Lesbók Morgunblaðsins - 22.02.2003, Síða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. FEBRÚAR 2003
É
G flosnaði upp úr menntaskóla og
fór að vinna í fiski. Ég eyddi öll-
um peningunum í ferðalög. Þetta
leit ekkert vel út á tímabili. En
síðan varð frystihúsið gjaldþrota
eins og gengur. Ég gat því ekki
unnið mér inn fyrir næstu ferð.
Og þá datt ég niður á að fara að
skrifa. Sögurnar tóku að leita á mig hver af ann-
arri. Ég hafði aldrei leitt hugann að því að verða
rithöfundur,“ segir Stefán Máni sem sendi frá
sér fjórðu skáldsöguna sína síðastliðið haust, og
hann heldur áfram: „Ég vissi ekkert út í hvað ég
var að fara. Hafði aldrei lesið neitt. Ég var með
of mikið sjálfstraust sem byggðist á vanþekk-
ingu. Ég miðaði mig eiginlega ekki við neitt.
Kannski hjálpaði það mér í fyrstu. En síðan
lækkaði fljótlega í mér rostinn þegar útgefend-
urnir fóru að hafna mér. Ég fór þá að lesa.“
Fyrsta bók Stefáns Mána hét Dyrnar á
svörtufjöllum og kom út árið 1996 í eigin útgáfu
höfundarins. Myrkravél kom síðan út hjá Máli
og menningu árið 1999 og vakti töluverða at-
hygli. Hótel Kalifornía kom tveimur árum
seinna og var kölluð „uppgötvun ársins“ af
gagnrýnendum og síðastliðið haust sendi Stefán
Máni frá sér Ísrael – sögu af manni. Bókin
fjallar um ævi farandverkamannsins Jakobs,
sem kallar sig Ísrael, og er þjóðarsaga síðustu
áratuga, eins og segir á bókarkápu. Bókin vakti
ekki síst athygli fyrir raunsæislegan frásagn-
arhátt, nánast smásmyglislegar lýsingar á sí-
breytilegu sögusviðinu. En Stefán Máni var
einnig tengdur kynslóð ungra höfunda sem
væru að glíma við samtímann á róttækan hátt,
jafnvel reiðilegan. Sjálfur er hann ekki sammála
þeirri flokkun.
Hinir reiðu ekki nægilega góðir
„Mér finnst þetta kynslóðatal ekki ganga
upp. Það er aftur á móti að verða tímabær og
dýrmæt endurnýjun í íslenskum bókmenntum
með hópi af ungum höfundum sem margir
hverjir gáfu út síðasta haust. Þetta fór reyndar
fram hjá flestum fjölmiðlum sem eyddu púðrinu
í að kvarta undan þreytu eldri höfunda sem eru
að skrifa trílógíur og endurminningar.
Það er erfitt að finna einhvern samnefnara
fyrir þessa ungu höfunda, ekki reiði og ekki ein-
lægni þótt sumir þeirra kunni að vera reiðir og
einlægir. Sjálfur er ég ekki reiður eins og sumir
héldu fram í umræðunni fyrir jólin. Mikael
Torfason og Steinar Bragi eru kannski reiðir en
ég, Guðrún Eva og Sigurbjörg Þrastardóttir er-
um öll frekar tempruð. Það er svo annað mál að
það virðist vera rúm og jafnvel þörf fyrir unga
og reiða rithöfunda nú um stundir en mér þykir
þeir sem hafa stokkið inn í þessa glufu satt að
segja ekki nægilega góðir pennar.“
Það er lítið glímt við
hversdagsleg vandamál
Sum ykkar sækja meira í hefðina en önnur.
Þú hefur til dæmis verið bendlaður við nítjándu
aldar raunsæi og natúralisma og er þá vísað til
nákvæmra og stundum smásmyglislegra sviðs-
setninga. Ertu sjálfur með þessa bókmennta-
sögulegu tengingu í huga?
„Já, það má segja það. Ég byrjaði á þessu í
Hótel Kaliforníu sem var óður til hversdagsins.
