Lesbók Morgunblaðsins - 04.01.2003, Blaðsíða 3

E L Í N P Á L M A D Ó T T I R
U
M ÁRAMÓT virðist ein-
hverju lokið og annað
nýtt að taka við. Á slíkum
tímamótum hæfir gjarn-
an að líta aftur, á líðandi
stundu og fram í tímann.
Er jafn hlýðin kona sem
pistilhöfundur fer að líta í
kring um sig, hvað skyldi þá fyrst koma upp
í hugann annað en upphafið á ljóði Jóhanns
Sigurjónssonar:
Reikult er rótlaust þangið,
rekst það um víðan sjá.
Straumar og votir vindar
velkja því til og frá.
Ekki kannski út í bláinn að þessi ald-
argamla myndlíking leiti enn á hugann, ef
litið er á samansafn einstaklinga með
merkimiðann Ísland. Er ekki rótleysið
einna mest áberandi, nánast hvar sem drep-
ið er niður? Öll umræða virðist eitthvað svo
uppspennt, rýkur upp í hæstu hæðir, nær
hámarki á undraskömmum tíma og er svo –
púff – horfin. Hvert hefur hana rekið? Auð-
vitað væri þetta varla gerlegt nema um-
ræðuefnið sé hverju sinni á svona afmörk-
uðum, þröngum bási. Eðlilega kemst ekki
meira fyrir í stuttorðu fjölmiðlahraðferð-
inni, þar sem tíminn er skjótt útrunninn.
Útilokað að líta yfir vítt svið í tíma eða rúmi,
hvað þá útvíkka umræðuna í nokkra heild-
arsýn. Því nefni ég þetta að svei mér ef ekki
hefur einmitt í þessu jólaflóði bólað á því að
stöku skrifari vilji fara að taka fyrir stærri
heildarmynd af heiminum og umhverfi
hans, eins og kerlingin sagði.
Eins og hann Pétur Gunnarsson vitnaði
til í bókaviðtali er fortíðin ekki dauð, hún er
ekki einu sinni liðin. Síðustu öld afgreiddum
við roggin og sjálfumglöð á aldahvörfum
fyrir ári með lúðrablæstri eins og vera ber á
afmælum. Litum yfir farinn veg. Sáum ekki
aðeins að allt er þetta harla gott heldur
stórfínt og á heimsmælikvarða. Ef við för-
um þá bara ekki fram úr heiminum í hverju
og einu sem við tökum okkur fyrir hendur.
Fyrri hluta síðustu aldar beindust vænt-
ingar Íslendinga og draumar að því að
verða sjálfstæð þjóð jafnrétthárra ein-
staklinga í frjálsu landi. Seinni hluti ald-
arinnar því að reyna að finna okkur fótfestu
í þessu lýðveldi og tryggja okkur einhverjar
varnir þótt vopnlaus séum. Tókst vonum
framar. Þó eigum við töluvert langt í land.
Líklega tekur meira en 50 ár að móta sam-
félag sem flestar nágrannaþjóðir hafa puð-
að við í aldir. Lýðræðið er ekki lengra kom-
ið hjá okkur en svo að við höfum ekki einu
sinni ennþá jafnan kosningarétt allra ein-
staklinga í landinu. Langt er frá því að jafn-
rétti sé komið á, svo sem í skattgreiðslum,
þar sem hver persóna, karl eða kona, giftir
og ógiftir, greiði jafnt af sínum launum.
Enda alþingismenn önnum kafnir við að
mismuna með lögum. Taka líka eins og
þjóðin öll mál í afmörkuðum smábútum.
Konur hafa að vísu jafnan kosningarétt á
við karla, en ekki ennþá sömu laun fyrir
sömu vinnu.
Frá því að ég tók að blanda mér á sínum
tíma í kvenréttindaumræðuna fyrir áratug-
um hefur sömu rökum og baráttuaðferðum
verið beitt. Ekki útlit fyrir að þau ætli að
duga. Er ekki á hálfri öld komin reynsla á
það? Inn í kvennabaráttuna hafa alltaf verið
ofnir vissir þræðir mismununar. Virðast
enn vera ívafið. Glöggt dæmi er að þegar
hið þarfa frumvarp um barnsburðarleyfi
feðra var í burðarliðnum og fór í gegn við
verðskuldaðan fögnuð virtust allir sammála
um að alls ekki væri hægt að ætlast til þess
að karlmenn gættu barna sinna á sömu
launum og konur. Yrði að koma því svo fyrir
að sami launamunur yrði við það starf eins
og úti á hinum almenna vinnumarkaði. Ekki
einu sinni á blaði sömu laun fyrir sömu
vinnu, barnaumönnun. Og svo er í raun víð-
ar. Væri ekki reynandi að taka grundvall-
arkröfuna upp aftur? Líta yfir allt sviðið.
