Lesbók Morgunblaðsins - 22.02.2003, Síða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. FEBRÚAR 2003
SAMSKIPTI Bandaríkjanna og
Íraks eru mikið í sviðsljósinu
þessa dagana og margir sem
velta vöngum yfir mögulegri
árás Bandaríkjahers á Írak og
sögunni þar að
baki. Sérfræð-
ingar hafa ekki
látið sitt eftir
liggja við að
velta hinum
ýmsu hliðum
málsins fyrir sér
og leita svara við
margvíslegum
spurningum,
enda hefur bókaútgáfa ekki far-
ið varhluta af þessari þróun.
Nú í byrjun árs hefur t.d. ver-
ið gefin út bókin The War over
Iraq: Saddam’s Tyranny and
America’s Mission, eða Stríðið
um Írak: Harðstjórn Saddams
og köllun Bandaríkjanna eftir
þá William Kristol og Lawrence
F. Kaplan. Í bók sinni takast
höfundarnir á við spurningar á
borð við þær hvort að stríð sé
raunverulega nauðsynlegt, hvað
geti áunnist með því og hvaða
sýn á utanríkisstefnu Bandaríkj-
anna liggi að baki þeirri stað-
festu að Saddam Hussein þurfi
að fjarlægja úr valdastóli. Krist-
ol og Kaplan eru hlynntir að-
gerðum gegn Saddam og út-
skýra ástæður skoðana sinna
ítarlega í bókinni.
Það sem fjölmiðlarnir
segja ekki
BÓK Norman Solomons, sem
einnig kom út á þessu ári, Tar-
get Iraq: What the News Media
Didn’t Tell You, eða Skotmarkið
Írak: Það sem fjölmiðlarnir
segja þér ekki. Solomon þykir
draga fram ljóta mynd af veru-
leikanum, en í skrifum sínum
leitast hann við að afhjúpa hinn
ljóta veruleika stríðs og þær af-
leiðingar sem því fylgja, sem og
hvernig fjölmiðlar bregðist
þeirri skyldu sinni að upplýsa
almenning um öll þau málefni
sem Íraksdeilunni tengjast. Auk
þess geymir bókin nokkrar af
ræðum Bush um málið, þar sem
ræðurnar eru skoðaðar línu fyr-
ir línu og texti þeirra rannsak-
aður.
Illviðri í aðsigi
THE Threatening Storm, sem
útleggja má sem Illviðri í aðsigi,
er verk Bandaríkjamannsins
Kenneth M. Pol-
lack, eins helstu
sérfræðinga um
málefni Íraks,
en í bók sinni
leitast hann við
að draga upp
mynd af þeim
málefnum sem
Bandaríkin
verða að takast
á við verði ráð-
ist á Írak. Pollack hefur sl.
fimmtán ár starfað sem sér-
stakur sérfræðingur í málefnum
Íraks fyrir CIA, bandarísku
leyniþjónustuna, og þykir hann
flestum fróðari um Saddam
Hussein. Hann var t.d. einn af
aðeins þremur sérfræðingum
CIA sem sá fyrir árás Íraka í
Kúveit 1990.
Það sem starfshópur Bush
vill ekki að þú vitir
Að lokum má svo nefna bók
þeirra William Rivers Pitt og
Scott Ritter, War on Iraq: What
Team Bush Doesn’t Want You
to Know. Þar fjalla höfundarnir
um þær rökræður sem und-
anfarið hafa átt sér stað í Wash-
ington og víðar um mögulega
árás á Írak. Og ræðir Pitt m.a.
við Ritter, sem er fyrrum starfs-
maður vopnaeftirlitsnefndar
SÞ, um þau rök sem liggi að
baki stefnu Bush-stjórnarinnar.
ERLENDAR
BÆKUR
Stríðið um Írak
William Kristol
Kenneth M.
