingum í
Genf, ásamt upplýsingum frá 33
öðrum löndum. Það var svo á al-
þjóðlegu þingi barna- og unglinga-
geðlækna í Japan í sumar sem töl-
urnar um geigvænlega þróun sjálfs-
víga ungra íslenskra manna voru
lagðar fram.
Helga Hannesdóttir, sem sat þing-
ið ásamt þremur öðrum íslenskum
geðlæknum, segir að þessar upplýs-
ingar hafi komið þeim gersamlega í
opna skjöldu. Það varð því fátt um
svör þegar fulltrúar annarra landa á
þinginu óskuðu upplýsinga um
hvernig íslensk stjórnvöld tækju á
þessum vanda og hvort rannsóknir
hefðu verið gerðar á forsögu þeirra
ungu manna sem hafa fyrirfarið sér
undanfarin ár.
„Það var meira en lítið óþægileg
aðstaða fyrir okkur íslendingana að
vita þetta ekki, þó við geðlæknar
gerðum okkur grein fyrir því að
tíðni sjálfsvíga meðal ungra manna
hefði aukist og hefðum oftar en einu
sinni spurst fyrir hjá heilbrigðisyfir-
völdum um hvernig þau tækju á
þessum málum," segir Helga og
bætir við að fátt hafi verið um svör.
„Algengasta dánarorsök unglinga
hér á landi er slys en mig grunar
jafnvel að önnur algengasta orsökin
sé orðin sjálfsmorð meðal unglings-
drengja, þó ég sé ekki viss um það,“
sagði Helga.
UPPLÝSINGARNAR LÁGU
FYRIR EN VORU EKKI
KYNNTAR SÉRSTAKLEGA
Ólafur Ólafsson landlæknir sagði
í samtali við PRESSUNA að hæst
hefði sjálfsvígstíðni í þessum aldurs-
hópi verið 1981—’85, en virtist nú
fara lækkandi.
„Þetta er ekki séríslenskt vanda-
mál,“ segir landlæknir, „því tölur
héðan haldast í hendur við sam-
bærilegar tölur frá öðrum löndum.
Þessar tölur lágu fyrir hjá landlækn-
isembættinu en við kynntum þær
SJÁLFSMORÐ UNGMENNA FLEST Á ÍSLANDI
1 ísland mmi 31,2
2 Austurríki mm 27,2 :
3 Sviss mm 26,3
4 Kanada mm 25,5
5 Ástralía mm 24,4
i 6 Noregur mn 23,6 !
7 Bandaríkin mn 21,3
8 Ungverjaland mn 21,0 ;
9 Sovétríkin mi 17,4 :
10 Svíþjóð mi 16,9 :
Eins og sjá má af töflunni hér aö of-
an er sjálfsmorðstíðni ungra manna á
aldrinum 15 til 24 ára haest á íslandi
af öllum þeim löndum sem skila inn
slíkum upplýsingum til Alþjóðaheil-
brigðismálastofnunarinnar. Tölurnar
sýna sjálfsmorðstíðni á hverja 100
þúsund íbúa í þessum aldurshópi.
Súlurnar sýna hins vegar hvað þessi
tíðni jafngildir mörgum sjálfsmorð-
um á ári miðað við íbúafjölda á ís-
landi. Eins og sjá má er sjálfsmorðs-
tíðni ungra manna um helmingi
hærri á íslandi en í Svíþjóð.
Ef litið er til sjálfsmorða í öllum
aldursflokkum greina (slendingar sig
ekki frá öðrum þjóðum. Á íslandi er
sjálfsmorðstíðnin sú sextánda
hæsta.
ekki sérstaklega, því þetta er álitið
mjög viðkvæmt mál. Tölur þessar
hafa birst í heilbrigðisskýrslum
embættisins og í öðrum ritum. Auk
þess hafa þessi mál verið rædd mjög
víða á undanförnum árum, með
læknum og öðru heilbrigðisstarfs-
fólki." Þrátt fyrir þessi ummæli land-
læknis virðast upplýsingar um tíðni
sjálfsvíga ekki hafa farið víðar en
svo, að fæstir viðmælenda PRESS-
UNNAR úr heilbrigðisstéttum höfðu
kynnst þeim fyrr en nýverið.
