Lesbók Morgunblaðsins - 29.03.2003, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 29. MARS 2003
Á
RIÐ 1967 sneri Cécile Éluard
ásamt eiginmanni sínum,
Robert Valette, til æsku-
heimils síns í Eaubonne,
norður af París, til að athuga
hvað stæði eftir af sérstæð-
um veggverkum þýska mál-
arans og súrrealistans Max
Ernst frá 1923. Það hefur áreiðanlega ekki verið
auðvelt fyrir Cécile að rifja upp alla þá angist og
þann sársauka sem fylgdi þeim undarlega ráða-
hag foreldra hennar, Gölu og Paul Éluard, að
taka listamanninn þýska inn á heimilið, sem
þriðja mann í húshaldi. Eitrað ástarsamband
þremenninganna, sem hófst síðla árs 1921, var
sú „mala domestica“ sem hneykslaði alla vini
þeirra í deyjandi dada-samtökum, en varð um
leið uppspretta einhverra merkustu, en miður
kynntu veggverka sem öldin gat af sér.
Paul Éluard (1895–1952) var meðal fjögurra
stofnenda súrrealistasamtakanna, sem stóðu
vörð um eina atvæðamestu og þekktustu bók-
menntahreyfingu tuttugustu aldarinnar. Eins og
Éluard voru hinir þrír stofnendurnir – André
Breton (1896–1966), Louis Aragon (1897–1982)
og Philippe Soupault (1897–1990) – ljóðskáld,
öðru fremur. Sagt hefur verið um Éluard að
hann hafi haft náttúrulegustu gáfur allra þess-
ara félaga sinna. Ljóðrænan og gagnsæi merk-
ingarmálsins hafi bókstaflega runnið undan
penna hans eins fyrirhafnarlaust og vatn í vor-
leysingum.
Án samhljóms og samkvæmni
Það sama varð ekki sagt um Max Ernst (1891–
1976) sem myndlistarmann. Hann var málfræð-
ingur að mennt og sjálfmenntaður sem málari.
Hann bjó því að takmarkaðri skólun í faginu og
þvældist það töluvert fyrir honum, einkum í
veigameiri verkum til að byrja með. Ernst orðaði
það svo sjálfur að list sín væri líkt og hans eigin
tilvera; án alls raunverulegs samhljóms og sam-
kvæmni. En eins og til að vega upp þessa mis-
bresti bjó hann yfir miklu áræði, eiginleikum
sem nauðsynlegir eru hverjum listamanni sem
vill ná árangri.
Segja má að „smámiðlarnir“ – grafík, klippi-
myndir, lágmyndir og hvers kyns vatnslitir –
hafi legið mun betur fyrir Ernst en sjálf málara-
listin. Öll sú fjölbreytilega flóra af smámyndum
sem hann skóp á árunum 1919 til 1922 er af flest-
um talin til marks um frjóasta tímabilið á gjörv-
öllum ferli hans. Á þessum árum taldist Ernst
enn til dadaista, lausbeislaðs hóps framúrlista-
manna frá jafnólíkum löndum og Rúmeníu,
Þýskalandi, Frakklandi og Bandaríkjunum. Þeir
áttu fátt sameiginlegt annað en löngun til að
koma venjubundinni listsköpun og fagurfræði
fyrir ætternisstapann.
Misbrestur var kominn í hópinn vegna ósam-
rýmanlegrar afstöðu André Bretons og rúm-
enska skáldsins Tristans Tzara (1896–1963), sem
verið hafði meðal stofnenda dada–hreyfingar-
innar í Zürich, árið 1916. Tzara taldi sig hafa lært
það af hörmungum heimsstyrjaldarinnar fyrri
að listin ætti ekki að lúta neinum háleitum vænt-
ingum, né kerfisbundnum hugmyndum. Hann
vildi því ekki fyrir nokkurn mun hverfa frá tóm-
hyggju dadaismans, sem byggðist á fullkomnu
frelsi til æðis, hendingar, markleysu og hæðni.
