Tíminn Sunnudagsblað - 28.06.1970, Side 5

„í fyrndinni bjó einu sinni rík-
y? bóndi í Síðumúla (í Hvítársíðu),
fíann átti dóttur eina væna. Tll
fcennar Ibiðluðu ýmsi'r og þar á
Íieðal bóndinn á Sleggjulæk og
óndasonurinn á Fróðastöðum.
ór svo, að þóndasonur varð hlut-
t:arpari og 'féfck hann konunnar.
ar þá ákveðinn brúðkaupsdagur
og fjölmenni hoðið til veizlunnar
>ieggjulækj arhóndanum sveið
íetta mjög og fékk hann mann til
áð vega brúðgumann. Sá er nefnd-
ur Jón, er til þess varð. Jón var
maður hraustur og djarfur vel.
Hann fór til boðsins og lét ekki
á bera ætlan sinni. Leið svo að.
kvöldi og stóðu menn upp frá
borðum. Skuggsýnt var við stofu-
dyrnar og stóð Jón þar og beið
þess, að brúðguminn kæmi út, Leið
það og ekki á löngu áður hann
kæmi. Lagði þá Jón sveð.ju mikilli
i gegnum hann og féll hann og
fiaut í blóði sínu. Jón tók þegar
á rás, og var honum veitt eftirför.
Hann hljóp niður völlinn og ofan
að Hvítá. Kom hann þar að, er
hún fellur milli hamra tveggja.
Þar stökk hann yfir, en engi þoröi
að hlaupa á eftir. Milli hamra þess-
ara eru sextán álnir danskar, og
verður þar straumur mikill í
þrengslinu og kalla menn það
Kiáffoss. Hamrar þessir ganga
fram hver á móti öðrum eins og
veggir, og eru þeir svo sem rúm-
ur faðmur á þykkt. Nyrðri hamar-
inn er töluvert hærri en hinn
syðri og hefur bað Iétt hlaupið.
Nú er að segja frá boðsmönnurn
að þeir treystust ei til að leita Jóns
því myrkt var orðið. Komst hann
svo undan og segir sagan, að hann
hafi komizt á skip og farið utan.
Eftir víg þetta var hann Jón murti
kallaður.
Það er af brúðgumanum að
segja, að hann dó og var grafinn
að Síðumúlakirkju. Hafa menn enn
tll sýnis stein, sem á að hafa verið
Iagður yfir leiði hans. Steinn þessi
liggur fram undan kirkjudyrunum
í Síðumúla. Hann er rúm
tiálf þriðja alin dönsk á
lengd, ávalur fyrir báða enda
og íflatur að ofan. Einhver
hðgg eru á þeirri hliðinni,
sam upp snýr, og á það að vera
mannsmynd ofan að brjóstum og
sárið með blóðlækjunum. Ekkert
letur er eða sýnist að hafa verlð
á steini þessum.
Það segja menn og, að þá er
þatta varð, hafl verið hver vestur
frá Síðumúla á mel þeim, er nú
heitir Stgttimelur. Þar eru nú hvít-
leitar heílur og el ósvipað hvera-
grj’óti sem hverinn átti að vera.
Segja menn, að klæði hins vegna
manns hafi verið þvegin í hver
þenna. En sú er trú alþýðu, að
hverir hverfi þá og flytji sig burt,
er saklauss manns blóð kemur í
þá. Svo varð og í þetta sinn. Hver-
inn hvarf og kom snöggvast upp.
þar sem nú er laugin í Síðumúla.
Þaðan hvarf liann aftur og kom
upp fyrir sunnan Hvítá hjá Hurðar-
baki, og er það hinn rneiri hver-
inn“.
3.
Þannig hljóðar sagan í Þjóðsög-
um Jóns Árnasonar. — Um „leg-
stein brúðgumans“ er vert að geta
þess, að Jónas Hallgrímsson skáld
athugaði hann í Síðumúla, er hann
var á rannsóknarferð um þær
slóðir sumarið 1841. Kveður Jónas
svo að orði í dagbók sinni 21. júlí:
„Síðumúli. — Her findes, for-
uden mange nyere Llgstene, en
særdeles gamrnel og forslidt af
raat Arbejde. Den ser omtrent
saadan ud: (Uppdráttur Jónasar).