„Að baki sjálfsvígum eru ýmsar
ástæður, margar sjálfsagt óþekktar,
og oft eru hér að baki einhver veik-
indi,“ segir landlæknir. „Einnig eru
samverkandi þættir og meðal þeirra
má nefna atvinnuleysi, brostnar
vonir og væntingar. Auk þess má
nefna vímuefnaneyslu ungs fólks,
en fleira kemur til. í dag hefur fólk
með litla eða enga menntun ekki
sömu möguleika og aðrir. Til að
skapa óskaþjóðfélag þarf ákveðinn
stöðugleika í þjóðfélaginu og jafna
þarf aðstöðumun manna.“
HÖFUM ENGAN GRUN UM
LÍÐAN UNGLINGA Á
LANDSBYGGÐINNI
Tengsl einstaklinga við umhverfið
hafa verið skoðuð rækilega undan-
farna áratugi og viss fylgni hefur
fundist milli félagslegs skipulags og
sjálfsvíga.
Þórólfur Þórlindsson, prófessor
við félagsvísindadeild Háskóla ís-
lands, segist ekki vita af neinni at-
hugun á slíkri fylgni hér á landi.
„Við þurfum að kanna aðstæður
unglinga á íslandi," segir Þórólfur
og bætir við að engar tölur liggi fyr-
ir um útbreiðslu fíkniefnaneyslu
unglinga né hvernig andleg líðan
þeirra sé almennt. „Við höfum held-
ur engan grun um líðan íslenskra
unglinga á landsbyggðinni eða
hvernig þeir sjá framtíð sína fyrir
sér í öllum þeim breytingum sem nú
ganga yfir. Við vitum af hópi ung-
menna sem eru í vandræðum, bæði
hér í Reykjavík og úti á landi, en vit-
um ekki hve stór þessi hópur er og
ég hygg að stærð hans kæmi mönn-
um á óvart ef slík könnun yrði gerð.
Því miður vantar mikið á að við
stöndum nágrönnum okkar jafnfæt-
is í rannsóknum á uppvaxtarskilyrð-
um unglinga. Ég hef verulegar
áhyggjur af því að þær þjóðfélags-
breytingar sem nú ganga yfir hafi
miklu meiri áhrif á unglingana en
við gerum okkur grein fyrir. Ungt
fólk á landsbyggðinni stendur
frammi fyrir stórfelldum samdrætti
í sjávarútvegi og landbúnaði og þeir
sem alast upp á þessum stöðum
hljóta að líta til framtíðar á annan
hátt en við gerðum fyrir tíu árum.
Kannski eru þessar tölur um háa
tíðni sjálfsmorða ungmenna vís-
bending um að eitthvað annað og
meira sé að hjá íslenskum ungling-
um. Við vitum það ekki en auðvitað
ber okkur skylda til að athuga það,“
segir Þórólfur Þórlindsson.
SJÁLFSMORÐ AUKAST ÞEGAR
UPPLAUSN RÍKIR í
ÞJÓÐFÉLAGINU
Hvaða einkenni eru það þá á ís-
lensku þjóðfélagi sem ýta undir að
ungum mönnum á aldrinum 15 til
24 ára finnist sjálfsvíg vera eina
hugsanlega lausnin á tilvistarsárs-
aukanum?
Ástæðna sjálfsvíga má leita víða
og ugglaust eru flestar þeirra bæði
flóknar og einstaklingsbundnar.
