Lesbók Morgunblaðsins - 11.01.2003, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 11. JANÚAR 2003
V
ETRARSÓLIN ljómar hlý-
lega kringum eykrílið Úpólú
í Samóa-eyjaklasanum. Eld-
snemma sest hinn víðfrægi
höfundur við skrifborðið í
vinnustofu sinni á efri hæð
stóru villunnar sem fjöl-
skyldan hefur átt í nokkur
ár. Húsbóndinn leiftrar af vinnugleði. Penninn
flýgur yfir arkirnar. Hann er að lýsa átak-
anlegum fjölskylduharmleik í Skotlandi á
18du öld. Þessi síðasta skáldsaga hans, Weir
of Hermiston, lofar góðu um að verða meist-
araverk ævinnar. Einmitt núna er hann að
semja níunda kaflann.
Það er ekki fyrren síðla dags að æfð hönd
skrifarans stöðvast – í miðri setningu! Ánægð-
ur með afköst dagsins fetar hann sig niðrá
jarðhæðina til að snæða kvöldverð í rúmgóðri
borðstofunni. Fanny kona hans virðist vera
einkennilega áhyggjufull, einsog eitthvað
leggist illa í hana. Eiginmaðurinn er þeim mun
kátari og reynir í fyrstunni að dreifa huga
hennar með spilagaldri. Síðan sækir hann
flösku af góðu rauðvíni niðrí kjallarann. Hjón-
in hjálpast að við að matbúa majónes útá ver-
öndinni.
Sólin glóir við ystu sjónarrönd. Mild kvöld-
gola hvískrar í laufskrúðinu. Friður og ró hvíla
yfir öllu …
En skyndilega rekur maðurinn upp óp.
Hann hnígur niðrá hnén og hallar höfði að
borðinu. Innan stundar er hann meðvitund-
arlaus.
Og aðeins nokkrum stundum síðar hefur
Robert Louis Stevenson kvatt eirðarlaust
jarðlífið. Það er 3ji desember 1894 og klukkan
er 20:10.
Þungbær arfur
Rúmum 44 árum áður hafði Robert Lewis –
seinna var nafninu breytt í Louis – fyrst litið
ljós þessa heims í nábleikri haustbirtu Ed-
inborgar. (Hann var jafnaldri Maupassants og
lifði ári lengur.) Sveinninn á semsé eftir að
alast upp í borg með þokufullu og regnköldu
loftslagi sem tæplega er heilsusamlegt veikum
lungum hans. Öll bernskuárin þjáist hann af
hóstaköstum og ítrekuðum hitasóttum. Þá
verður þjónustustúlkan Cummie verndareng-
illinn sem hann á aldrei eftir að gleyma. Hún
syngur sálma úr Biblíunni og segir spennandi
helgisögur meðan ljósberinn gengur hægum
skrefum um skuggaleg strætin og kveikir á
götuluktum. Hóstinn heldur áfram að kvelja
hann og Cummie heldur áfram að vaka yfir
honum. Og undir morgun skröltir fyrsta
grænmetiskerrann úr sveitinni yfir hnökrótta
steinlögn götunnar.
En það eru samt skrækir sjófuglanna og
látlaus niður hafsins við klettóttar strendur
Skotlands sem verðandi höfundur Gulleyjunn-
ar á fyrst og fremst eftir að minnast frá
bernskuárunum. Thomas faðir hans er verk-
fræðingur einsog faðirinn. Hafa þeir feðgar
byggt fjölmarga vita við klettóttar strendur
Skotlands. Thomas gerir ráð fyrir að sonurinn
feti sömu slóð, sem hann og reynir í fyrstu, en
skiptir um hest í miðjum straumi og snýr sér
að lögfræði. Hann útskrifast árið 1875, en
stundar aldrei lögfræðistörf.
