Lesbók Morgunblaðsins - 22.02.2003, Síða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. FEBRÚAR 2003 7
Í kjölfarið á handtöku Dreyfusar fór um
Frakkland mikil bylgja gyðinga- og Þjóðverja-
haturs.
Eftir lokuð réttarhöld dæmdi herrétturinn
Dreyfus sekan um landráð hinn 22. desember
1894. Hann var formlega sviptur öllum tignar-
merkjum franska hersins í ársbyrjun 1895 og
sendur til lífstíðarvistar á Djöflaeyjunni. Þessi
eyja er í Atlantshafi úti fyrir strönd Frönsku
Gvæana í Suður-Ameríku, en það landsvæði
liggur að norðurlandamærum Brasilíu. Vist í
sakamannanýlendunni á Djöflaeyjunni þótti
mjög ill. Nálega ógjörningur var að sleppa það-
an.
Næsta árið gerðist fátt í málinu, en helst var
Mathieu Dreyfus, bróðir Alfreds, eitthvað að
reyna að hafast að honum til hjálpar. Vorið 1896
hófu fleiri afskipti af málinu, m.a. rithöfundur-
inn Émile Zola (1840–1902) sem var hálfítalskur
að ætterni. Ungur hafði hann misst föður sinn,
og fyrstu skáldverk hans voru af ljóðrænum
toga. Frá og með 1867 sneri hann sér hins vegar
að samningu skáldsagna í raunsæisstíl, og hjá
honum þróaðist sá stíll yfir í svonefndan nat-
úralisma. Zola sendi næstu ár frá sér fjölmargar
sögur, en ekki hafa þær verið mikið þýddar á ís-
lensku. Fyrsta blaðagrein hans um Dreyfusmál-
ið snerti reyndar Dreyfus ekki beint, heldur
lagðist Zola í henni gegn gyðingaofsóknum.
Esterhazy kemur til sögunnar
Fleiri nöfn herforingja koma nú til sögunnar.
Marie-Charles Walsin-Esterhazy var fæddur í
París 1847. Hann hafði lifað ævintýralegu lífi,
verið í frönsku útlendingaherdeildinni, kvænst
en eytt heimanmundi konunnar í spilasölum,
komið sér upp ástkonum og var skuldum vafinn.
Hann var líka veikur, líklega af berklum og á
taugum, enda skuldheimtumenn á hælunum á
honum. Í júlí 1894 mun hann hafa boðið þýska
hermálafulltrúanum í París, áðurnefndum
Schwarzkoppen, þjónustu sína.
Næstur skal nefndur maður af öðru sauðar-
húsi, Georges Picquart, einnig herforingi. Hann
var í góðu áliti hjá yfirboðurum sínum og var því
látinn taka við mikilvægu starfi af öðrum manni
sem hætti í ráðuneytinu. Picquart þurfti að taka
til eftir þennan fyrirrennara sinn, og í mars 1896
fann hann í skjölum þar eins konar orðsendingu,
rifna í um 30 parta og ættaða frá frú Bastian,
ræstingakonunni og njósnaranum sem nefnd
var hér að ofan. Þessi nýja orðsending reyndist
stíluð á Esterhazy, og í henni var beðið um nán-
ari skýringar en þær sem þegar hefðu verið
gefnar. Picqart varð hissa, var þetta annað
njósnamálið á skömmum tíma?
Könnun fór í gang og rithandarsérfræðing-
urinn, gyðingahatarinn sem best hafði verið
treyst áður, fékk að sjá rithönd Esterhazys, og
sagði hann þá: „Þetta er sama rithöndin og var á
fyrra minnisblaðinu.“
Picquart og leynimappan
Picquart skoðaði nú leynimöppu merkta sem
hernaðarleyndarmál með gögnunum um Dreyf-
us-málið, en hún reyndist nærri tóm. Í henni var
þó eitt bréf frá Schwarzkoppen, þýska hermála-
fulltrúanum, þar sem talað var um „þrjótinn D“.
Í ljós virtist koma að fyrir herréttinum hefði
þetta verið þýtt með orðunum „skepnan Dreyf-
us“, og hefði það stuðlað að sakfellingunni.
