Tíminn Sunnudagsblað - 15.10.1967, Blaðsíða 20

Finnabæ dæmist óhrein og spít-
elsk“. Þannig liðu rúm þrjú ár,
unz sóknarmenn gátu með ör-
yggi fellt hinn skelfilega dóm.
Þegar prófasturinn hafði safnað
þeim saman, er skyldu fara á hæl-
ið næsta haust, var enn boðað til
fundar í sérhverri sóknarkirkju.
Þar var þess krafizt af bjargálna
mönnum, að þeir gæfu holdsveik-
um sveitunga sínum „alfatnað,
sængurklæði, eina öxi, eldker, mat
arskálar og drykkjarkrús og einn-
egin fjalir og saum í líkkistu11.
Eitt árið voru tvö lítil börn í tölu
„hinna óhreinu og spítelsku“. Með
þeim greiddu Álendingar þrettán
ríkisdali úr fátækrasjóði, og að
auki gáfu þeir börnunum „átta
vikna birgðir af jólamat og einn-
egin fjalir og saum í líkkistur".
Árið 1670 neitaði einn hinna „ó-
hreinu og spítelsku“ að flytjast á
hælið. Þetta var Níels Rósinkrans,
landsþekktur stórbóndi og „mikill
höfðingsmaður“. Prófasturinn
kvartaði þegar um mótþróa Níels
við yfirvöldin, og lénsmaðurinn í
Ábo'skipaði forstöðulækni holds-
veikrahælisins að fara ásamt sex
öflugustu sjúklingunum til Á-
landseyja og taka bóndann með
valdi. Þeir gerðu svo hinn fyrsta
nóvember, og þremur mánuðum
síðar er ritað í sjúkraskýrslu hæl-
isins, að Níels Rósinkrans sé lát-
inn.
f Noregi var holdsveiki afar tið,
þó að hún væri ekki svo mögn-
uð þar sem hér á íslandi. Árið
1845 töldu norskir sóknarprestar
1123 holdsveikisjúklinga, og ellefu
árum síðar skrásettu læknar 2858
holdsveikitilfelli. Þetta var ískyggi-
lega há tala, og forsvarsmenn heil-
brigðismála vissu hreint ekki,
hvernig verjast mætti frekari út-
breiðslu veikinnar. Loks árið 1873
fann Armauer Hansen holdsveiki-
sýkilinn og sannaði Ijóslega, að
sjúkdómurinn væri smitandi. Var
þá læknum þegar fahð að leita
uppi alla smitnæma holds-
veikisjúklinga og einangra þá í
sjúkrahúsum eða á sjálfum heim-
ilunum. Þessar aðgerðir báru góð-
an árangur. Árið 1906 töldust
holdsveikisjúklingar I Noergi 218.
og árið 1956 vonu þeir einungis
7 í öllu landinu.
Saga holdsveikinnar á íslandi.
Talið er, að holdsveiki hafi bor-
izt hingað í lok tólftu aldar eða
á fyrri hluta hinnar þrettándu og
bráðlega skotið rótum í öllum
fjórðungum. Ekkert er vitað um
sögu- hennar næstu 350 ár, en á
miðri sextándu öld hefur holds-
veiki verið orðin býsna tíður sjúk-
dómur, þar eð Knútur Steinsson
hirðstjóri lagði þá spurningu fyr-
ir lögmenn og biskupa árið 1555,
hvort ekki bæri nauðsyn til að
reyna að verjast þessum vágesti.
Höfðingjarnir svöruðu svo, að þeir
báðu konung að setja á stofn holds
veikrahæli í hverjum fjórðungi, en
konungur skeytti ekki um ósk
þeirra. Liðu nú tæp hundrað ár.
Árið 1649 kom Brynjólfur bisk-
up Sveinsson að máli við Henrik
Bjælke hirðstjóra og kvað mikla
þörf að hefta útbreiðslu holdsveiki
í landinu. Bjælke var og ekki
launung á nauðsyn slikra aðgerða,
og urðu þau málalok, að tveimur
árum síðar bauð konungur, -að
reistur skyldi holdsveikraspítali í
hverjum landsfjórðungi. Gaf kon-
ungur fjórar jarðir undir hælin:
Hörgsland á Síðu, Möðrufell í
Eyjafirði, Hallbjarnareyri í Eyrar-
sveit og Klausturhóla í Grímsnesi,
en hæli Sunnlendingafjórðungs
var síðar flutt að Kaldaðarnesi í
Flóa og loks að Gufunesi við Við-
eyjarsund. Biskupum og lögmönn
um fól konungur yfirumsjón með
byggingu og rekstri hælanna, og
þeir skyldu einnig tilnefna for-
stöðumenn þeirra. Starf-
rækslufjár var aflað svo, að kon-
ungur lagði til andvirði óþarfa
kvikfénaðar og kristfjárjarða, og
jafnframt runnu til spítalanna
gjöld fyrir hjúskaparleyfi með
skyldum eða mæðgum mönnum.
