Tíminn Sunnudagsblað - 24.02.1963, Blaðsíða 7

Síðari hluti
Sigurður Ólason, lögfræðingur:
Hvað gerðist á Baulárvöllum?
IV.
ÉG hafði í greinarkorni Tiér í næst-
síðasta sunnudagsblaði rætt nokkuð
um Baulárvelli á Snæfeilsnesi, sögu
þeirra og óhugnanleg örlög, er bæjar-
húsin á þessu afskekkta fjallabýli
voru brotin niður með ókennilegum
hætti, á öndverð'ri síðustu öld. En
hvað er um sanngildi þeirra frásagn-
ar? Hvað var her raunverulega á ferð-
um. Og hvemig hefur býli þessu reitt
af?
Ýmsum mun sjálfsagt þykja sagan
um „Baulárvallaundrin“ fremur ótrú-
leg, og enn eru aðrir, sem þykjast
þess umkomnir, að stimpla hana sem
hreina lygisögu, hjátrú og hindur-
vitni. En varlega skyldu menn samt
fullyrða slíkt. Eg held varla, að það
verði vefengt með nokkrum gildum
rökum, að atburðir þessir hafi raun-
verulega skeð, þótt einhverju geti
skeikað um smærri atriði. Aldrei
heyrði ég í mínu ungdæmi, að fólk
þar í byggðarlagi drægi á nokkurn
hátt í efa, að húsbrotin á Baulárvöll-
um hafi í raun og veru átt sér stað.
Fjöldi fólks í þann tíð hafði á sín-
um yngri árum þekkt eða heyrt frá-
sagnir eldri manna á þeim tíma, sem
mundu um atburðina, eða höfðu jafn
vel verið vitni að þeim eða verksum-
merkjum þeirra. Sjálfur heyrði ég
t.d. gamlan mann, merkan og skil-
ríkan, Kristján á Ytra-Lágafelli, segja
frá þeim, en faðir hans var einn
þeirra, sem tilkvaddir voru á vett-
vang daginn eftir og hjálpuðu til við
endurbygging bæjarhúsanna. Frá-
sagnir beggja prestanna, sr. Árna í
„Eilífðarverum" og sr. Lárusar í þjóð
sögum Ólafs Davíðssonar, eru byggð-
ar á tilgreindum heimildum, nánast
samtímis atburðunum sjálfum, svo
að þar getur varla farið neitt veru-
legt milli mála. Einnig minnist Helgi
Hjörvar á Baulárvallaundrin í hinni
ágætu héraðslýsingu sinni í Árbók
Ferðafélagsins 1931. Engu málsmet-
andi fólki þar um slóðir datt í hug að
vefengja, að undur þessi hafi gerzt,
og býst ég þó varla við, að fólk í
þessu byggðarlagi hafi verið trúgjarn
ara eða hjátrúarfyllra en almennt
gerðist í landinu á þeim tímum. Vit-
anlega fá slíkar sögur oft á sig reyf-
arakenndan blæ, er frá líður, en þar
fyrir er engin ástæða til þess að
rengja þessa frásögn, að meginefni til.
„Trúið aldrei rengingamanninum",
sagði sr. Árni, því að rengingamaður-
inn hefði að öðru jöfnu minna á að
byggja en frásagnarmaðurinn.
Fljótt á litið gæti frásögn þessi þó
sýnzt tortryggileg, að því leyti, að
hennar finnst hvergi getið í skrifuð-
um eða prentuðum heimildum frá
þeim tímum. Reyndar færi það nokk-
uð eftir ártali eða tímasetning at-
burðanna, hvað lagt verður upp úr
þessu atriði: Guðlaugur Jónsson seg-
ir þá hafa gerzt að líkindum vetur-
inn 1838—39, en Kristján Elíasson
telur, að þeir hljóti að hafa gerzt all-
löngu síðar, 1848 eða þar um, og sama
kemur fram hjá sr. Lárusi Halldórs-
syni. Eg trevsti mér ekki til þess að
dæma um, hvor hefur á réttara að
standa, en einhvem veginn finnst
mér þó í fljótu bragði, að fyrri ártöl-
in komi betur heim. Að' minnsta kosti
væri það með uokkrum ólíkindum, að
svo sérstæðra atburða hefði ekki ver-
ið að einhverju getið í „fréttablöðum"
þeim, sem þá voru farin að koma út í
landinu, (Þjóðólfur o.fl.), — og því
næst t.d. í Annál 19. aldar, — ef þeir
hefðu gerzt skömmu fyrir 1850, en
hins vegar þyrfti þetta ekki að vera
tortryggilegt, ef t.d. er gengið út frá
árunum 1838—39 eða þar um. Þegar
þess er gætt, að konan flýði til byggða
niður að Hrísdal, þá hefur bærinn
(Dal)hvammur á Dufgusdal væntan
lega .enn ekki verið kominn í ábúð,
en þangað er miklum mun skenrwnra
frá Baulárvöllum heldur en niður í
hreppa, og hefði konan að sjálfsögðu
flúið þangað, ef þar hefði verið at-
hvarfs að leita á þeirri tíð. En þar
sem Hvammur byggist fyrst nálægt
miðri öldinni, liafa Baulárvallaundrin
þá að líkindum orðið fyrir þann tíma.
— Hugsanlega eiga eftir að koma I
leitirnar einhver gögn, sem upplýsa
þessi og fleiri atriði nánar, t.d. skoð-
unargerð hreppstjóra eftir bæjar-
brotið. Ef til vill er óvarlegt að miða
atburði þessa við ábúðartíma Jóns
„Sundmanns", sem sr. Árni tilgrein-
ir, því að vel geta nöfn hafa skolazt
til, t.d. ef tveir ábúendur hafa heitið
Jóns nafni. Að sjálfsögðu verður að
taka frásagnirnar um Baulárvallaundr
in með nokkurri varúð, um þess kon-
ar minni háttar atriði, enda þótt hitt
megi hafa fyrir satt, að atburðirnir
hafi raunveruiega gerzt og frásagn-
irnar séu i öllum höfuðdráttum rétt-
ar og sannleikanum samkvæmar.
V.
En hvað var svo þetta, sem þarna
gerðist, hvaða öfl voru að verki, hvað
var á seyði? Oft heyrðum við ungl-
ingarnir á tal eldra fólksins um þessa
dularfullu atþurði og fleiri af slíku
tagi þar í byggðarlagi. Auðvitað höfðu
menn sitthvað til mála að leggja og
ýmsar skýringar og tilgátur fram að
færa. Ýmist vildu menn skýra atburð-
ina út frá eðlilegum og náttúrlegum
forsendum eða þá liins vegar, ef allt
um þraut, út frá einhvers konar yfir-
náttúrlegum forsendum, þar sem skýr
inganna á þessum fyrirbærum kynni
að vera að leita utan hins takmark-
aða sviðs mannlegrar þekkingar og
skilnings.
Það, sem mönnum kom helzt til
hugar, var, að konan hefði e.t.v. sjálf
brotið niður bæinn, að um hafi ver-
ið að ræða jarðhræringar, hvirfil-
storm, lausa stórgripi á ferð, jafnvel
bjarndýr og svo framvegis. Hins veg-
ar var þess og til getið, að skrímsli
Vlð Baulárvallavatn á sumardegl.
T f M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ
175