Var það kannski til óþurftar að gera gegn-
um kvennabaráttuna svona mikinn grein-
armun á konum og körlum í samfélaginu?
Hafa ekki konurnar og öll þeirra störf þar
með fengið í umræðu og hugarfylgsnum
stimpilinn „ómerkari“? Það svona hvarflar
að mér.
Vel á minnst. Í ævisögunum í bókaflóðinu
á þessum jólum eru tvær konur nútímakon-
um fyrirmynd og uppörvun. Þær fóru út í
heim í listnám fyrir og upp úr 1930, Sonja
Benjamínsson í myndlistarnám og Svanhvít
Egilsson í söngnám, og stóðu sig á eigin
vegum gegnum grimma heimsstyrjöld á
meginlandinu. Héldu höfði með reisn og
komust á toppinn hvor á sínu sviði. Nokkuð
einstakt að þessar tvær gerólíku konur
gerðu sér á eigin spýtur grein fyrir því að
þrátt fyrir haldgott nám mundu þær ekki
ná á toppinn í list sinni, söngnum og mál-
verkinu, og sneru sér að því að nýta mennt-
un sína á annan hátt. Svanhvít nær því að
verða virtur prófessor við Tónlistarháskól-
ann í Vínarborg með heimsfræga söngvara
sem nemendur og Sonja beitir þekkingu
sinni við málverkaval fyrir ríka fólkið í New
York, auk þess að ávaxta sitt pund á fjár-
málamörkuðum Wall Street í samkeppni
við alla karlana. Báðar lögðu upp með að
láta aldrei aðra stjórna lífi sínu. Sonja lærði
þetta af ömmu sinni á Vestfjörðum, sem
dugði henni langa ævi í stórborgum heims-
ins. Í huga hvorugrar bjó að einhver annar
ætti „að gera þeim fært“ að ná markmiði
sínu. Mér þótti fengur að kynnast í jólabók-
unum svo óvílnum skörungskonum, sem
lifðu fram yfir áttrætt. Saga Svanhvítar er
vel unnin ævisaga með mikilli heimilda-
vinnu, en mér þótti heldur verra að höf-
undur sögu Sonju skuli ekki hafa kynnst
henni. Ég þekkti Sonju síðari áratugina.
Aldrei talaði hún um það að frá því hún ung-
lingur í menntaskóla fór utan með annan
hálsvöðvann lamaðan eftir mænuveiki hefði
hún á hverjum einasta morgni, gegnum
stríð og hörmungar, þurft að gera æfingar
til að halda höfði og að koma með þolinmæði
ofan í sig mat vegna erfiðleika við að
kyngja. Nefndi þó undir lok ævinnar að
hinn hálsvöðvinn væri farinn að láta sig og
að hún vildi ekki láta sjá sig með hallandi
höfuð eða öðruvísi en hina óaðfinnanlegu
glæsikonu. Og svo býsnuðust menn yfir
„veseninu“. En að ná svo langt með reisn
við þessar aðstæður minnir á skörungs-
konur úr fornsögum okkar. Hvað heyrir
maður svo við útkomu ævisögunnar frá
kjaftaklúbbum? Ekki aðdáun á að Sonja
hafi arfleitt þurfandi íslensk börn að tug-
milljónum, heldur er uppvakinn einhver
gamall ímyndaður óhróður, upprunninn frá
nýríku Íslendingunum í New York eftir
stríð. Í Svanhvítar bók getur Guðrún Eg-
ilson vel heimilda. Ég er fegin að ég lét ekki
eintóna kynningar- og auglýsingaval útgef-
enda sjálfra drekkja þeirri bók fyrir mér.
Er farin að vara mig svolítið á herferð-
unum.