Pollack
FJÖLMIÐLAR
NEÐANMÁLS
Þ
RÍR óskyldir viðburðir hafa fangað
athygli mína. Fyrir fáeinum vikum
fór verjandi manns, sem áfrýjað
hafði dómi yfir sér til Hæstaréttar,
fram á að hugsanleg refsing yrði
milduð vegna umfjöllunar fjöl-
miðla um mál viðkomandi. Nokkru
síðar horfði ég á umdeildan heim-
ildarþátt um bandarísku poppstjörnuna Michael
Jackson þar sem börnunum hans þremur brá
fyrir. Þau voru með grímur eða blæjur fyrir and-
liti, og sagðist faðirinn ekki fara með þau út á
meðal fólks nema gera þessar varúðarráðstaf-
anir. Börnin minntu á meinta afbrotamenn sem
reyna að verjast myndatöku þegar þeir eru
leiddir til dóms. Um liðna helgi las ég loks grein
Þorsteins J. Vilhjálmssonar á vef Blaðamanna-
félags Íslands (press.is) þar sem hann gagnrýnir
vinnubrögð tímaritsins Séð og heyrt í tilteknum
málum á þeirri forsendu að þau brjóti í bága við
siðareglur Blaðamannafélagsins. „Það er aug-
ljóst,“ skrifar Þorsteinn meðal annars, „að flestir
þeirra sem verða fyrir þeirri ógæfu að rata á for-
síðu Séð og heyrt hafa ekki óskað eftir þeirri at-
hygli. Mér sýnist að það sé lenska hjá flestum að
líta á þá reynslu einsog nett áfall, slæma flensu
sem líður hjá.“
Af einhverjum orsökum rifjuðu þessir þrír við-
burðir upp fyrir mér grein sem Eiríkur Guð-
mundsson birti árið 1998 um það sem hann
nefndi „innra eftirlit“ einstaklinga með sjálfum
sér í samfélagi nútímans. Hugmyndir sínar sótti
Eiríkur í ritið Gæsla og refsing eftir franska
sagnfræðinginn Michel Foucault (1926–1984),
ekki síst kaflann „Panopticon“. Þar er fjallað um
samnefnda fangelsisbyggingu sem breski nytja-
stefnumaðurinn Jeremy Bentham (1748–1832)
teiknaði: „Um er að ræða uppdrátt að hringlaga
byggingu með eftirlitsturni í miðjunni. Frá hon-
um var útsýni inní hvern einasta klefa þar sem
viðkomandi einstaklingur var sýnilegur 24 tíma
sólarhringsins án þess að vita hvort eða hvenær
væri með honum fylgst. Byggingin sem slík varð
þannig til þess að valdið varð ósýnilegt og sjálf-
virkt … fanginn sem gerir ráð fyrir að hann sé
undir stöðugu eftirliti fer í raun að fylgjast með
sér sjálfur.“
Fangelsi Benthams var aldrei byggt en Fou-
cault hélt því fram að í samfélögum nútímans, ut-
an eiginlegra fangelsisveggja, hefði panopticon-
hugmyndin orðið að veruleika þar sem hegðun
einstaklinga sé stýrt með flóknu kerfi viðmiðana
og gilda og stöðugu eftirliti stofnana og sérfræð-
inga sem „vaka yfir velferð okkar“. Í grein sinni
útfærði Eiríkur þessa hugmynd með dæmi af nú-
tímalegri vinnusálfræði þar sem starfsmenn
ganga í gegnum þjónustuviljapróf, greindarpróf
og áreiðanleikapróf í því skyni að auka framleiðni
þeirra en um leið, að sögn, starfsánægju þeirra
og vellíðan. Snilldin við fangelsishugmynd Bent-
hams var sú að það gat hver sem var staðið vakt-
ina í eftirlitsturninum í miðjunni og mátti í raun
einu gilda hvaða hvatir lágu þar að baki – „for-
vitni um hátterni hinna fyrirhyggjulausu, barna-
leg meinfýsi, þekkingarþorsti heimspekingsins,
eða ónáttúra þess sem nýtur þess að njósna eða
refsa“, hefur Eiríkur eftir Foucault. Hann bætir
þó við að í „ímynduðum“ eftirlitsturni okkar tíma
standi enginn vaktina, „hinn raunverulegi eft-
irlitsturn er staðsettur innra með okkur sjálf-
um“.
