Lesbók Morgunblaðsins - 08.02.2003, Side 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 8. FEBRÚAR 2003
B
RETANÍUSKAGI, hvar er
hann eiginlega? Því er auðsvar-
að frá landfræðilegu sjónar-
miði. Ef við hugsum okkur
Frakklandskort sem vangasvip
stórskorins manns með skeifu
og framstætt brúnastæði, þá er
Bretaníuskaginn hnýtt og teygt
nefið á Frakklandi, og nefið vísar vestur, beint
út í Atlantshaf, en löng og hallalítil nefbrúnin
afmarkast af Ermarsundi. Þetta er einhver
frægasti skagi í heimi, enda er mynd af honum
á fremstu síðu allra bókanna um Ástrík, hetj-
una smávöxnu og galvösku, og þær bækur hafa
börn á öllum aldri í ótal löndum tekið varanlegu
ástfóstri við. Óhætt mun að gera ráð fyrir því að
allir Íslendingar þekki kappann knáa með ljósu
flétturnar og efrivararskeggið. Var þorpið hans
Ástríks ekki til í alvörunni? Átti það sér ekki
samsvörun á þessum slóðum? Hvað um Stein-
rík, sem datt ofan í töfradrykkspottinn þegar
hann var lítill? Á hann sér hliðstæður í sögu og
landsháttum skagans?
Skógur og haf
Lítum nánar á þetta merka nef Frakklands,
Bretaníu, sem stundum er nefnd Litla-Bret-
land af sögulegum ástæðum, þ.e. tengslanna
við eyna Bretland, þaðan sem land var numið á
meginlandinu. Hér búa um þrjár milljónir
manna, flestir í dreifbýli eða litlum bæjum.
Stjórnsýslulega heyrir skaginn Frakklandi til,
en bretónsku sýslurnar hafa samráð sín á milli
um málefni héraðsins og með aukinni valddreif-
ingu samfara Evrópuvæðingu hefur orðið til
vísir að heimastjórn á ýmsum mikilvægum
sviðum þjóðlífs, menntamála og menningar.
Strandlengjan hefur frá fornu fari verið köll-
uð Armor, sem merkir Landið við hafið upp á
forna bretónsku. Í bókunum um Ástrík er skag-
inn líka nefndur Armoríka, svo allt stendur
þetta heima. Ströndin er víða vogskorin, og
skiptast á hamrar, klettabelti, fuglabjörg og
ljósar skeljasandsbreiður. Hafnir eru margar
og þaðan gjarna róið til fiskjar á litlum bátum.
Einnig liggja ostrur í breiðum undan strönd-
unum, kræklingur er ræktaður á staurum í
flæðarmálinu og annað sælgæti sjávarpöddu-
kyns má veiða sér á fjöru. Fisksalinn í Gaul-
verjaþorpinu og spúsa hans voru líka iðin við
kolann, alltaf með glænýjan fisk á boðstólum,
eins og aðdáendur Ástríks vita vel. Svo hafa
Bretónar frá fornu fari nýtt þarann til margra
hluta og gera enn með góðum árangri. Þarinn
er nýttur sem hleypiefni í matvælaiðnaði og
lyfjagerð, einnig er hann þurrkaður í ljúffengar
súpujurtir. Hins vegar ber ekki að ráði á sjó-
ræningjaskipum eða víkingadrekum undan
Bretaníuströndum á þessum síðustu og verstu
tímum, og er af sem áður var, en litfagrar segl-
skútur ber oft við himin.
Í öndverðu mun skaginn allur hafa verið
skógi vaxinn milli fjalls og fjöru (eða frá hólum
til hafs), enda heitir þar Argoat, Landið við
skóginn, en þannig er skaginn utan strand-
lengju enn nefndur. Enn er þar víða þéttur og
töfrandi trjágróður, eikur ægifagrar og grænir
mistilteinshnettir, rétt eins og í tíð Ástríks,
þegar Sjóðríkur klifraði upp í tré með gullna
sigð í hendi að afla hráefnis í töfradrykkinn.
