Lesbók Morgunblaðsins - 08.02.2003, Page 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 8. FEBRÚAR 2003 11
Hvað eru stírur sem myndast í
augnkrókum og hvaða hlutverki
gegna þær?
SVAR: Stírur eru í raun storknuð tár. Stírur
gegna engu sérstöku hlutverki í sjálfu sér en
það gera tár.
Tárakirtlar eru undir húðinni yst á efri augn-
lokum. Þeir eru álíka stórir og mandla og liggja
göng frá þeim sem flytja tár að yfirborði efri
augnloka. Tárin dreifast yfir yfirborð augans
með blikki augnlokanna og berast síðan í átt að
augnkrókum. Þar eru tvenn göng sem taka við
tárunum og flytja í nefgöngin.
Tár eru vatnslausn sem inniheldur sölt, svo-
lítið slím og sýkladrepandi efni nefnt lýsózým.
Tárin hreinsa, smyrja og halda augum rökum
og koma þar með í veg fyrir að þau þorni þó að
þau séu í snertingu við þurrt andrúmsloftið.
Undir venjulegum kringumstæðum hreins-
ast tár burt með því að gufa upp eða berast í
nefgöngin jafnskjótt og þau myndast. Yfir nótt
berast tárin í augnkróka eins og venjulega en
þar sem augun eru lokuð ná tárin ekki að gufa
upp en storkna þar þess í stað og mynda stírur.
Snerti ertandi efni augað örvast tárakirtlar
til að framleiða ofgnótt af tárum sem safnast
fyrir og hellast um síðir yfir brúnir augnlok-
anna, það er að segja við grátum til að skola
burt ertandi efnið. Þetta er varnarviðbragð til
að verja augun.
Menn eru einu dýrin sem geta grátið með
tárum til að sýna tilfinningar eins og gleði og
sorg. Sem svar við áreiti seftaugaboða verður
offramleiðsla á tárum sem endar með því að tár
hellast yfir augnlokin og fylla jafnvel nefgöngin
af vökva.
Þuríður Þorbjarnardóttir, líffræðingur.
Hvar eru flugurnar á veturna?
SVAR: Flest skordýr eru á eggja- eða lirfustigi
á veturna. Nokkur eru í dvala sem púpur. Á
hvaða stigi þau eru ræðst nokkuð af því hvar
skordýrin lifa.
Lirfustig skordýra er nokkurs konar át- og
vaxtarstig. Þá vaxa skordýrin og safna næringu
til fullorðinsstigsins. Púpustigið tekur við af
lirfustiginu en þá umbreytast lirfur í fullorðin
dýr. Þá liggja dýrin hreyfingarlaus og miklar
breytingar eiga sér stað á útliti þeirra, líffæri
skipta um hlutverk og ný líffæri, eins og æxl-
unarfærin, vaxa í dýrunum.
Púpustigið fleytir skordýrum oft yfir erfið
tímabil. Úr púpunni skríður fullvaxið skordýr,
en hlutverk fullorðinna dýra er fyrst og fremst
að æxlast og dreifa sér.
Fullorðin skordýr nærast oftast lítið nema
helst á sykri, en þó eru til undantekningar frá
því, til dæmis bjöllur, sumar tvívængjur og
nokkrir aðrir hópar. Þessi dýr þurfa næringu til
að þroska egg. Mývargurinn (bitmýstegund) er
gott dæmi en kvendýr mývargsins sýgur blóð
úr spendýrum eftir að hafa orpið einu sinni, en
næringarforðinn úr blóðvökvanum er nauðsyn-
legur til að þroska egg.
Fullorðin skordýr lifa oftast í stuttan tíma,
allt niður í einn dag (dægurflugur), en þó geta
sumar fullorðnar bjöllur lifað í nokkra mánuði.
Púpustigið varir í nokkrar vikur, nema púpustig
þeirra skordýrategunda sem eru í dvala á því
stigi yfir allan veturinn. Lirfustigið varir lengst,
oftast í marga mánuði og í sumum tilfellum í
nokkur ár.
Gísli Már Gíslason, prófessor í líffræði við HÍ.
Hvað yrði kóngulóarvefur sem
næði kringum jörðina þungur?
SVAR: Til eru margar tegundir af kóngulóm og
því er ekki þess að vænta að vefur þeirra sé all-
ur eins. Sjálfsagt er það ein ástæðan til þess að
heimildum ber ekki alveg saman um þessa hluti.
En með þetta í huga verður hér aðeins gefin
gróf hugmynd eða dæmi um massa kónguló-
arvefs. Slíkt er raunar oft gert í vísindum, til
dæmis þegar upplýsingar eru af skornum
skammti. Er þá stundum talað um stærðarþrep
(e. order of magnitude). Þegar við segjum til að
mynda að stærðarþrep einhverrar tölu sé 100
er átt við að rétta talan gæti vel verið 20 eða 400
en hins vegar sé ólíklegt að hún sé 2 eða 4.000.