Meðal eldra fólks má nefna geðsjúk-
dóma, langvarandi drykkjusýki, líf-
efnisfræðilega þætti og viðvarandi
þunglyndi. En ef spurt er um þjóðfé-
lagslegar ástæður má geta tíma-
mótakönnunar sem félagsfræðing-
urinn Emil Durkheim gerði í Frakk-
landi stuttu fyrir síðustu aldamót. í
könnun sinni bendir Durkheim
meðal annars á að sjálfsmorðstíðni
sé breytileg frá einu tímabili til ann-
ars og einnig að tíðni sjálfsvíga teng-
ist þjóðfélagsskipulagi á ákveðinn
hátt. Félagsleg einangrun, sem
meðal annars lýsir sér í því þegar
fjölskyldubönd rofna, eykur hætt-
una á sjáifsmorðum og eins er hætta
í aðsigi þegar upplausnarástand rík-
ir innan þjóðfélagsins og örar breyt-
ingar ganga yfir á skömmum tíma.
Durkheim nefndi fleiri fylgifiska
upplausnar, meðal annars aukna
skilnaðartíðni. Væri um mikla
sundrungu innan samfélagsins að
ræða og mannleg samskipti í lág-
marki taldi Durkheim að ýmis fé-
lagsleg vandamál, til dæmis sjálfs-
morð og skilnaðir, færu vaxandi.
Margir aðilar í ýmsum löndum
hafa fylgt þessum kenningum Durk-
heims eftir og staðfest þær á þeim
rúmlega hundrað árum sem liðin
eru frá útgáfu verksins.
Á RÆTUR í EINHVERRI
ÞJÓÐFÉLAGSMEINSEMD
Hvernig ætla heilbrigðisyfirvöld
að bregðast við vandanum?
„Upplýsinga-, fræðslu- og stoð-
fundir hafa verið haldnir, meðal
annars að tilstuðlan heilbrigðisyfir-
valda og annarra. Áreiðanlega þarf
víða að bæta geð- og sálfræðiþjón-
ustu, en enn hefur enginn bent á
betri stofnun til þess að undirbúa
börn sæmilega fyrir lífið en góða
fjölskyldu," segir Ólafur Ólafsson
landlæknir.
„Mikilvægt er að bæta hag fjöl-
skyldna og gera fólki kleift að vera
meira með börnunum sínum. Það er
staðreynd að vinnuálag og langur
vinnudagur eru ekki góð forsenda
þess að geta notið samvista við sína
nánustu og gefið ungviðinu gott
veganesti. Hugsanlegt er að gildis-
mat þorra samfélagsins sé með
röngum áherslum og stundum
finnst mér við vera á einhverri und-
arlegri leið; í burt frá grundvallar-
gildunum. Aukin sjálfsvígstíðni er
óskaplega margþætt mál en eitt-
hvað er greinilega að úr því við fá-
um þetta yfir okkur. Ég kann ekki
svör við því öllu en er ekki í nokkr-
um vafa um að þetta á sér rætur i
einhverri þjóðfélagsmeinsemd,"
segir landlæknir.
„Það mikilvægasta í þessu máli er
að greina einstaklinga í sjálfsmorðs-
hugleiðingum á mjög virkan hátt, til
þess að koma viðkomandi til með-
ferðar og koma í veg fyrir sjálfs-
morðið," segir Helga Hannesdóttir.
„í þjóðfélagi okkar eru svo miklir
fordómar að jafnvel þó fólk fremji
sjálfsmorð er sterk og ríkjandi af-
neitun á að viðkomandi hafi átt við
einhver vandamái að stríða og jafn-
vel verið þunglyndur. Það eru miklir
fordómar gegn geðsjúkdómum í
landinu, sérstaklega geðrænum
kvillum hjá börnum og unglingum,
og lítið hefur verið reynt að vinna
gegn þeim," sagði Helga.
