Tíminn Sunnudagsblað - 24.10.1971, Side 5

kenning og verkkunnátta lagzt á
eitt i átökum sínum við náttúruna.
Þau orð Rogers Bacons, að vís-
indaleg hugsun og hreytni veitti
okkur drottinvald yfir náttúrunni,
hlutu almennt samþykki um miðja
nítjándu öld. Sú viðurkenning, að
þessi vísindalega kennisetning
skvldi vera leiðarljós manna í at-
höfnum þeirra, er eitt af því, sem
mest áhrif hefur haft á mannkyns-
söguna allt síðan akuryrkja hófst.
Það var ekki fyrr en á síðari
hluta nítjándu aldar, að fyrst varð
veruleg þörf á fcerfi heita, sem
lýstu sambandi lífveranna við um-
hverfi sitt. Hugtakið umhverfis-
fræði eða náttúruhagfræði var
notað á ensku máli árið 1873. Nú,
að liundrað árum liðnum, eru áhrif
manna á umhverfið ekki aðeins
margfalt meiri en áður, heldur
einnig allt annars eðlis orðin. Þeg-
ar sfcotum var hleypt úr fyrstu fall-
byssunum á fjórtándu öld, hafði
það áhrif á umhverfið. því að skóg-
ar voru höggnir og námugröftur
hafinn til þess að afla saltpéturs,
brennisteins, járns og viðarkola til
vopnagerðar. Kjarnorkusprengjur
eru vopn af annarri tegund og
annarri gerð. Væri styrjöld háð
með slíkum vopnum, myndi það
hafa áhrif á erfðaeðli allra lífvera
á jörðinni. Þegar árið 1285 voru
nokkur brögð að reykblandinni
þoku í Lundúnum, vegna þess að
brúnkol voru þá notuð til eldsneyt-
is. Sú notkun eldsneytis, sem nú
tíðkast, er aftur á móti orðin svo
mikil, að hún getur breytt efna-
samsetningu andrúmsloftsins, og
við getum aðeins gizkað á, hverjar
afleiðingarnar kunna að verða.
Leiðum við hugann að mannfjölg-
uninni í veröldinni, óðfluga vexti
stórborganna og öllum þeim firn
um af sorpi og skolpi, sem þaðan
flæðir, hlýtur öllum að skiljast, að
engin dýrategund hefur nokkurn
tíma fyrr haft jafnafkastamikla
hæfileika til þess að spilla um-
liverfi sínu sem mennirnir.
Háværar raddir eru uppi um
það, að eitthvað verði að gera. En
oft vill það við brenna, að tillög-
urnar, sem fram koma, hversu
gagnlegar sem þær kynnu að geta
verið, séu hlutdrægar og ekki laus-
ar við undirmál og einkum ætlað-
ar öðrum til eftirbreytni: Fordæm-
ið lielsprengjuna, stöðvið mengun-
Ina, hindrið mannfjölgun í lönd-
um Hindúa og segið þeim að éta
kýrnar heilögu. Einfaldasta ráðið
við varhugaverðri framvindu er
auðvitað að stöðva hana og hverfa
aftur til fortíðarinnar. Sums stað-
ar í Kaliforníu er þetta gert með
þeirri yfirborðsmennsku að breyta
Íjótum bensínstöðvum í eitthvað,
sem ber helzt keim af sviðsetningu
í kúrekamyndum. Fyrir þessu
standa menn, sem finnst eins kon-
ar hraðfrysting umhverfisins í
þeirri mynd, sem það bar áður en
plast og pappaumbúðir komu til
sögunnar, vera helzta lausnin. En
hvorki mun dýrkun fortíðarinnar
né fegrunarviðleitni ein nægja til
þess að sigrast á þeim umhverfis-
vandainálum, sem ógna okkur.
Hvað á þá að gera? Enginn veit
það með neinni vissu. Og með því
að við erum næsta treg til víðtæk-
ara ráðstafana, vofir yfir okkur sú
hætta, að kákið valdi nýjum vand-
ræðum, verri en þeim, sem við
ætluðum að sigrast á.