Árin 1652 og 1653 var einnig sam-
þykkt á Alþingi, að ákveðinn dag
í vertíðinni skyldi tekinn auka-
hlutur af öllum skipum í Sunn-
lendinga- og Vestfirðingafjórðungi
og væri hann meginframlag al-
þýðu til holdsveikrahælanna. Að
auki skyldu hreppar greiða lítil-
legan sjúkrastyrk.
Brynjólfur Sveinsson lét reisa
hæli í biskupsdæmi sínu árið 1653,
og var áhugi hans mikill um efi-
ingu þeirra og bætta aðbúð vist-
manna, en almenningi var hins
vegar óljúft að styrkja hælin með
fyrrgreindum aukahiut. Fór svo^
að lokum, að Brynjólfur ritaði
bréf til lögréttu árið 1657, þar
sem hann taldist undan innheimtu
aukahluta síns sökum mótþróa og
fálætis aliþýðu og sagði ágóðann
ekki svara kostnaði.
Spítalarnir voru sannarlega vott
ur viðleitni, en raunar komu þeir
að litlum notum, þar eð fæst-
ir íslenzkir holdsveikisjúklingar
dvöldust innan hælisveggja. Lærð-
ir sem leikir hugðu líkþrá vera
arfgenga, og þótti því einangrun
sjúklinga óþarfa umstang, ekki
hvað sízt, ef langt var til næsta
hælis. Fáir og jafnvel engir þekktu
líkþrá, fyrr en hún var komin á
síðasta og vevsta stig, en á byrj-
unarstigum var veikin oftast talin
skyrbjúgur og stundum heima-
koma. Limafallssýki hélt fólk með
öllu óskylda líkþrá, og fram yfir
miðja nítjándu öld var hún álit-
in eins konar gigtarsjúkdónniv.
Sakir alls þessa lætur nærri, að
hvergi hafi holdsveikisjúkling-
ar átt „betri daga“ en á íslandi,
og jafnframt má ljóst vera, að hér
var smithætta ískyggilega mikil
Að sjálfsögðu var reynt að beira
margvíslegum lyfjum til lækninga á
holdsveiki, og höfðu menn ejnk-
um trú á græðingarmætti kvik:.-
silfurs, enda þótt sjúklingar
fengju sjaldan af því nokkurn
bata. Eggert Ólafsson segir í 494.
kafla ferðabókarinnar: „Hún iþ.e.
líkþrá) hefir verið læknuð með
kvikrasilfurslyfjum.-^ Sjaldan . eða
aldrei hefir þó lækningin náð rétt-
um né fullkomnum árangri og oft
mistekst hún með öllu. Þetta staf-
ar af því, að lækningaraðferðinni
er beitt of ákaft og meðhöndlun-
in stendur of stutt og nægilega
gætni og reynslu í meðferð lyfj-
anna skortif." Það var og hjátrú
fólks, að sérhver, sem bæri kvika-
silfursmola í vasa sínum, yrði ó-
næmur fyrir líkþrá, en missti ein-
hver molann í eld og stæði i
bræðslugufunni mátti heita víst,
að hann tæk} veikina innan árs.
Um aldamótin 1700 er holds-
veiki ærið algeng, en í bólunni ár-
ið 1707 deyja því nær allir lík-
þráir menn á íslandi, og ber því
heldur minna á sjúkdómnum á
fyrri hluta átjándu aldar en áður.
Gætir hans þó í hverfi sýslu, og
sums staðar, til dæmis í Snæfells-
nessýslu, er hann allskæður.
t Eftir miðja öldina magnað-
ist holdsveiki enn að nýju og varð
þá svo skæð, að aldrei, hvorki
fyrr né síðar, munu sjúklingar
908
T f M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