Ég geng lengra í þá átt í Ísrael. Þar fjalla ég um
farandverkamann sem alltaf er að skipta um
umhverfi. Heimur hans er alltaf nýr og bókin
ber þess merki. Nýr kafli er nýtt upphaf. Mér
þótti mikilvægt að koma þessum sínýja heimi
sögumannsins til skila í smáatriðum til þess að
hann yrði trúverðugur. Hann er alltaf að skipta
um vinnu og mér fannst ég þurfa að lýsa nýjum
vinnustað og nýjum handbrögðum nákvæm-
lega. Þannig fannst mér ég koma lífi farand-
verkamannsins til skila. Hann lifir fyrir einn dag
í einu og lífsspeki hans litast af því. Hann fæðist
hvern morgun og deyr á kvöldin. Og það eina
sem hann tekur með sér í gröfina er hraðspóluð
nærmynd af liðnum degi.
Bókin er öðrum þræði skrásetning á hráum
hversdagsleika með lykt sinni, áferð og lit. Ég
hef áhuga á að skrifa um hluti sem eru nálægir
en fara kannski fram hjá fólki dagsdaglega. Og
hafa heldur ekki ratað inn í listaverk lengi vel.
Ég er hrifinn af Van Gough sem málaði myndir
af klossunum sínum eða stólnum í herberginu.
Honum tókst að ramma inn hversdagsleikann
og lyfta honum upp með litum og áferð og gera
hann að fagurfræði.
Um þessar mundir einkennist listheimurinn
frekar af raunveruleikaflótta, bæði kvikmyndir,
bókmenntir og myndlist. Það er verið að skapa
framandi aðstæður eða ýkja tilfinningar og búa
til útópíur. Það er lítið glímt við hversdagsleg
vandamál.“
Yfirþyrmandi hversdagsleiki
Þú þekkir af eigin raun sum þeirra sögusviða
sem farandverkamaðurinn fer um?
„Já, ég vann á vertíðum og kynntist þessu lífi.
Það réttlætir að hafa unnið alls konar skítavinnu
að breyta henni í fagurfræði. Ísrael er byggður
á manni sem ég vann með af og til í nokkur ár.
Ég byggði einnig að hluta til á viðtölum sem ég
tók við gamla vinnufélaga, til dæmis um síld-
veiðar snemma á áttunda áratugnum og vega-
gerð.“
En eru farandverkamenn nokkuð til lengur?
„Nei, og ég leyfi mér að kalla Ísrael þann síð-
asta. Heimurinn sem þessir menn hrærðust í er
heldur ekki til lengur. Eftir að kvótakerfið kom
hefur svo mikið breyst. Það er búið að vélvæða
og jafna vinnuálagið yfir árið og flytja inn erlent
vinnuafl til að sinna þessum störfum. Og menn-
ingarstigið í landinu hefur líka hækkað þótt það
sé sorglega lágt. Það þykir ekkert fínt eða töff
eða spennandi að vera landlaus, rótlaus, alls-
laus. Það þykir ekkert rómantískt og ég reyni
ekki að gera það rómantískt í bókinni. Ísrael
réttlætir tilveru sína með því að búa sér til æðra
sjálf, með því að lifa í núinu og vera engum háð-
ur, vera opinn fyrir ævintýrum. Hann setur upp
töff front. Hann upphefur þetta líf sem manni
virðist fremur innantómt. En síðan molnar
gríman af honum þegar hann flytur til borg-
arinnar og stofnar heimili og fjölskyldu. Þá
stendur kannski ekki mikið eftir af þessum
stolta farandverkamanni. Og það kemur
kannski honum sjálfum mest á óvart.
Þessi maður sem ég byggi persónu mína á átti
hvergi heima. Líf hans var endurtekinn hringur:
Á veturna var hann á verbúð, til dæmis á Vest-
fjörðum að vinna í fiski, á vorin fór hann í sveit
og var kaupamaður fram á haust, fór svo í slát-
urhúsið, síðan að beita og svo aftur á verbúðina
fyrir vestan. Ég hitti hann alltaf á verbúðinni
þar sem ég var sjálfur að skrapa saman ein-
ÉG ER ENN MEÐ
GÚMMÍHANSKANA
OG Í SLORGALLANUM
„Dugnaðurinn er á und-
anhaldi meðal lista-
manna. Leti einkennir
höfunda. Þeir hafa ekki
þolinmæði. Það verður
að koma verkinu út. Það
verður eitthvað að gerast.
Annars ertu dauður,“
segir Stefán Máni sem
sendi frá sér sína fjórðu
skáldsögu síðastliðið
haust er nefnist Ísrael.
ÞRÖSTUR HELGASON
ræðir við hann.
Morgunblaðið/Kristinn