Mistilteinn var annars notaður sem lækninga-
jurt fram eftir öldum og þótti gefast vel við
berklum. Hér reið Artús konungur um skóg-
lendi og héruð ásamt riddurum hringborðsins,
hér er gröf Merlíns í rjóðri, og álfar í hverjum
lundi. Skógurinn og heiðarlöndin hafa smám
saman hörfað eftir því sem ræktarlönd hafa
unnið á, enda landbúnaður ein helsta atvinnu-
greinin á skaganum.
Landbúnaðarpistill
Þess má geta að á tuttugustu öld lagðist
hefðbundin kvikfjárrækt að miklu leyti af á
skaganum, en bændur tóku að rækta blómkál,
ætiþistla, tómata og ýmsar lauktegundir með
góðum árangri, enda loftslag milt og rakt. Kív-
írækt er nú stunduð í kringum höfuðborgina
Rennes og þykir gefast einstaklega vel, en jarð-
arberin frá Plougastel (Hallarsókn) eru talin
bera af öðrum norðan Alpafjalla og þótt víðar
væri leitað, en upphaflegu jarðarberjaplöntu-
rnar voru fluttar inn frá Chile fyrir hálfgerða
tilviljun á nítjándu öld. Illu heilli færðist einnig
maísrækt í aukana. Hún er afar frek á tilbúinn
áburð, en hefur afleit áhrif á jarðveginn til
langs tíma, þótt áburðurinn auki uppskeruna
um stundarsakir. Jarðvegurinn mettast fljótt
af steinefnum úr áburðinum og hrindir frá sér
vatni í stað þess að drekka það í sig, og er það
talið ein meginorsök flóðanna sem hér urðu
rigningarveturinn mikla 2000-2001 og endur-
taka sig í minna mæli í hvert sinn sem eitthvað
rignir að ráði. Einnig er skaði að akrar voru
sameinaðir til þess að auka hagkvæmni rækt-
arinnar, og aldagamlir kantar sem áður mörk-
uðu ræktarlöndin voru sléttaðir, en hlutverk
þeirra var einmitt að beina regnvatni í farveg
og forða ökrum frá flóðum. Maísinn sem er or-
sök þessara landspjalla er einkum ætlaður
svínum, öðrum en villigöltum, en þeir voru eft-
irlætisréttur Steinríks, eins og frægt er orðið.
Nú er það svo, að villigeltir vaða enn uppi og
hrella bændur með átroðningi um akra og garð-
lönd, enda enginn Steinríkur til þess að smala
þeim saman undir hendinni. Þeir eru þungstíg-
ir sælkerar, þramma óþreytandi um beðin,
bæla gróður niður og gæða sér á nýsprottnu
grænmeti sem þeir rífa léttilega upp með
skelfilegum skögultönnum. Að haustlagi arka
afkomendur Steinríks galvaskir um sveitir
skagans á gúmmístígvélum, dreypa á einhvers
konar heimatilbúnum töfradrykkjum, epla-
landa og eplagambra, og skjóta sér galtarsteik
eða annað lostæti til matar, en hér er mikið
dýralíf og eftir því fjölbreytt villibráð, hvort
heldur loðin eða fiðruð. Fallegir og viljugir
hundar eru veiðimönnunum til halds og trausts,
en þeir eru nokkru hávaxnari en Krílríkur.
Af Rómverjum, bautasteinsbændum
og skjálftavirkni
Eins og glöggir aðdáendur Ástríks og Stein-
ríks muna náðu Rómverjar að vísu aldrei þorpi
Ástríks á sitt vald, en þeir bjuggu vel um sig á
skaganum og þess sér víða merki enn þann dag
í dag. Reyndar er ein markverðasta heimild
sem til er um bretónskt samfélag til forna ein-
mitt verk Sesars. Hann kynnti sér siði hersetnu
þjóðarinnar og greindi frá þeim í höfuðriti sínu
um Gallastríðin. Einn helsti þéttbýliskjarni
Armoríku hét Condate á latínu, en það var eitt
helsta vígi Rómverja utan Rómar meðan veldi
þeirra stóð sem hæst. Þéttbýli þetta heitir nú
Rennes. Þar voru komnar gangstéttar með-
fram götum áður en tímatal vort hefst, mörgum
öldum áður en Ingólfi hugkvæmdist að sigla til
Íslands. Rómverskir verkfræðingar kunnu vel
til verka og um það vitna mörg hugvitsamleg
mannvirki sem enn standa. Vegakerfi Róm-
verja var vandað og víða er enn gengið eftir
rómverskum hellulögnum hér á skaganum.