Picquart leist ekki á þetta og ræddi stöðuna
við de Boisdeffre og aðra yfirmenn sína, en eng-
inn vildi fá málið tekið upp að nýju, því að þar
með myndi herinn verða fyrir miklum álits-
hnekki, enda væri hér um hernaðarleyndarmál
að ræða. Picquart var nú sendur í eins konar út-
legð frá París, fyrst til Austur-Frakklands, svo
alla leið til Túnis. Eftirmaður hans í ráðuneytinu
varð áðurnefndur Henry, sem vitnað hafði gegn
Dreyfusi, og hann skoðaði einnig í möppu
Dreyfus-málsins. Henry ákvað að nota bréf sem
hann hafði undir höndum, stílað til Schwarzkop-
pens, skæri og lím til að falsa nýtt skjal í þessa
annars skjalafátæku möppu. Í þessu falsbréfi
var Dreyfus beinlínis nafngreindur. Þetta bréf
sagði hann síðan að ræstingakonan hefði fundið
í bréfakörfunni. Með þessari aðgerð kom Henry
sér mjög í mjúkinn hjá yfirmönnum sínum.
Picquart gafst reyndar ekki upp. Hann sneri
til Parísar og kom áhyggjum sínum m.a. á fram-
færi við varaforseta öldungadeildar þingsins,
sem gekk svo langt að ræða málið við hinn
hægrisinnaða forseta lýðveldisins, Félix Faure,
en hann reyndist alveg á bandi hersins. Þess ber
að geta að ásamt hernum var kirkjan mjög and-
víg Dreyfusi.
Zola skrifar „J’accuse …“
Margir tóku að skrifa um málið og deilur um
það mögnuðust stöðugt. Þáverandi forsætisráð-
herra, Méline, var svo ógætinn að segja, að ekk-
ert Dreyfus-mál væri til. Mathieu Dreyfus for-
dæmdi Esterhazy opinberlega, en þá fengu
herforingjarnir Esterhazy til að biðja um að fá
sjálfur að koma fyrir herrétt. Sá herréttur var á
einu máli og í honum var Esterhazy sýknaður
10. janúar 1898. Þá var mörgum nóg boðið.
Mesti hvellurinn varð er Émile Zola birti í
blaðinu L’Aurore hinn 13. janúar sama ár grein-
ina „J’accuse …“, bréf til forseta lýðveldisins.
Þar ásakaði Zola tvo hermálaráðherra, marga
úr herforingjaráðinu og rithandarsérfræðinga í
máli Esterhazys fyrir að hafa staðið fyrir
ósæmilegri herferð í blöðunum til að villa um
fyrir almenningsálitinu. Eins sakaði hann her-
réttinn sem dæmt hafði Dreyfus um að hafa
vanvirt lögin með því að dæma mann sekan á
grundvelli leyndargagns. – Zola stóð alls ekki
einn, m.a. voru áberandi hans megin þekktur
stjórnmálamaður, Georges Clemenceau, sem
varð síðar forsætisráðherra oftar en einu sinni,
og einnig sósíalistinn og friðarsinninn J. Jaurès.
Nú var Zola stefnt fyrir meiðyrði. Réttar-
höldin yfir honum í febrúar 1898 vöktu heims-
athygli. Þeim lauk þannig að Zola var dæmdur í
árs fangelsi og til þess að greiða allnokkra sekt.
Herforingjarnir fögnuðu sigri og margir óskuðu
Zola opinberlega dauða. Fleiri en eitt einvígi
áttu sér stað, m.a. gengu þeir Picquart og
Henry á hólm hvor við annan og fékk þá Henry
skrámu á handlegg. Stórblöðin erlendis reynd-
ust yfirleitt á bandi Zola, og t.d. skrifuðu rithöf-
undarnir Leo Tolstoj, í Rússlandi, og Mark
Twain, í Bandaríkjunum, báðir um málið og
stóðu hans megin; Twain líkti Zola við dýrling-
inn Jóhönnu af Örk. Máli hans var áfrýjað og fór
fyrir yfirdóm.
Eftir kosningar þetta ár var mynduð ný rík-
isstjórn í Frakklandi. Hermálaráðherra varð
Godefroy Cavaignac úr róttæka flokknum, vin-
sæll maður og stálheiðarlegur. Hann hafði talið
Dreyfus sekan, en ákvað þó að láta á ný skoða
gögnin um hann í hinni umræddu möppu.
