Tíminn Sunnudagsblað - 01.04.1962, Qupperneq 7

TÓMAS TRYGGVASON, JARÐFRÆÐINGURs
GERÐJARÐAR
( Jörðin er reikistjarna í einu af sól-
kerfum vetrarbrautarinnar. Efni þau,
sem í henni er að finna, munu flest
eða öll þau sömu og í öðrum stjörn-
um. Svo sem kunnugt er, þá er hún
hnöttótt að lögun, og má skipta henni
í lög eða belti frá miðpunkti út á við
eftir eðliseigindum og efnasamsetn-
ingu. Innsti hlutinn, kjarni jarðar, er
mjög þungur í sér, og er talið, að
hann sé líkur að þungum frumefnum.
Utan við þennan kjarna taka við létt-
ari efni eða efnasambönd, og hyggja
menn, að þau raði sér eftir minnk-
andi eðlisþyngd innan frá út að yfir-
borði jarðar. Þegar föstu efni sleppir,
tekur við vatnsbeltið, það umlykur
lönd öll og þekur um það bil þrjá
fimmtu hluta af yfirborði hnattarins,
en er ekki nógu þykkt til þess að
hylja allar mishæðir hinnar föstu
jarðskorpu. Yzt liggur lofthjúpurinn.
Er þeim himinsjó skipt í sammiðja
hvel líkt og hinum fasta hluta hnatt-
arins, með minnkandi eðlisþyngd því
utar sem dregur.
Það er aðeins örþunn skurn á yfir-
borði jarðar, þar sem beinum athug-
untim verður við komið. Hugmyndir
okJ r um alla innri gerð hnattarins
eru byggðar á þeim ályktunum, sem
draga má af rannsóknum á eldgosum,
jarðskjálftum, jarðeðlismælingum og
loftsteinum.
Jarðskjálftamælingar hafa leitt í
ljós, að hraði skjálftasveiflanna eykst,
því dýpra sem kemur í jarðskorpuna.
Bendir það til þess, að eðlisþyngd
bergsins aukist með dýpinu. Sveiflu-
hraðinn eykst þó ekki jafnt og þétt,
heldur þrep af þrepi.
Nokkra tugi kílómetra efst í jarð-
skurninni er hraði jarðskjálftasveifl-
anna því sem næst 5,5 km á sekúndu.
Með þeim hraða berast jarðhræringar
í graníti og öðrum þeim bergtegund-
um, sem eru ríkar að kísilsýru (SÍ2)
og álmi (AI2O3) og þess vegna fremur
léttar í sér. Af þessum sökum hefur
yzta lag jarðskurnarinnar hlotið nafn-
ið Sial.
Undir Sial taka við nokkrir tugir
km með rúmlega 6 km/sek. sveiflu-
hraða. Svarar það til þess, að á þessu
dýptarbili sé bergið svipað blágrýti
um eðlisþyngd.
Enn vex ganghraði jarðskjálfta-
sveiflanna og er nú 8 km/sek. Virðast
hér tekin við þétt berglög og þung í
sér, snauð að álmi og fremur kísil-
vana, en því ríkari af járni, magnesíu
og öðrum málmum.
í 2900 km dýpi verða mjög gagn-
gerar breytingar á eðlisástandi hnatt-
arins. Meðal annars minnkar hraði
Tómas Tryggvason
miðdepli jarðar, eða með öðium orð-
um sagt, að hnötturinn væri gerður úr
bráðinni málmkviku innan 2900 km
dýpis. Rannsóknir seinasta áratugs
hafa leitt í Ijós, að svo er ekki, heldur
er allra innsti kjarninn óbráðinn.
Eðlisþyngd bergs við yfirborð jarð-
ar er 2,5—3,0 (eðlisþyngd er miðuð
við þunga hreins vatns, sem er gefin
eðlisþyngdin 1 við 4 stiga hita. Einn
lítri af 4° heitu vatni vegur nákvæm-
lega 1 kg. Berg með eðlisþyngdina 3,0
er þess vegna þrisvar sinnum þyngra
en vatn.). Eðlisþyngd hnattarins í
heild e'r aftur á móti 5,6, en af því
leiðir, að hann er miklum mun þyngri
í sér hið innra en hið ytra.
Enn má nefna loftsteina, sem koma
til jarðar utan úr himingeimnum. Eru
þeir taldir vera molar úr hundruðum
himintungla. sem líklegt má þykja,
að verið hafi svipaðir jörðinni að gerð
og efni. Sumir loftsteinar eru úr
nikkelblönduðu járni, en aðrir úr
kisilsýrusamböndum svipuðum þeim,
sem fyrirfinnast yzt í jarðskorpunni.
Hugmyndir okkar um efnasamsetn-
ingu jarðkjarnans voru í fyrstu sóttar
til loftsteinanna, en jarðeðlisfræði-
legar rannsóknir hafa fremur styikt
þær en veikt. Ályktanir þær um gerð
og efnasamsetningu hnattarins, sem
dregnar verða af ofangreindum at-
hugunum og mælingum, ber allar að
sama brunni.
Jarðfræðilegar athuganir takmark
ast við ójöfnur á yfirborði hnattarins,
sem venjulega eru ekki nema nokk-
ur hundruð metra þykkar. Dýpstu ár-
gljúfur munu vera um það bil 2000
m djúp, og borað hefur verið niður i
6 km dýpi. Sums staðar hafa jarðlög,
sem upprunalega voru því sem næst
lárétt, snarazt ogjiggja nú skáhallt.
Þar sem svo stendur á, miðast þykkt
laganna ekki við lóðrétta línu, heldur
við falllínuna á yfirborð þeirra. Tjör-
neslögin svokölluðu eru gott dæmi um
Framhald á 142. síSu.
jarðskjálftasveiflanna hér skyndilega
úr 13 niður í 8,5 km/sek. Er talið, að
í þessu dýpi Ijúki hinni storknuðu
jarðskurn og við taki bráðinn kjarni,
þungur í sér og ríkur mjög að ýmiss
konar málmum, einkum járni og
nikkel. Til skamms tíma var álitið, að
kjarninn væri bráðinn alla leið inn að
Skýringarmynd
sýnir gerð
(arSar.
T I M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ
127