Seint í september 2002 varð hér snarpur
jarðskjálfti, 5,4 stig á kvarða Richters. Ekki
urðu slys á mönnum, og helst bar til tíðinda að
reykháfur hrundi af fimm alda gömlum bónda-
bæ sem stendur á Armoríkusprungunni miðri,
en hún nær frá vestasta odda skagans, suður
með ströndinni og inn í hálendi Frakklands.
Eitthvað hafa menn þóst sjá af sprungum í
veggjum húsa hér og hvar eftir ósköpin. Þetta
er mesti skjálfti sem hér hefur orðið í liðlega
tvo áratugi. Hann fannst glöggt um allan skag-
ann og víða heyrðist mikill hvinur samfara hon-
um. Ekki er nein eldvirkni hér um slóðir, en
skjálftavirknin er býsna regluleg og vel kort-
lögð. Hún hefur ekki verið mikill skaðvaldur á
sögulegum tímum og þótt lengra sé litið um öxl,
enda standa árþúsundagamlir bautasteinar
enn hnarreistir og hafa ekki haggast frá því
Steinríkur gekk um garða og jafnhenti þeim
fram og aftur. Bautasteinar þessir eru algeng
sjón hér um slóðir. Talið er líklegt að þeir hafi
nýst mönnum sem kennileiti eða tengst ein-
hverjum óljósum helgisiðum. Þeir standa ýmist
stakir eða í þyrpingum, ábúðarmiklir og dul-
arfullir.
Frægasta steinþyrpingin af þessu tagi er án
efa í Karnak, á sunnanverðum skaganum.
Stundum hefur steinunum verið raðað upp
þannig að þeir mynda göng, og er talið líklegt
að þá sé um grafhýsi að ræða. Höfundar bók-
anna um Ástrík láta notagildi bautasteinanna
liggja á milli hluta, en Steinríkur hafði í nógu að
snúast við grjótburðinn. Hefði hann kannski
orðið pitsusendill, hefði hann verið uppi núna?
Það er ólíklegt, enda eru pitsur fisléttar og ekki
samboðnar slíkum kraftakarli. Reyndar er
grjótnám og steinhögg aðalatvinna manna í
mörgum sveita skagans enn þann dag í dag, en
nú er grjótið flutt með vörubílum milli staða.
Væluskjóður og hörpur
Allar góðar Ástríksbækur enda á því að
þorpsbúar slá upp veislu í kringum varðeld, þar
sem þorpssöngvarinn er keflaður og bundinn
uppi í tré með hörpu sína hangandi. Nú er tón-
listarsmekkurinn misjafn, en hér eru menn af-
ar hrifnir af þjóðlegum hörpuslætti og sekkjar-
pípublæstri, og kalla þó sumir slíkar pípur
væluskjóður. Enginn smábær er svo smár að
hann eigi sér ekki sekkjarpípusveit, og knatt-
spyrnuleikir innan héraðs hefjast gjarna á leik
slíkra sveita. Þá eru þær látnar troða upp við öll
hugsanleg tækifæri. Þó er ekki löng hefð fyrir
fjölskipuðum sekkjarpípusveitum, en þær kom-
ust fyrst í tísku um miðja tuttugustu öld og var
fyrirmyndin hin hefðbundna lúðrasveit. Vel má
vera að þar sé komin skýringin á því, af hverju
rignir svona mikið hér á skaganum, en þá hafa
veðurguðirnir annan tónlistarsmekk en Bre-
tónar.
