Tíminn Sunnudagsblað - 05.12.1965, Side 14

valið villiketti til tilraunarinnar, og
þeir hefðu verið þeim ótta slegnir í
búrum sínum, svo sem ljóst sé af
lýsingu Thorndikes sjálfs, að þeir
hefðu ekki notið sín. f öðru lagi hefði
verið fráleitt að búast við því, að villi-
kettir toguðu í snúrur eða sneru hún-
um, þar eð slíkt hefði verið þeim með
öllu framandi. Hér ætti þeim mun
fremur við að hafa í huga, hvernig
menn haga sér, þegar þeir eru skelf-
ingu lostnir við óvænt atvik eða í
ókunnu umhverfi. Komist menn í
háska, sem þeim er óvæntur og ókunn
ur, grípa þeir einmitt til örþrifaráða
í blindni, án nokkurrar skynsamlegr-
ar íhugunar. Við slík skilyrði verða
ekki framkvæmdar neinar tilraunir,
sem gefi hugmynd um eðlileg við-
brögð dýra.
III.
Þótt tilraun Thorndikes væri hart
dæmd, fæddi hún af sér margar til-
raunir, sem betur var til stofnað og
varpað hafa nokkru ljósi á hugsana-
getu dýra. Kunnastar eru þær, sem
þýzki sálfræðingurinn Köhler gerði á
heimsstyrjaldarárunum fyrri. Hann
notaði aðallega simpansa og með því
að þeir eru meðal þeirra apa, sem lík-
astir eru mönnum Æð vaxtarlagi og
gerð heilans, ættu þessar rannsóknir
að fræða okkur um, hve nærri mann-
legum lausnum viðfangsefna dýr geta
komizt.
Tilraunum af þessu tagi má haga
á margan hátt. Einföld er sú tilraun,
að bera dýrinu mat, en hafa grind á
milli þess og matarins og jafnframt
grindur til beggja hliða Það kemst
ekki beint að matnum, en snúi það
hins vegar frá honum, er óhindruð
leið út úr kvínni að baki og kringum
grindurnar. Dýrið verður þá að hafa
þau hyggindi til að bera að fara
krókaleið að matnum. Það skilur.
hvernig i pottinn er búið
Hvað gera dýr, þegar um þetta er
að velja? Ekki einungis apar, heldur
einnig hundar, munu hlaupa frá matn-
um til þess að komast kringum grind-
urnar. Kjúkiingum fer á annan veg.
Þeir þyrpast að grindinni, hlaupa þar
fram og aftur og hvarfla ekki svo
langt frá, að þeir missi sjónar á matn
um Slampist beir að lokum út úr
kvínni, er það ekki af því að
þeim hafi skilizt eitt eða neitt, heldur
hafa þeir hrökklazt það óviljandi á
hlaupum sínum. Það er því reginmun-
ur á ráðleysisringli kjúklinganna og
aðförum hundsins og apans. Hundur-
inn og apinn hyggja fyrst að matn-
um gegnum grindina, en síðan er eins
og þeir rykki sér til. Þeir nema staðar
og horfa í kringum sig, snúa svo
skyndilega við jg hlaupa út úr kvínni.
Hre.vfingarnar eru jafnar og hiklausar
— gerólíkar flökti kjúklinganna At-
ferli hundsins og apans sýnir, að þeir
bera skynbragð á umhverfi sitt og
vita, hvernig þeir eiga að koma vilja
sínum fram.
Þetta virðist kannski ekki sérlega
mikil þraut. Samt er vert að bera
fulla virðingu fyrir hyggindum þeirra,
sem leysa hana. Dýrs er mjög freistað,
þegar matur er settur fyrir framan
það, og það á bágt með að snúa brott.
Freistingin er þeim mun meiri, sem
maturinn er nær því, og oft förlast
hundi skynsemin, ef maturinn er lát-
inn alveg við grindina. Það bindur
hann við grindina, að hann sér mat-
inn rétt við nefið á sér og finnur af
honum þefinn. Náttúrleg löngun í
matinn verður þá yfirsterkari skyn-
samlegri íhugun.
Þyngri er sú þrautin að læra að
nota hjálpartæki. Köhler sá, er áður
getur, lét banana svo langt frá grind,
að simpansar hans náðu ekki til þeirra
nema þeir notuðu prik, sem lagt var
hjá þeim, til þess að skara þeim til
sín. Aparnir margreyndu að seilast í
bananana, og eftir ítrekaðar tilraunir
virtust sumir þeirra ætla að gefast
upp. Þeir lögðust oft vælandi niður.
Fáeinir tóku prikið og handléku það
á ýmsa vegu, en virtust þó ekki
skynja, að þeir gætu haft gagn af
því. En þeir, sem skynugastir voru,
hættu allt í einu fitli sínu, ráku prik-
ið gegnum grindina og ofan á banan-
ann, svo að þeir gátu dregið hann að
sér. Slíkt atferli ber ótvírætt vitni um
skilning á vandanum og hæfileika til
þess að hugsa upp ráð. Köhler vísaði
því alveg á bug, að slíkt atferli gæti
kallazt blind eðlishvöt.