Fyrsta skrefið held ég ætti að
vera söguleg rannsókn á þeim
grundvelli, sem vísindi okkar og
tækni hvíia á, svo að við getum
hugsað það til botns, hvað hefur
leitt okkur í þessi spor. Vísindi
voru/áður í eðli sínu yfirstéttar-
fyrirbæri. Þau voru huglæg —
íhugun og vangaveltur. Verkþekk-
ing var aftur á móti meira bund-
in lágstéttunum. Tæknin byggðist
á reynslu manna og birtist í verk-
lagi þeirra. Þegar vísindi og tækni
mættust seint á síðustu öld, átti
það rót sína að rekja til félagslegra
byltinga, sem á undan voru gengn-
ar og minnkað liöfðu eða brotið
niður þjóðfélagslega aðgreiningu
og jafnað metin milli andlegrar og
líkamlegrar vinnu. Umhverfis-
vandamál nútímans eru afleiðing
nýrrar lýðræðismenningar. Spurn-
ingin er sú, hvort hin nýja veröld
jafnréttisins fær staðizt þann dilk,
sem hún dregur á eftir sér. Eins
og nú horfir virðist þess enginn
kostur — nema við gerhugsum og
endux-nýjum sum þau grundvallar-
sjónannið, sem stjórna hegðun
okkar.
Alkunna er, og nálgast barna-
skap að ítreka það, að tækni og
vísindi nútímans eru fyrirbæri,
sem felld hafa vexið í vestrænt
mót. Vitaskuld er tæknin ofin þátt
um, sem eiga uppruna sinn vítt
urn veröld, einkurn þó í Kína. Samt
sem áður er hin stórbrotna tækni,
sem menn liafa nú á valdi sínu,
vestrænt fyrirbæri, enda þótt
henni sé beitt í Japan eða Nígeríu.
Vísindi okkar hafa þegið arf frá
fyrri menningarskeiðum, og eink-
um eiga þau margt að þakka hin-
u; i mikilhæfu Aröbunx, sem uppi
Vi 'i’u á miðöldum og margir stóðu
gömlu Grikkjunum framar að
dugnaöi og skarpskyggni: Al-Razí
í læknisfræði, Ibn-al-Haythanx í
ljósfx’æði og Ómar Khayanx í stærð
fræði. En mörg vei’ka þessara snill
inga hafa glatazt á frunxmálinu og
eru aðeins til í latneskum þýðing-
um frá miðöldum. Þessar þýðing-
ar urðu grundvöllur að þróun
Vestur-Evrópu. Eins og nú er kom-
ið eru öil vísindi, sem vei’ulegt
gildi hafa, vestræn að gerð og
vinnubrögðunx, hvernig sem litar-
fari og tungutaki vísindamann-
anna er liáttað.
Sunxum staðreyndum öðrum
hefur verið minni gaumur gefinn,
af því að það eru nýlegar sögu-
rannsóknir, senx hafa leitt þær í
ljós. Forysta Vesturlandaþjóða í
vísindum og tækni er langt unx
eldi’i en hin svokallaöa vísindalega
bylting á steytjándu öld og iðnbylt-
ingin á átjándu öld. Þessi heiti
mega nú, í ljósi nýrrar söguþekk-
ingar. heita úrelt og flækja það,
sem þau áttu að skýra. senx sé tvö
mikilvæg skref á tveim þróunar-
brautum, er ekki voru samstiga.
Um árið 1000 eða kannski fyrr
byrjuðu menn í Vestur-Evrópu að
nota vatnsorku til annarra verka
en mala korn. Fyrstu vindmyllurn-
ar voru reistar um 1200. Fyrsti
vísirinn var nxjór, og tilbreytnin í
þróuninni var ekki mikil. en eigi
að síður hraðfjölgaði aflgæfunx og
sjálfvirkunx vinnutækjum, sem
spöruðu mönnum erfiði. Sá. senx
efast unx sanngildi þessarar full-
yrðingar, ætti að hyggja að ein-
hverju eftirminnilegastá sporinu í
sögu sjálfvirkninnar, klukkunúm
þyngdaraflsknúnu. Þá þraut leystu
menn snenxnxa á fjórtándu öld.
Þegar við lok miðalda var hinn
latneski hluti Evrópu konxinn
langt franx úr liinni fágúðu, hug-
lægu og fagurfræðilegu menningu
Múhameðstrúarmanna og Býsants
á tæknibrautinni. Hinn gríski
kirkjufaðir, Bessarion, tók sér ferð
á hendur til Ítalíu árið 1444, og í
bréfi, séixx hann skrifaði þjóðhöfð-
ingja sínum, lætur hann uppi
undrun sína yfir skipunum, vopn-
unum, vefnaðinum og gleriðjunni.
VfHINN — SUNNUDAGSBLAÐ
773