Bretónar? Jú, það eru íbúar skagans. Talið
er að þeir hafi flutt frá Bretlandi yfir Erm-
arsundið. Upphaflega er þetta sama þjóðin og
byggir Wales, enda mun tungumálið hafa verið
það sama beggja vegna Atlantshafs fram yfir
miðaldir. Tengslin við Wales voru mikil og stöð-
ug til forna, og Ermarsundið var nýtt sem sam-
gönguleið milli þjóðarbrotanna beggja vegna,
en svo komu víkingar til sögunnar. Þeir fóru
mikinn og lögðust þá Ermarsundssiglingar af,
en upp úr því teljast Bretónar á meginlandinu
sérstök þjóð með sérstaka menningu, þótt
venslin við fyrrverandi landa þeirra í Wales séu
enn greinileg. Á síðustu áratugum hefur orðið
mikil vitundarvakning meðal almennings í
Bretaníu, og menn rækta nú menningararfinn
af mikilli alúð. Bretónskan, hið forna tungumál
heimamanna, átti undir högg að sækja á tutt-
ugustu öldinni, enda bönnuðu yfirvöld hana, en
hún dó aldrei út og nú er talið að mælendur séu
tæplega 300 þúsund á skaganum, en um 2 millj-
ónir kunna slangur í málinu eða skilja það, þótt
þeir tali það lítt eða sjaldan. Miðstýringin í Par-
ís gerir sitt besta til þess að berja bretónskuna
úr mönnum, en menningarstefna Evrópusam-
bandsins hefur vegið upp á móti því, þar sem
áhersla er lögð á að hlúa að margtynginu í álf-
unni. Galló er annað tungumál sem lifir enn á
austanverðum skaganum. Það er latnesk mál-
lýska, sem varð til í margnefndu hernámi Róm-
verja um árið, og minna vensl hennar við
frönskuna á líkindi íslensku og færeysku.
Gallómenn hafa meðal annars tekið sig til og
gefið Ástrík út á galló, og er það einkar vel við
hæfi, en ævintýri kappans eru að sjálfsögðu
líka til í bretónskri þýðingu.
Það kann að virðast forneskjuleg og fánýt
iðja að plokka frumstæðar hörpur og blása í
sútaða vindbelgi ásamt því að leggja rækt við
staðbundnar og aflagðar mállýskur, en Bretón-
ar eru yfirleitt ekki steinrunnir fýlupokar,
þvert á móti. Þeir horfa líka til framtíðar og til
annarra þjóða. Þá eiga þeir heiðurinn að ýms-
um merkum nýjungum sem þykja sjálfsagður
hluti daglegs lífs, og má til dæmis nefna ljós-
leiðarann sem var upprunalega þróaður hér á
skaganum. Mörg ár eru liðin frá því máltækni
var þróuð fyrir bretónska tungu, og einnig hef-
ur um árabil verið til bretónsk leitarvél á Net-
inu. Á þessum síðustu og verstu tímum taum-
lausrar og flatrar alþjóðavæðingar er vert að
leggja rækt við hið smáa og sérstæða í héraði.
Þar eru verðmæti sem bera ávöxt þegar menn
þreytast á lægsta samnefnaranum.
Nei, þjóðleg bretónsk hefð er ekki rykfallnar
skræður eða gæluverkefni sérviturra fræðinga.
Hún er að vakna úr nokkurra áratuga dásvefni,
kvik og til alls vís.
ÁSTRÍKUR
Á SKAGANUM
„Eins og
glöggir aðdá-
endur Ást-
ríks og Stein-
ríks muna
náðu Róm-
verjar að vísu
aldrei þorpi
Ástríks á sitt
vald, en þeir
bjuggu vel
um sig á
skaganum
og þess sér
víða merki
enn þann
dag í dag.“
„Nei, þjóðleg bretónsk hefð er ekki rykfallnar skræður eða gæluverkefni sérviturra
fræðinga. Hún er að vakna úr nokkurra áratuga dásvefni, kvik og til alls vís,“ segir í
þessari grein sem er sú fyrsta í flokki um Bretaníuskagann, sögu hans og menningu.
E F T I R Ó L Ö F U P É T U R S D Ó T T U R
Höfundur er bretónskunemi.