Alla sína ævidaga á Stevenson eftir að
burðast með púrítanskan arf sem hann reynir
látlaust að losa sig við. Á námsárunum nær
hann umtalsverðum árangri í hlutverki laus-
ingjans. Klæddur sérviskulegum hnébuxum
og skringilegum flauelsjakka fellur hann
óneitanlega inní hlutverkið. Tunglbleikt and-
litið er rammað inn af náttsvörtu hári sem fell-
ur á herðar niður. Allir siðsamir og löghlýðnir
samborgarar í Edinborg barma sér áreiðan-
lega yfir þessum trúðspjátrungi. Meðan þeir
fara skylduræknir til kirkju og líta á þrútn-
andi bankainnistæður sem siðgæðislegt sig-
urtákn, skemmtir sér glataður unglingurinn
blygðunarlaust jafnt í krám skuggasunda sem
örmum lauslætisdrósa!
Stevenson á smámsaman eftir að taka sjálf-
umglaða rógbera sína í karphúsið. Í gáska-
fullri ritgerð, „Til varnar slæpingjum“, tekur
hann með gamansömum hætti fyrir allra-
handa fýlda peningapúka og taugaveiklaða
framagosa: „Ýkt athafnaþrá, hvort sem er í
grunnskóla eða háskóla, í kirkju eða á mark-
aði, er auðkenni ónógrar lífsorku, og hæfileik-
inn til að vera latur felur í sér alltumlykjandi
lífsþorsta og sterka kennd persónulegs heið-
arleika.“
Sængurlega og ævintýri
Maðurinn sem boðar þennan fagnaðarboð-
skap leti og lífsþorsta gerir það í vissum skiln-
ingi tilneyddur. Sjúk lungun eiga æ ofaní æ
eftir að þvinga hann í rúmið. Hann verður
hagvanur í „landi laksins“ einsog hann orðar
það. Að því leyti minnir hann á Heinrich Heine
sem langtímum saman neyddist til að láta fyr-
irberast í „rúmdýnugröf“.
Samt kviknar æ á ný glaðleg lífsþrjóska hjá
þessum náskyldu sálum. „Það er betra að
missa heilsuna sem bruðlari en farga henni
sem ágirndarseggur,“ hrópar skoska skyttan
og bætir við: „Byrjaðu á stóru bókinni þinni,
jafnvel þó læknirinn gefi þér ekki ár, jafnvel
þó hann sé efins um mánuð.“
Til síðustu stundar á hann eftir að vera trúr
þessu vígorði, enda kemst hann yfir að semja
40 bækur á 16 stuttum árum: smásögur, rit-
gerðir, ferðalýsingar, ljóð og ekki síst skáld-
sögur.
Stevenson leitar heilsubótar í öllum áttum
og verður einn af mestu flökkusveinum heims-
bókmenntanna. Hann er óþreytandi að leggja
upp frá gömlum tjaldstæðum. Í víðáttumiklum
veruleikanum fer hann á veiðar eftir Ævintýr-
inu. Strax í fyrstu bókinni, An Inland Voyage
(1878), segir hann frá hættulegri ferð í veik-
byggðum kanó eftir belgískum og frönskum
fljótum. Í næstu bók, Travels with a Donkey in
the Cevennes (1879), er hann klifrandi upp æ
brattari stíga í átt til óþekktra fjallstinda í
hrollköldu hauströkkri. Með ösnuna að ein-
asta förunauti neyðist hann til að slá upp tjaldi
í kolamyrkri. Stormurinn æðir einsog vitfirr-
ingur. Og þegar einfarinn vaknar í morgun-
sárið hvín nístandi vindurinn enn af sama ofsa.