Þetta virðist rökrétt ályktun en viðburðirnir
þrír sem ég nefndi í upphafi vekja hjá mér vissar
efasemdir. Standa ekki einmitt fjölmiðlarnir
vaktina í eftirlitsturni samtímans, beina þaðan
kastljósi sínu í einn klefann af öðrum og varpa
þaðan myndum inn í alla hina klefana? Hvatirnar
að baki flökti ljóssins eru breytilegar. Stundum
ræður réttlætiskennd, þekkingarþorsti eða heil-
brigð forvitni, stundum óskar viðkomandi þjóð-
félagsþegn einfaldlega eftir athyglinni, en því
miður kemur líka fyrir að meinfýsi, hnýsni og
refsiþörf búi að baki. Af þeim sökum er svo brýnt
að „innra eftirlit“ blaðamanna sjálfra sofi ekki á
verðinum.
EFTIRLITSTURNINN
Standa ekki einmitt fjölmiðl-
arnir vaktina í eftirlitsturni
samtímans, beina þaðan kast-
ljósi sínu í einn klefann af öðr-
um og varpa þaðan myndum
inn í alla hina klefana?
J Ó N K A R L H E L G A S O N
IHugmyndir um þátttöku rithöfunda og annarralistamanna í samfélagsumræðunni hafa verið
breytilegar í tímans rás. Stundum telja listamenn
það höfuðskyldu sína að láta rödd sína heyrast.
Stundum telja þeir meginhlutverk sitt vera að kanna
sína eigin innviði og listarinnar. Sumir segja að hug-
myndin um afstöðulist megi rekja til upplýsing-
arinnar þegar skáld og listamenn tóku beinan þátt í
því að breyta samfélaginu, stuðla að útbreiðslu upp-
fræðingarstefnunnar, almennri upplýsingu. Senni-
lega hafa þó á flestum tímum verið til einhverjir
listamenn sem annaðhvort tóku afstöðu með eða á
móti ríkjandi ástandi eða valdastofnunum síns sam-
félags.
IIÁ undanförnum misserum virðist sem aukináhersla hafi verið á einhvers konar samfélags-
umræðu í samtímalist hérlendis. Skemmst er að
minnast umræðu um kynslóð ungra höfunda síðast-
liðið haust sem þóttu beina spjótum sínum meir að
samfélags- eða samtímamálum en hinir eldri. Talað
var um unga reiða höfunda eins og stundum áður.
Um þessar mundir stendur einnig yfir sýning Óskar
Vilhjálmsdóttur myndlistarmanns í Galleríi Hlemmi
sem nefnist Eitthvað annað en þar er reglulega boð-
að til umræðufunda um mein samfélagsins. Lista-
menn hafa einnig látið til sín taka í virkjunarmál-
um að undanförnu og einnig látið til sín heyra hvað
varðar heimsmálin, þannig tóku rithöfundar til máls
á mótmælafundi gegn innrás í Írak síðustu helgi.
III Erlendis hafa rithöfundar og listamenn einnigtekið til máls um Íraksdeiluna. Þar má finna
mismunandi skoðanir. Eins og Nota Bene höfundur
Times Literary Supplement benti á fyrir skömmu hef-
ur það ekki verið í tísku lengi meðal rithöfunda að
tala fyrir stríði. Þegar breskir fjölmiðlar báðu nokkra
höfunda um álit á innrásinni í Írak tóku þeir enda
flestir afstöðu gegn henni. Günter Grass sagði að
stríðið snerist augljóslega um olíu og ekkert annað.