AÐSTANDENDU R HRÆÐAST
FORDÓMA UMHVERFISINS
Forsaga þeirra ungu manna sem
endað hafa líf sitt fyrir eigin hendi
er ekki þekkt og iilmögulegt að
sanna með tölum að vanræktu
barni sé hættara við sjálfsvígi en
öðrum. Vandamálið er það „óþægi-
legt“ og fólk upplifir það sem svo
mikinn smánarblett að hvorki syrgj-
endur sjálfir né nánustu aðstand-
endur þeirra fá sig til að ræða um
nístandi sorgina, missinn og það
sem betur hefði mátt fara.
Algengt er að þeir foreldrar sem
missa barn vegna sjálfsvígs byrji á
að ásaka sjálfa sig og tortíma sér
jafnvel íleit að skýringum sem aldr-
ei fást. Ástæða sjálfsvígsins er hulin
og aðstandendur þess látna standa
berskjaldaðir í sektarkennd sinni og
skömmustu. Fólk unnir sér engrar
hvíldar og flýr þá stundum á náðir
áfengis eða róandi lyfja eða hellir
sér út í allt of mikla vinnu í stað þess
að takast á við sársaukann.
Sektarkennd sem þessi getur stað-
ið fólki fyrir þrifum allt lífið og þeg-
ar þar við bætist að fólk hræðist for-
dóma umhverfisins er ekki að undra
að því finnist öll sund lokuð. Foreldr-
ar eða maki þess látna leitast gjarna
við að taka á sig byrðar sem enginn
ræður við meðan örvæntingarfull
leit að skýringu fer fram. Erfitt reyn-
ist að fá fólk til að viðurkenna reið-
ina út í hinn látna, og þessum stöð-
uga sársauka sem ástvinurinn or-
sakaði fylgja mikil líkamleg og and-
leg einkenni.
FUNDIR UM SJÁLFSMORÐ
MIKIÐ SÓTTIR
Vegna breytts þjóðfélagsmynsturs
fer stuðningur aðstandenda við
syrgjendur minnkandi, því eftir
langan vinnudag hefur fólk ekki
orku til að fara í sorgarhús dag eftir
dag. Syrgjendur virðast því fá lítinn
stuðning frá fjölskyldu og vinum en
geta þess í stað leitað til fólks með
faglega þekkingu.
Samtök um sorg og sorgarvið-
brögð eru vettvangur fyrir fólk sem
deila vill reynslu sinni og sorg með
ÓLAFUR ÓLAFSSON LANDLÆKNIR
öðrum og á fyrstu sex mánuðum
starfseminnar voru skráðar yfir eitt
þúsund komur. Samtökin halda ár-
vissa fundi um missi vegna sjálfsvígs
og eru þeir best sóttir allra funda
samtakanna, auk þess sem athygli
vekur að þessa fundi sækja karlar í
jafnmiklum mæli og konur. Er þá
bæði um að ræða feður þeirra sem
hafa fyrirfarið sér og einnig er al-
gengt að þeir sem fyrst koma að
fólki, svo sem lögreglumenn, telji
sig þurfa á aðstoð að halda eftir erf-
iða aðkomu. Ólöf Helga Þór, for-
maður samtakanna, bendir á að
fundir séu haldnir á vegum þeirra í
Laugarneskirkju á hverju þriðju-
dagskvöldi og kveðst vera viss um
að umræða um sjálfsvíg, orsakir
þeirra og afleiðingar geti verið til
gagns.
Þórdís Bachmann
Meöal þeirra sem aðstoðuðu PRESSUNA við
gerð þessarar greinar voru Helga Hannesdóttir
barnageðlæknir, Ólöf Helga Þór námsráðgjafi, ól-
afur Olafsson landlæknir, Sigmundur Sigfússon,
geðlæknir við Fjórðungssjúkrahúsið á Akureyri, og
Þórólfur Þórlindsson prófessor.
Við höfum engan grun
um líðan unglinga á
landsbyggðinni
■^^■■■^^■^■■■^^B ÞÓRÓLFUR ÞÓRLINDSSON FÉLAGSFRÆÐIPRÓFESSOR
Ekki í nokkrum vafa um
að þetta á sér rætur í
einhverri þjóð-
félagsmeinsemd