Eiaðsíður finnur hann undursamlega lífs-
gleði vakna innra með sér: „Ég hafði leitað
ævintýris alla ævi … Og að vakna með þessum
hætti í afskekktu skógarflæmi í Gevaudan –
áttavilltur, jafnókunnugur umhverfinu og
fyrsti maðurinn, skipbrotsmaður á þurru landi
– það felur í sér að sjá dagdraumana verða að
veruleika.“
Það var aðeins eitt sem vantaði: „Og að lifa í
frjálsri náttúru Guðs með konu sem maður
elskar er frjálsasta, fullkomnasta lífið.“
Hveitibrauðsdagar í eyðimörkinni
Það er meiren líklegt að 28 ára gamall rit-
höfundurinn hafi í huga tiltekinn förunaut
þegar hann festir þessi orð á blað.
Fanny Osbourne heitir bandarísk kona sem
árið 1876 skýtur upp kollinum í frönsku lista-
mannanýlendunni í Grez ásamt dótturinni
Belle á táningsaldri og átta ára gömlum syn-
inum Lloyd. Sautján ára gömul giftist Fanny
manni sem átti eftir að reynast henni ótrúr –
nú vill hún að úthafið skilji þau að. Þessi aðlað-
andi kona er umsetin í Grez af mörgum von-
biðlum – einn þeirra er ungi höfundurinn frá
Edinborg sem nálega dregur hana á tálar með
framandlegu orðspori og hnyttnum athuga-
semdum.
Fanny er ellefu árum eldri en Louis. Hún er
viljasterk og framtakssöm kona með reynslu
af gullgreftinum í Kaliforníu. Hún reykir bæði
sígarettur sem hún vefur sjálf og stundar út-
reiðar einsog karlmaður. Vissulega verður
Fanny ástkona skáldsins, en virðist vilja fara
sínar eigin leiðir og heldur aftur til Bandaríkj-
anna sumarið 1878, skilur þá formlega við eig-
inmanninn. Ári síðar stígur Louis um borð í
annað farþegaskip til New York og leggur
þaðan leið sína þvert yfir meginlandið í glamr-
andi lest úr Villta vestrinu.
En í San Francisco bíða hans ekki ástrík
faðmlög. Í staðinn neyðist hann til að flækjast
milli margvíslegra búgarða og gistiheimila í
smábæjum grámóskulega haustdaga og heilan
vetur sem reynist vera óvenjulega kaldur.
Hann er hvað eftir annað í þann veginn að
skrika yfir hungurmörkin. Um síðir verða
tveir bjarndýraveiðimenn til að bjarga honum
frá að frjósa í hel …
Það er ekki fyrren leysingavatnið fer að
niða að vorkenndirnar vakna af dvala. Þessari
reynslu lýsir hann í The Amateur Emigrant,
sem hann samdi á árunum 1879–80, en kom út
1894.
Einn góðan veðurdag í maí 1880 verður
Fanny Osbourne frú Stevenson. Þriggja vikna
hveitibrauðsdögum eyða þau í óbyggðum – í
litlum kofa utaní bakka gamallar silfurnámu.
Þeirri reynslu er lýst í The Silverado Squatt-
ers (1883). Strax um haustið snúa hjónin aftur
til Skotlands.
Innblásinn af stjúpsyninum
Þegar Louis, 26 ára gamall, var að gera hos-
ur sína grænar fyrir Fanny í Grez hafði hann
nálgast hana eftir krókaleiðum og með því að
vingast við ungan son hennar. Það var ekki
einbert klækjabragð, því þeir áttu margt sam-
eiginlegt, meðal annars lifandi áhuga á ung-
æðislegum ævintýrum. Með tímanum mynda
þeir með sér nokkurskonar bókmenntalegt
samlag. Á árunum í Suðurhöfum eiga þeir eft-
ir að gefa út í sameiningu sögurnar The
Wrong Box (1889), The Wrecker (1892) og
The Ebb-Tide (1994), en um þessar mundir –
einn kaldan rigningardag í Skotlandi – dundar
Lloyd, tólf ára gamall, við að teikna og lita
kort af óþekktu eylandi.