Tzara var í þessum efnum dyggilega studdur af
franska málaranum Francis Picabia (1879–
1953), sem taldi að listamenn væru ekkert frekar
skapandi í hugsun en venjulegur ólistrænn al-
menningur, enda væri tilfinningahlaðin list fyrir
stormasöm. Luise, eða Lou, eiginkona Ernst,
lýsti Gölu Éluard sem „… hálu, hrífandi kvik-
indi, smábeinóttu, með fossandi dökku hárflóði
og kviku, lítið eitt austrænu augnaráði sem
reyndi að fá eiginmann sinn til að reyna við sig
meðan hún næði sjálf tangarhaldi á Max. Að lok-
um ákvað hún að halda báðum, Paul og Max, með
elskulegu samþykki hins fyrrnefnda.“
Þannig varð til vísirinn að því sérkennilega,
þriggja manna húshaldi, sem steypti Lou Ernst í
svartnætti taugaáfalls og bitnaði hvað verst á af-
kvæmum hjónanna, þeim Cécile Éluard og
Jimmy Ernst. Þótt þau væru barnung staðhæfðu
vinir beggja, Arp-hjónin, þau Jean og Sophie
Taeuber, að bitur reynsla barnanna af þessu
undarlega sambandi, og meðfylgjandi umkomu-
leysi þeirra, tæki engu tali. Um afstöðu Paul
Éluard, eða afstöðuleysi réttara sagt, hefur oft
verið fjallað, einkum þau fleygu orð hans að hann
hefði elskað Max Ernst meir en Gölu konu sína.
Svo virðist sem ljóðskáldið hafi litið upp til
Max Ernst sem stóra bróður og upplifað vináttu
Þótt Freud sýndi skáldskap þeirra Bretons og
Éluard lítinn sem engan áhuga varð sá fyrr-
nefndi þeirra svo upptekinn af kenningum sál-
könnuðarins margumtalaða að hann gerði þær
að þungamiðju súrrealismans. Skömmu eftir
fundinn við Freud krýndi Breton sig sem páfa
hinnar nýju hreyfingar og eftir 1924, þegar hann
hafði lokið við Fyrsta súrrealistaávarpið, tók
hann sér það bessaleyfi að ákveða, svo til upp á
eigin spýtur, hver væri á réttri leið innan súr-
realistasamtakanna, og hverjum bæri að úthýsa
sem villutrúarmanni.
Hafi Picabia í hjarta sínu fylgt Tzara að mál-
um gegn bókstafshyggju Bretons var Max Ernst
óumdeilanlega á bandi hins síðarnefnda. Þótt
verk hans væru hlaðin dadakenndum grallara-
skap, svo sem sjálfskopinu sem lesa mátti á
„Drögum að sýningarspjaldi“, samklippi með
blandaðri tækni frá 1921, leituðu verk hans æ
meir í átt til sálrænna og kynferðislegra athuga-
semda í bland við glettnina. Á spjaldinu góða
stóð meðal annars: „Málverkasýning. Teikning.
Fatagaga. Plastoplastík. Vatnslitir. Max Ernst
er lygari, arfleifðarveiðari, hneykslunarhella,
hrossaprangari, mannorðsmyrðir og boxari …“
Fíllinn Celebes
Sama ár málaði hann svo fyrsta fræga öndveg-
isverk súrrealismans, sem gaf myndlist hreyf-
ingarinnar sitt fígúratífa, en órökræna mynd-
mál. Þetta var „Celebes“, undarlegt tvífætt
skrímsli sem óneitanlega minnir á fíl með rana,
eða jafnvel ryksugu, en var reyndar byggt á ljós-
mynd af risastórri, tvífættri kornbyrðu Konk-
ombwa-ættflokksins í Suður-Súdan. Síðar sagði
Ernst breska súrrealistanum og safnaranum
Roland Penrose að titillinn á myndinni hefði
kviknað út frá blautlegum húsgangi sem flaug
meðal þýskra skólabarna og fjallaði um fjörugt
ástarlíf fílsins frá Celebes.