Í miðsvetrarjólaumræðunni þykist ég
semsagt eygja víðara sjónarhorn en í fyrr-
nefndum skyndiupphlaupum. Ungur rithöf-
undur, Andri Snær Magnason, þróar í
skáldsögu hugmyndir um hvert okkur get-
ur borið í gerviheimi neysluhyggju með ást-
arstjörnu Jónasar og Hraundröngum í við-
miði. Pétur Gunnarsson er að grafa ofan í
fortíðina á heimsvísu og tengja Íslend-
ingum nútíðar. Þetta eru meira en einnar
jólavertíðar sölubækur.
En þá vandast málið. Hvers konar Ís-
lendinga eigum við að stefna á að móta og
ala upp? Og til hvers? Verða það glaðir Ís-
lendingar með svo óseðjandi eignagleði að
þeir setja sig í slíka fjötra langtímaskulda
fyrir ævina að þeir geta sig ekki hreyft?
Eða hafa farið svo geyst í eignagræðginni
að við minnstu efnahagslægð fer upp undir
þriðjungur ungs fólks í gjaldþrot? Bara fúl-
ir yfir að vera ekki „gert fært að“ … Í flóð-
inu var þó leiðbeiningabók um að ala upp
unglinga. Kannski mætti fara að ræða
hvurs lags fólk eða hvers kyns samfélag
stefna skuli á? Til þess vantar miklar
grunnupplýsingar. Hvað höfum við t.d. á
undanförnum árum eða erum að skuldbinda
okkur mikið í árlegum útgjöldum á ókomn-
um tímum, á heimavelli í skuldum eða á al-
þjóðavettvangi?
Viljum við kannski setja þjóðina alla í
sömu skuldbindingafjötra um ókomna
framtíð og einstaklingana? Hér er semsagt
auglýst eftir heildarumræðum.
HEILDARSÝN
ÓSKAST
RABB
epa@mbl.is
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 4. JANÚAR 2003 3
KRISTJÁN JÓNSSON
Á NÝJÁRSDAG
Nýrunnin sól frá austuröldum
alfögrum hjúpi klæðir láð,
geislar hennar í geimi köldum
glóandi mynda logaþráð;
og nú á þennan nýjársdag
nýtt byrjar lífið ferðalag.
Vonandi augu stöðugt stara
streymandi tímans bylgjur á.
Árin koma og árin fara
aldanna fram í djúpan sjá,
því allt um víðan heimsins hring
háð er sífelldri umbreyting.
Tíðin breytist og tíðarandi,
tíðin kemur og fer á braut.
Árstraumur hennar óstöðvandi
eilífðar rennur fram í skaut;
og lífið er eintóm boðabönd,
er brotna loks á heljarströnd.
Kristján Jónsson Fjallaskáld (1842–1869). Kvæðið er ort 1860. Almenna bóka-
félagið gaf út Ljóðmæli Kristjáns 1986 og sá Matthías Viðar Sæmundsson um
útgáfuna.
Samspil
listar,
kirkju og
trúar
í nýju glerlistaverki Leifs Breiðfjörðs í Ak-
ureyrarkirkju er viðfangsefni Péturs Pét-
urssonar guðfræðiprófessors í grein hans.
Allar sögur
taka enda
er umfjöllunarefni Sigurbjargar Þrast-
ardóttur í grein um óvænt endalok í bók-
menntunum.
Myndrænir
möguleikar
tónlistar og samband lista og vísinda og
nýjungar í stafrænum listum var efni ráð-
stefnu í Leeds sem Kristín Björk Kristjáns-
dóttir sótti.
Lissabon
er borg þar sem lífið ólgar
frá norðri til suðurs. Baixa
er miðja og hjarta Lissa-
bon en ferðalangurinn leit-
ar þó ekki síður í hin aðal-
hverfin til hægri og
vinstri, Alfama og Bairro
Alto/Estrela. Og svo er
það auðvitað Belém, við mynni Tejo-fljótsins
lengst í vesturhlutanum, lífæð Portúgala á
gullaldartímabilinu, þar sem karavellurnar
undu upp seglin og héldu á vit ókannaðra
heimshluta. Lönduðu seinna fullfermi af
kryddi, gulli og eðalsteinum. Bragi Ásgeirs-
son heldur áfram að herma frá.
FORSÍÐUMYNDIN
er tekin af Brynjari Gauta, ljósmyndara Morgunblaðsins, við fossinn
Gljúfrabúa.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
1 . T Ö L U B L A Ð - 7 8 . Á R G A N G U R
EFNI