Algengt mun vera að þvermál kóngulóarvefj-
ar sé í stærðarþrepinu 0,1–1 míkrómetri (mm)
en einn mm er einn milljónasti úr metra. Massi
tuttugu metra af slíkum vef er minni en 1 millí-
gramm (mg). Það samsvarar því að eðlismassi
efnisins í vefnum sé um 1–10 kg á lítra, sem
hljómar ekki ótrúlega.
Þar sem ummál jarðar er um 40.000 km þýðir
þetta að massi þráðar sem næði kringum jörð-
ina væri í stærðarþrepinu
40.000 km/(20 m/mg) = 2.000.000 mg = 2 kg
Þess má geta að efnið í kóngulóarvefnum hef-
ur mjög mikinn togstyrk miðað við efnismagn.
Slíkur styrkur er mældur í einingu sem nefnist
dernier og er til dæmis oft tilgreindur fyrir
tvinna. Styrkurinn 1 dernier samsvarar því að
þráður úr efninu geti haldið uppi 9.000 metrum
af sjálfum sér án þess að slitna. Styrkur
kóngulóarvefjar er um 5–8 dernier og hann get-
ur því haldið uppi 40–70 km af sjálfum sér. Það
eru helst nælon og gler sem eru sambærileg að
þessu leyti, en styrkur stáls er aðeins um 3
dernier.
Þorsteinn Vilhjálmsson, prófessor í vísindasögu
og eðlisfræði við HÍ.
Á meðal spurninga sem hefur verið svarað á Vís-
indavefnum að undanförnu má nefna: Hver fann
upp regnhlífina, af hverju eru bara 12 mánuðir í árinu, hvers vegna
synda hvalir upp á land, er hægt að frysta eld, má breyta nafninu sínu
algjörlega og er mark að draumum?
VÍSINDI
Morgunblaðið/Kristján
Hunangsflugur að störfum.
HVAÐ ERU
STÍRUR?
Sker sig úr hópi þýskra leikstjóra
Egill Heiðar Anton Pálsson er ungur ís-
lenskur leikstjóri sem hefur starfað sem að-
stoðarmaður Ostermeiers að tveimur sýning-
um á Schaubühne. Egill Heiðar útskrifaðist
sem leikari frá leiklistardeild LHÍ vorið 1999
og stundaði síðan framhaldsnám í leikstjórn
við Konunglega leiklistarskólann í Kaup-
mannahöfn. Egill Heiðar hefur starfað sem
leikstjóri bæði hér heima og á Norðurlönd-
unum, hann leikstýrði írska leikritinu Diskó-
pakki eftir Enda Walsh í Vesturporti í ágúst
2001 og nú í haust stýrði hann Nemendaleik-
húsi LHÍ í spænska leikritinu Skýfalli eftir
Sergei Bebel.
„Ég var aðstoðarmaður Ostermeiers við
uppsetningu á Dauða Dantons og síðan við
nýtt leikrit eftir norska leikskáldið Jon Fosse,“
segir Egill Heiðar. Hann segir að Ostermeier
sé skipulagður í vinnubrögðum og geri miklar
kröfur til samstarfsfólks síns.
Hann skilur þann texta sem hann vinnur
með mjög vel og hefur mjög nákvæmt eyra
fyrir því hvernig á að segja hlutina. Hvert verk
sem hann skapar fær nýjan heim, hvað varðar
sviðsmynd, leikstíl og annað. Að þessu leyti
sker hann sig úr hópi þekktustu leikstjóra
Þýskalands sem eru flestir þekktir fyrir mjög
ákveðinn stíl við uppsetningar sínar,“ segir
Egill Heiðar.
Hann lýsir æfingum þannig að strax í upp-
hafi sé búið að koma fyrir sviðsmynd í stórri
skemmu þar sem æfingarnar fara fram. „Æf-
ingatíminn er strangur, þar sem æft er dag-
lega frá 9–16 og aftur frá 19–23 í 6–8 vikur.
Strax í upphafi er haldin sviðsprufa í leik-
myndinni þar sem athugað er hvort sviðs-
myndin muni koma til að virka í því rými sem
henni er ætlað. Thomas leggur mjög mikla
áherslu á líkamlega upphitun leikaranna og
gerir miklar líkamlegar kröfur til þeirra. Leik-
ararnir eru í búningum frá fyrsta degi og æfa
aldrei í eigin fötum. Það er einnig ætlast til
þess að þeir kunni textann þegar æfingar hefj-
ast. Thomas hefur alla listræna stjórnendur á
öllum æfingum því hann leggur allt inn í senn,
útlit, ljós, tónlist og hreyfingar. Hann lítur
aldrei í handritið á æfingunum heldur horfir á
leikarana. Dramatúrg og aðstoðarmaður sjá
um handritið og að skrifa niður allar leiðbein-
ingar til leikaranna þannig að eftir hvern dag
er æfingin mjög nákvæmlega skrásett.