Nú mætti segja að þetta benti allt til áfram-
haldandi fáránleikaglettni dadaísks listamanns.
Því má þó ekki gleyma að tilvísunin til eyjarinnar
Celebes, austan Borneó í indónesíska eyjaklas-
anum, er jafnframt framandleg og full dulúðar.
Séð úr lofti er þessi ellefta stærsta eyja veraldar
einna líkust tvífættum fíl. Þá verður ekki
framhjá því horft að erótískar tilvísanir með
skírskotun til drauma og dulvitundar urðu æ
meir áberandi í verkum Ernst eftir því sem
kynni hans af Breton og Éluard styrktust. Árið
1922 málaði hann „Oedipus Rex“, þar sem sál-
könnun Freuds er í fyrsta sinn beinlínis gerð að
megininntaki myndverks. Tónninn er gefinn
með fingrum sem stingast út um glugga á múr-
steinsbyggingu, haldandi á valhnetu með ör í
gegnum, og skeinuhættri kjúklingakrækju. Upp
um gólfið á sýningapalli teygja sig tvö fuglshöf-
uð, annað með horn, sem bundin eru með streng
sem liggur upp í himininn, með loftbelg svífandi í
fjarska.
Það hlýtur að teljast nokkuð táknrænt að Paul
Éluard skyldi kaupa bæði verkin nær samstund-
is eftir að hann og Gala (1894–1982), hin rúss-
neska eiginkona hans, kynntust Max Ernst. Við
fyrsta mót þeirra í Köln, í byrjun nóvember
1921, féll Éluard fyrir „Celebes“ með ámóta
hætti og Ernst féll fyrir Gölu. Ernst mynd-
skreytti ljóðasafn Éluard, „Répetitions“ – End-
urtekningar – sem út kom 1922, og saman sömdu
þeir í Köln, vorið 1922, ljóðasafnið „Les Mal-
heurs des immortels“ – Hamingjuleysi hinna
ódauðlegu – sem Ernst myndskreytti jafnframt
með klippimyndum sínum.
Kynni Ernst og Éluard voru þegar í stað
bí því vélgerðir hlutir væru jafngóðir og fagrir
munir og handgerðir. Eina persónulega athöfnin
sem enn var fær væri fólgin í því að velja. Að því
leytinu fóru hugmyndir Picabia saman við skoð-
anir landa hans, dadaistans Marcels Duchamp
(1887–1968).
Á slóðum sálkönnunar
Breton taldi dadaisma Tzara kominn í blind-
götu án framtíðar. Hið eina sem beið hreyfing-
arinnar, að hans mati, var ófrjó sjálfstortíming
sökum endalausrar neikvæðni. Útkomuleiðin að
hans mati lá vissulega gegnum hendinguna, en
það var tilviljun sem tengd var hinu ómeðvitaða.
Eftir að hann hitti Sigmund Freud í Vínarborg,
haustið 1921, ásamt Simone konu sinni og Paul
Éluard, var ekki aftur snúið. Því má ekki gleyma
að Breton var fyrrverandi nemi í læknisfræði.
Meðan á heimsstyrjöldinni fyrri stóð annaðist
hann hermenn sem taugasálfræðingur á ýmsum
sjúkrahúsum, meðal annars hinum þekkta Val
de Grâce-spítala.
FLJÚGANDI FURÐUR
„Conseils d’ami“, 1923, – Vinarráð – var hluti af ævintýrafrísunni í herbergi Cécile litlu Éluard.
„Au premier mot limpide“, 1923, – Við fyrsta t
herbergi Éluard-hjóna. Snúran og fingurnir mynda
þessi umbreytt myndskre
Veggverk Max Ernst í hús
og Gölu, í Eaubonne í Frakk
in af eitruðu ástarsamban
snemma á þriðja árat
er varpað ljósi á tilu
súrrealískan ba
E F T I R H A L L D
R U N Ó L F
„Entrer, sortir“, 1923, – Út og inn – var málað á
hurðina að borðstofunni. Málverkið er hlaðið
táknmáli sem enn bíður skýringa.