Þetta vekur strax forvitni og hugmyndaflug
skáldsins, sem tekur til við að byggja eyna
allskyns fólki, fyrst og fremst sjóræningjum
sem í byrjun gera uppreisn á skonnortunni
Hispaniola og fara síðan í land til að leita uppi
niðurgrafna kistuna með gullpeningunum. En
þeir hafa hvorki reiknað með einsetumann-
inum í hellinum né viktoríönsku herramönn-
unum í bjálkahúsinu.
Sjálfur forsætisráðherrann Gladstone er
sagður hafa orðið svo frá sér numinn af Gull-
eyjunni að hann lagði opinber skjöl á hilluna
til að hlera með táningnum Jim Hawkins í
eplatunnunni lævísar ráðagerðir sjóræningj-
anna á Hispaniola. Upphaflega hafði Steven-
son hugsað sér að nefna söguna „Skipskokk-
urinn“, enda er það John Silver með sinn
hvatvísa páfagauk á öxlinni sem leikur eig-
inlegt aðalhlutverk í sögunni.
Margir hafa hyllst til sjá í John Silver
hrottafengnasta skúrkinn í vesölum ræningja-
hópnum, en í rauninni er hann djöfullega hríf-
andi og skemmtilega baldinn tækifærissinni
sem ævinlega lánast – þráttfyrir klunnalega
trélöppina – að koma niður standandi. Les-
andanum verður það á – að sönnu með svip-
aðri tregðu og Jim Hawkins – að dá þennan
siðblinda hetjubófa sem aldrei týnir sínu mál-
snjalla glaðlyndi né kattlipra hæfileika til að
losna úr hverskyns gildrum.
Skyldi John Silver ekki eiga ýmislegt sam-
merkt við skapara sinn? Þann sem heima í
leiðigjörnu og hefðarþrungnu andrúmslofti
Edinborgar hafði ráðist gegn hverskyns út-
belgdum og sjálfumglöðum smáborgarahætti.
Árið 1883, sama ár og Gulleyjan kom út, skrif-
aði Stevenson einum vina sinna spaugsamt
bréf og hafði meðal annars þetta að segja:
„Þegar maður sem virðist vera heilbrigður
segir mér að hann hafi orðið elskur að kyrr-
stöðunni, þá get ég bara svarað honum: Þú
getur aldrei orðið sjóræningi!“ Nei, þvílíkur
dundari var dæmdur til að verða „feitur og
hvapholda … og halda áfram að vera and-
styggilegur góðborgari til hinstu stundar. Er
það hugsanlegt? Er ekki til neinn flóttamögu-
leiki, einhver leið til að sleppa undan Siðgæð-
islögmálinu?“
Frelsandi reyfari
Jú, vissulega: flótti og ofsóknir, persónu-
leikaskipti og umbreytingakúnstir urðu
grunnþemu í nálega öllum skáldsögum og
smásögum Stevensons. Ekki síst í margfrægri
hrollvekjunni um doktor Jekyll sem í tilrauna-
stofu sinni framkallar þann Edward Hyde
sem hann ber innra með sér: illvirkja sem
hundeltur er af réttvísinni um náttsvartar göt-
ur Lundúna og fær um síðir sín maklegu mála-
gjöld.
Það merkilega er að þegar siðprúður lækn-
irinn hefur innbyrt hræðilegt undralyfið, upp-
lifir hann furðulega yngingu: „Mér fannst ég
vera yngri, léttari og glaðlyndari. Mér fannst
ég vera fullkomlega áhyggjulaus … Ég fann
til áður óþekktrar og langtífrá saklausrar
frelsiskenndar.“
Þessi frelsiskennd hefur sennilega vaknað
SIGURÐUR A. MAGNÚSSON
ÆVINTÝRA-
MAÐURINN
ROBERT LOUIS
STEVENSON
Löng smásagan um Jekyll og Hyde sló strax í gegn.