Slík þraut getur þó verið misjafn
lega þung eftir því, hvar prikið er
lagt. Sé prikið fyrir aftan apann, svo
að hann geti ekki séð það og matinn
samtímis, er vandinn miklu meiri.
Mörgum apanna skildist ekki, að prik
ið væri þeim nokkurs virði. Þegar
þeir sáu prikið, var maturinn ekki
lengur fyrir augunum á þeim, og þá
brast hyggjuvit til að tengja þetta
tvennt saman. Hugsun apa er sem sé
mjög bundin við það, sem hann hefur
fyrir augunum, og hann getur einung-
is að mjög litlu leyti skilið á milli
hugsunar og athafnar. Þessu er öðru-
vísi farið um menn.
Málið er mönnunum mjög mikil-
vægt hjálpargagn til þess að gera sér
brú á milli verkfæris og viðfangsefn-
is. Við eigum auðvelt með að hverfa
frá sjálfu viðfangsefninu og leita okk-
ur að hjálpartæki. Hér þyrfti ég prik,
segir maðurinn við sjálfan sig, og
með þessa skilgreiningu í huga getur
hann leitað hjálpartækisins. hvort sem
hann sér það, sem hann vill öðlast
með aðstoð priksins, eða ekki.
Nú var það svo, að nokkrir apanna
notuðu prikið á skynsamlegan hátt,
þegar þeir höfðu fengið nægjanlegf
ráðrúm til umhugsunar, enda þótt
þeir vrðu að snúa sér frá banananum
til þess að ná sér I það. Enn sögu-
legra var þó hitt, að tveim apanna
lærðist að nota stutt prik, sem þeir
náðu ekki til bananans með, til þess
kraka tií sín staf, er var svo langur,
að þeir gátu seilzt með honum í lost-
ætið. Þetta leystu þeir af hendi, þó
að þeir yrðu að fara frá grindinni til
þess að sækja prikið. Ef til vill má
álykta, að slíkt atferli bendi til hugs-
anagangs, sem iíkist mjög hugtaka-
notkun manna.
Fengu nú aparnir skilning á því,
að prik var einungis eitt margra tækja
sem nota mátti til þess að seilast eftir
mat? Eða urðu þeir að læra upp á
nýtt, að fleira gat að gagni komið?
Það sannaðist, að apar, sem lært höfðu
að nota prik eða stafi í þessu skyni,
notuðu umsvifalaust mörg önnur
hjálpartæki á svipaðan hátt, ef það,
sem þeir voru orðnir vanir að nota,
var ekki nærtækt. Þeir drógu að sér
brekán með mat á, krökuðu með hálm
stráum og steinum, skóm og jafnvel
drykkjarkrús sinni.
Aparnir lærðu ekki einungis að ná
mat sínum með slíkum hjálpartækj-
um, heldur klifruðu þeir líka upp á
kassa, svo að þeir næðu til matar, er
hékk svo hátt uppi, að þeir gátu ekki
seilzt til hans með öðrum hætti. Fær-
ir Köhler fram skemmtilegt dæmi,
sem virðist sýna, að apar geti myndað
hugtakið ,,að klifra upp á eitthvað".
Köhler hafði komið með stiga, sem
hann ætlaði öpunum að nota, svo að
þeir næðu mat, sem hékk í þaki
búrsins. Þetta reyndist þó þung
þraut, og jafnvel einn skynsamasti ap-
inn, Soldán, virtist ekki geta leyst
þrautina. Nú var það einu sinni, að
hann þreif í Köhler, sem hélt að hann
væri að heimta það af sér, að hann
gæfi sér matinn. Hann hristi því ap-
ann af séi-. Við þetta reiddist apinn
stórlega. í sömu andránni bar gæzlu-
manninn að. Samstundis þreif Soidán
í höndina á honum, dró hann undir
matinn og sveiflaði sér fimlega upp á
öxlina á honum. Þannig leysti hann
þrautina, þó að hann reisti ekki upp
stigann, eíns og ætlazt hafði verið til.
Miklum takmörkunum reyndist háð
hvernig öpunum notaðist að kössum.
Væri kassinn látinn út í horn búrsins,
þannig að önnur hlið pg annar gafl
næmi við grindina eða vegginn, brást
þeim bogalistin. Öðru máli gegndi. ef
hann stóð úti á gólfinu, ef til vill
vegna þess, að athygli þeirra beindist
þá meira að honum. Kössunum í horn-
unum gáfu þeir ekki gaum, þótt auð-
veit væri fyrir þá að færa þá fram á
gólfið. Aftur á móti lærðu þeir að
hlaða kössum hverjum ofan á annan,
ef einn nægði ekki til þess, að þeir
gætu seilzt nógu hátt En aldrei skild-
ist þeim nauðsyn þess, að vandað væri
til slíkrar hleðslu. Þeir slengdu hverj-
um khssanum ofan á annan af mesta
hirðuleysi, svo að byggingin hrundi
iðulega. Þyrftu þeir marga kassa,
118
T í M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