Henry játar fölsunina – sjálfsvíg hans
Áfrýjunarréttur tók meiðyrðamálið gegn
Zola fyrir, en hann flýði um sumarið til Eng-
lands vegna ofsókna. Um líkt leyti komst sá sem
nú rannsakaði gögnin í möppu Dreyfusar að því
að aðalgagnið, bréfið til Schwarzkoppen þar
sem Dreyfus var nefndur, væri falsað, því að tvö
nokkuð ólík bréf höfðu greinilega verið límd
saman. Cavaignac fékk strax þessar fréttir og
heiðarleiki hans bannaði honum að láta sem
ekkert væri. Henry var kallaður fyrir og hann
játaði loks á sig fölsunina. Hann var strax fang-
elsaður og næsta dag framdi hann sjálfsmorð í
fangelsinu. Reyndar töldu sumir fylgismenn
Dreyfusar að ráðamönnum í hernum hefði þótt
hentugt að láta Henry hverfa, hann hefði því
verið myrtur, en Dreyfusarandstæðingar töluðu
um að gyðingar hefðu drepið hann. – Þeir Cava-
ignac og de Boisdeffre sögðu af sér. Esterhazy
flýði land. Málið tók alveg nýja stefnu. Fjöl-
margir snerust á sveif með Dreyfusi, – en ekki
herforingjarnir.
Áfrýjunarréttur undir forsæti manns sem
trúði því að Esterhazy hefði skrifað hinn upp-
haflega minnismiða komst að því vorið 1899 að
mál Dreyfusar skyldi endurupptekið fyrir her-
rétti. Náð var í Alfred Dreyfus til Djöflaeyj-
arinnar. Hinn nýi herréttur var settur í borginni
Rennes, en þar var, eftir talsvert þref, sam-
þykkt með fjórum atkvæðum gegn tveimur að
láta hinn fyrri sektardóm yfir Dreyfusi standa,
þótt ótrúlegt megi virðast. Refsingin var þó
stytt í 10 ár.
Ríkisstjórn mynduð til að leysa málið
Þessi niðurstaða, sem stafaði af tregðu hers-
ins til að viðurkenna mistök sín, olli enn miklum
vanda. Komin var til valda ný ríkisstjórn, að
miklu leyti mynduð beinlínis til að leysa þetta
mál. Ýmsir ráðherrar þar voru fremur vinstri-
sinnaðir og hliðhollir Dreyfusi, forsætisráð-
herra var Waldeck-Rousseau. Faure forseti
andaðist óvænt í þessum svifum og kosinn var
nýr forseti, Émile Loubet, hliðhollari Dreyfusi.
Læknir skoðaði Dreyfus og úrskurðaði að hann
hefði ekki heilsu til að vera lengur í fangelsi.
Stjórnin þingaði um málið og eftir nokkurt þref
um hvað gera skyldi fyrirskipaði hinn nýi forseti
hinn 19. september 1899 að Dreyfusi skyldi
sleppt úr haldi á grundvelli heilsubrests hans.
Með þessu var sakleysi hans ekki formlega
viðurkennt, en árið 1904 fékkst málið tekið upp
fyrir borgaralegum dómstóli (ekki herrétti) og
1906 var Dreyfus endanlega sýknaður og veitt
full uppreisn æru, hann fékk á ný höfuðsmanns-
tign í hernum og var gerður riddari af frönsku
heiðursfylkingunni. Nokkru áður, eða árið 1900,
hafði ríkisstjórnin látið samþykkja lög um upp-
gjöf saka til handa öllum sem tengst höfðu mála-
ferlunum, og voru þannig m.a. þeir Esterhazy,
Mercier, Zola og Picquart settir allir undir sama
hatt. Picquart varð síðar hermálaráðherra í
stjórn undir forsæti Clemenceau, og gerði það
Dreyfusarandstæðingum gramt í geði.
Endalok Émile Zola 28. sept. 1902
Segja má að Émile Zola hafi orðið frægari
fyrir afskipti sín af Dreyfus-málinu heldur en
fyrir allt annað sem hann gerði. Hann hafði
löngum verið umdeildur, og vildi vera það. Á
seinni tímum hefur verið sagt að hann hafi í
raun verið hægfara sósíalisti. Í 19 skipti var
reynt að fá hann tekinn inn í frönsku Akadem-
íuna, en það tókst aldrei vegna þess að of margir
töldu hann vera klámhöfund. Það er rétt að
hann skrifaði m.a. um vændiskonur Parísar á
sinni tíð, en nútímafólki finnst þær lýsingar ekki
sérlega berorðar. Þá var hann umdeildur vegna
einkalífs síns, en hjónaband hans var barnlaust,
og tæplega fimmtugur tók hann sér miklu yngri
ástkonu og eignaðist með henni tvö börn.
Émile Zola lifði ekki lengi eftir að Dreyfus
hafði verið látinn laus. Hinn 28. sepember 1902
kom hann ásamt konu sinni til Parísar frá sum-
arhúsi þeirra utan borgarinnar, en þar voru þau
vön að eyða sumarmánuðunum. Um nóttina
sváfu þau við lokaða glugga, en eldur kom upp í
svefnherberginu og Zola kafnaði í svefni, en
kona hans lifði þetta af og náði sér. Upp kom
kvittur um að óvinir hans hefðu verið að verki.