A. S. Byatt tók undir það. Frederick Forsyth telur aft-
ur á móti að maður þurfi að vera bilaður til að halda
því fram að Bush myndi ráðast inn í land fjarri
heimahögunum nema hann hafi fullgilda ástæðu fyr-
ir því. Salman Rushdie tekur síðan einarða afstöðu
með innrásinni sem hann telur nauðsynlega til þess
að steypa Saddam Hussein. Nota Bene höfundur þyk-
ir ekki mikið til þessara róttæku tilburða höfund-
anna koma og segir að það þyrfti ef til vill að efna til
mótmælafundar fyrir hugsandi fólk sem „getur séð
báðar hliðar á málinu“. Hún vitnar síðan í Ian
McEwan sem segist á írónískan hátt ekki geta gert
það upp við sig hvort hann sé friðarsinni eða árás-
arsinni.
IVHugsanlega eru þetta tímar íróníunnar frekaren afstöðunnar þegar öllu er á botninn hvolft. Í
viðtali sem birtist í Lesbók í dag segir Stefán Máni,
einn af ungu höfundunum fyrrnefndu, að reiðir höf-
undar séu bara reiðir vegna þess að þeir kunni ekki
að skrifa. Enn fremur segir hann að höfundar séu
stórlega ofmetnir, þeir séu ekki eins merkilegir og
menn vilji vera láta, þeir séu ekkert merkilegri en
kvikmyndaleikstjórar eða hljómsveitarstjórar. „Hver
vill tala við þá? Hver vill lesa grein eftir þá?“ spyr
Stefán Máni.
ER About Schmidt þroskasaga?
Áhorfendur verða að vega og meta
hvort Schmidt þroskast eitthvað í
myndinni. Um hitt er ekki hægt að
deila að Jack Nicholson vinnur enn
einn leiksigurinn sem bældur og
herptur einstaklingur – nánast jafnar
met Anthony Hopkins úr Dreggjum
dagsins! Öfugt við aðalpersónuna úr
As Good as It Gets er Schmidt eng-
inn sérvitringur og hann er ekki
þroskaheftur heldur, nema kannski
helst á tilfinningasviðinu. Ekki er
hann einn um það. About Schmidt er
engin Hringadróttinssaga en góð
mynd og leikurinn góður.
Ármann Jakobsson
Múrinn
www.murinn.is
Opinberun Keanus
Nafn hans, Keanu, merkir ’Svalur
fjalla-andvari’ á hawaísku, og gælu-
nafn hans gæti því sem best verið
Svali. Þeir sem hafa áhuga á að
kynnast kappanum ættu að reyna að
fara til Toronto í Kanada en hann ólst
þar upp og býr þar enn. Meðal þess
sem hann hefur kosið að tjá sig um á
opinberum vettvangi eru eiturlyf sem
honum finnst rokka feitt, sjálfs-
íkviknun, sem honum finnst afar
merkilegt fyrirbæri, og gáfur sínar en
hann hefur orðað það sem svo: „Til
er gáfað fólk og heimskt fólk. Svo vill
til að ég er einn af þeim heimsku.“
Katrín Jakobsdóttir
Múrinn
www.murinn.is
Hanks og Caprio
Eftir því sem Tom Hanks eldist
passar hann æ betur við leikstíl sinn.
Bíórýnir hreifst aldrei af honum sem
ærslagamanleikara og var ekkert jú-
blandi yfir frammistöðunni í Phila-
delphia eða Forrest Gump. Sem mið-
aldra leikari er Hanks hins vegar
áhrifamikill. Það er Di Caprio líka og
barnslegt yfirbragð hans gerir hon-
um kleift að vera sannfærandi ung-
lingur (nema kannski í upphafsatrið-
inu sem er talsvert síður unnið en
afgangurinn af myndinni – en ekki
labba út strax!). Hlutverkið veitir
enga sérstaka möguleika en hann
leysir það vel af hendi.
Ármann Jakobsson
Múrinn
www.murinn.isMorgunblaðið/Golli
Heilbrigð sál.
LEIKSIGUR
NICHOLSON