Det er ekki let at sige, hvad et
saadant Arhejde skal forestille:
den siges ellers i sin Tid at være
lagt over en anselig Mand. som
blev formedelst Jalousi myrdet
Brudenatten af hans Rival. Denne
styrtede slg efter fuldendt Gern-
ing i Síðumúlahver, en kogende
Springkilde, som derved forsvandt
og opkom paa den anden Side af
Hvitaaen, ved Gaarden Hurðarbak.
— Denne Legende er for saa vidt
ikke uden Interesse som man end-
mu (kan) se tydelige Levninger af
en udtörret, varm Kilde paa det
angivne Sted, og det nu ved senere
Iagttagelser er godtgjort, at saa-
danne Kilder i Island meget hypp-
igt har forandret Sted, og flytter
dem i Tidens Længde maaske alle
sammen".
Af þessari mimnisgrein Jónasar
má sjá, að þar f Hvítársíðunni lief-
ur lionum verið sögð munnmæla-
saga — áþekk ofanskráðri þjóð-
sögu, sem færð’var í letur síðar
en þetta var. Eitthvað hefur hún
samt verið frábrugðin sögunni um
Jón murta í þjóðsögunum, þar sem
Jónas telur hverinn hafa flutt sig
við það, að morðinglnn steyptist I
hann, þótt samkvæmt alþýðu
trú séu viðbrögð hversins í báðiun
tllfellum reyndar sama eðlis: for-
dæming á ódæðlnu.
En hverfum nú frá því að kanna
vitundarlíf og viðbWgð hvera, enda
nóg af því sagt. Mð beyrir til
þjóðtrúarþokunni — en hvað um
steininn í Síðumúla?
Árið 1921 var steinninn fluttur
í þjóðminjasafnið í Reykjavík, og
hefur Matthías Þórðarson skrifað
um hann eftirfarandi í safnauka-
skrá: „Hann er úr grófgerðu bas-
alti, sem er algengt um Borgar-
fjörð, allur urinn og ávalur, koll-
ótlur fyrir enda. Hann er 168 sm.
að lengd, 42 að breidd og um 24
að þykkt. Sennilega er hann eitt-
hvað lagaður til, og á annarri hlið
hans er greinileg mannsmynd, virð
ist helzt af búningnum vera kven-
mannsmynd, kona í kápu, sem
gengur upp yfir höfuð, fellur vel
að herðum og mjöðmum og nær
niður um hnén, en er brugðið eða
kiippt upp að framan, upp í mitt-
ið, svo að fellingar koma fram þar
fyrir neðan. Þessi yflrhöfn hylur
ekki andlit, háls að framan né
brjóst, og handleggirnir koma báð-
ir fram undan henni. Konan hall-
ar höfðinu lítið eitt til vinstri og
snýr jafnvel andlitinu til þeirrar
hliðarinnar. Hún kreppir vinstri
arm sinn um olnbogann og heldur
vinstri hendi undir kinn, en hægri
höndin kemur fram undan yfír-
höfninni um mittið og styður ttnd-
ir vinstri olnhogann. Hægri ermin
nær alveg fram að sjálfri hendinni,
fingur sjást greinilega á henni, en
eru ekki myndaðir eða orðnir
ógreinilegir á hinni. Sömulelðis er
andlit allt óskýrt, vottar þó fyrir
augum og nefi. Hægri vangi er
skýr og alleðlilegur. Nokkrar fell-
ingar erti frantan við hægri öxl-
ina. Dálítið ílöng hola á brjóstinu,
eða nokkru neðar á ef til vill að
merkja srnáop á kyrtlinum þar“.
Kristján Eldjárn bætir við í bók
sinni Hundrað ár í Þjóðmmjasafni:
„Síðumúlasteinninn á að haía verið
legsteinn . . . Þó verður þetta að
teljast mjög vafasamt. Legsteinar
voru oftast, ef ekki ævinlega, með
áletrun, sem greindi nafn hins
látna. Mannsmynd gat verið á leg-
steini, en þá sem mynd á steini,
ekki sjálfstæð mynd úr steini.
Miklu Mklegra verður að telja, að
hér sé um að ræða óháða högg-
mynd, sem gegnt hefur sjálfstæðu
hlutverkl 1 kirkjnnni á staðnum, og
þá vltanlega mynd af helgum
mannl, iLíklega er þetta myna af
Marlu iguðsmóður. Stelllngar kon-
unnar eru hlnar álþekktu sorgar-
T I M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ
509