Fullvíst er að margir vildu hann feigan, en aldr-
ei hefur þó sannast að eldsvoðinn hafi orðið af
manna völdum – og sú gáta verður tæplega ráð-
in úr þessu.
Árið 1908 voru jarðneskar leifar Zola fluttar
til æðsta grafhýsis Frakka, Panthéon í París.
Dreyfus var viðstaddur hátíðlega athöfn þar af
þessu tilefni, en þegar hann gekk út úr bygging-
unni skaut þjóðernissinnaður ofstækismaður
tveimur skotum að honum og hitti hann í hand-
legginn.
Sagt er að þeir sem gengist höfðu fyrir því að
bjarga Dreyfusi frá Djöflaeynni hafi orðið fyrir
nokkrum vonbrigðum þegar þeir hittu hann.
Alfred Dreyfus var ekki mikilfengleg hetja í eðli
sínu, heldur venjulegur maður, fremur feiminn
og orðfár. Hann varð undirofursti í fyrri heims-
styrjöld og andaðist 75 ára gamall í París 1935.
Deilan klauf þjóðina til langframa
Nú er almennt viðurkennt að Dreyfus hafi
verið saklaus af því að skrifa hinn fræga, upp-
haflega minnismiða, en flest bendir til að Est-
erhazy hafi skrifað hann. Hitt er óljósara, hvort
hann vann vörnum Frakklands einhvern telj-
andi skaða með athæfi sínu.
Dreyfus-málið varð stórmál vegna þess að
herforingjarnir neituðu mjög lengi að horfast í
augu við þá staðreynd að mistök höfðu verið
gerð í fyrstunni. Að þeirra dómi var herinn
brjóstvörn ættjarðarinnar og mátti með engu
móti verða fyrir álitshnekki. Þjóðin var í mörg
ár klofin í tvennt út af málinu, báðir aðilar
mynduðu fjöldasamtök og gyðingahatur fékk
byr undir vængi. Dreyfusarandstæðingar töldu
að upptaka málsins þýddi í reynd að óvinir þjóð-
arinnar fengju klekkt á hernum, en hann væri
bráðnauðsynleg vörn gagnvart sósíalistum,
gyðingum og Þýskalandi. Dreyfusarsinnar töl-
uðu hins vegar um að virða ætti frelsi einstak-
linga og herinn ætti ekki að komast upp með að
vera ríki í ríkinu.
Afleiðingar deilunnar urðu ýmislegar. Vinstri
sinnaðar ríkisstjórnir um og upp úr aldamótum
1900 reyndu að koma á pólitísku eftirlitskerfi
innan hersins, og sögðu þá margir herforingjar
störfum sínum upp og eðli hersins breyttist
nokkuð, hann gerðist vinveittari lýðveldinu en
áður. Þá var franska kirkjan, sem hafði verið
mjög hliðholl hernum í málinu, aðskilin frá
franska ríkinu 1905 fyrir tilstilli vinstri manna.
Mjög harðar deilur á milli hægrisinnaðra þjóð-
ernissinna og friðarsinna á vinstri væng stjórn-
málanna héldu áfram allt til 1914 og jafnvel
lengur.
Þriðja lýðveldið hafði staðið af sér þessa erf-
iðu hrinu, enda var það, einkum eftir lyktir
Dreyfus-málsins, stundum kennt við mennta-
menn, sérstaklega lögfræðinga og rithöfunda.
Ýmsir telja hins vegar að franska hernum hafi
hnignað af völdum rimmunnar, og við upphaf
fyrri heimsstyrjaldar hafi hann því reynst frem-
ur kjarklítill og undir lélegri stjórn, sem þá hafi
ekki komið sér vel. Þessi söguskoðun er þó um-
deilanleg.
Helstu heimildir:
Leclercq, Pierre-Robert: L’affaire Dreyfus suivi de J’acc-
use …! Émile Zola. Monaco 1994. – Histoire de la France,
les temps nouveaux de 1852 à nos jours, sous la direction de
G. Duby. Paris 1989. – Magraw, Roger: France 1815–1914.
Oxford 1983. – Encyclopædia Britannica (undir uppslátt-
arorðunum Dreyfus, Waldeck-Rousseau og Zola). Chicago
1987.
Höfundur er sagnfræðingur og fyrrverandi
skólameistari en nú kennari við Menntaskólann
á Akureyri.
Alfred Dreyfus Émile Zola