Æfingarnar ganga út á að sviðsetja verkið
en eru ekki vettvangur leikaranna til að læra
textann eða leikstjórans að grufla í honum.
Tíminn er nýttur út í ystu æsar og allir í leik-
húsinu umgangast æfingarýmið og listamenn-
ina af mikilli virðingu og tillitsemi til að
tryggja sem bestan vinnufrið.“
Hvetjum höfunda til að skrifa
Leikskáldið Marius von Mayenburg lýsir
ástandi þýskrar leikritunar um miðjan síðasta
áratug þannig að nánast ekkert nýtt hafi verið
að gerast. „Þegar við byrjuðum þá urðum við
að gera tvennt; leita út fyrir Þýskaland eftir
nýjum leikritum og virkja unga þýska höfunda
til að skrifa fyrir okkur. Það var ekki að neinu
vísu að ganga.“
Af þeim ungu þýsku höfundum sem Schau-
buhne hefur þroskað og komið á framfæri eru
Marius von Mayenburg, David Gieselman,
Roland Schimmelpfennig, Falk Richter og
Sasha Waltz. Af erlendum höfundum sem flutt
hafa verið ný verk eftir má nefna Sarah Kane,
Caryl Churchill, Mark Ravenhill, Richard
Dresser, Lars Norén, Enda Walsh, Biljana
Srbljanovic, Jon Fosse og Luc Danberry. Verk
eldri höfunda þýskra hafa einnig verið flutt
t.a.m. eftir Tankred Dorst og næsta frumsýn-
ing er hinn 6. febrúar á nýju verki eftir Franz
Xavier-Kroetz í leikstjórn Ostermeiers.
Leikhúsið hefur lagt aukna áherslu á sam-
starf við leikhús í öðrum löndum sem leggja
svipaðar áherslur á flutning nýrra leikrita og
hefur samstarfið við Royal Court-leikhúsið í
London verið hvað árangursríkast. Má nefna
að David Gieselman er nú að skrifa leikrit fyrir
Royal Court eftir að gamanleikrit hans Hr.
Colbert var frumsýnt þar og í Schaubühne fyr-
ir tveimur árum og síðan sviðsett víðar um
Evrópu. Gieselman er þrítugur, jafnaldri May-
enburgs en ásamt Schimmelpfennig og Richt-
er eru þeir taldir skipa framvarðasveit ný-
bylgjunnar í þýskri leikritun. Samstarf
Schaubühne og Royal Court hefur síðan fengið
aukið vægi eftir að dramatúrginn Maja Zade
réðst til Schaubühne en hún var áður drama-
túrg við Royal Court og er jafnvíg á ensku og
þýsku og hefur þýtt verk á báða bóga fyrir
bæði leikhúsin. Hún segir að lykill að því að
draga fram nýja höfunda sé að setja þeim fyrir
að skrifa leikrit fyrir leikhúsin. „Við bíðum
ekki eftir að þeir komi með tilbúin leikrit til
okkar heldur segjum við þá. „Ef þú vilt skrifa
leikrit þá skulum við ráða þig til þess.“ Við
leggjum ákveðna upphæð af fjárveitingu leik-
hússins í þetta og horfum á þetta sem áhættu-
fjárfestingu. Kannski kaupum við eitt af hverj-
um fjórum leikritum sem við setjum höfunda í
gang við að skrifa en þetta er lítil fórn miðað
við þann árangur sem þetta skilar. Þetta er
sama aðferð og Royal Court hefur beitt um
árabil með þeim árangri að vera orðið þekkt-
asta leikhúsið í Evrópu hvað þetta varðar.“
Zade bætir því við að mörg leikritanna sem
þau telji ekki henta sér, finni leið upp á leiksvið
í öðrum leikhúsum því ákveðinn „gæðastimp-
ill“ sé þegar kominn á leikrit eftir höfunda sem
Schaubühne hafi veðjað á. „Lykilatriðið er að
þetta hvetur höfunda til að skrifa fyrir leikhús
og sýnir að við höfum áhuga á þeim og viljum
greiða götu þeirra í leikhúsinu.“
havar@mbl.is
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Egill Heiðar Anton Pálsson leikstjóri.
Thomas Ostermeier, leikhússtjóri Schau-
bühne í Berlín.