Lesbók Morgunblaðsins - 12.04.2003, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. APRÍL 2003 5
ná upp stemningu til viðbragða, enda tekur
tíma að greina menningarpólitískt inntak
samningsins í glýjunni frá öllu þessu skot-
silfri; – sem enn á eftir að eyða á vettvangi
samtímamyndlistarinnar. Ljóst er að einstak-
lingi hafa aldrei verið gefnar jafn frjálsar
hendur af opinberum aðilum til íhlutunar í ís-
lenska myndlist, framgang hennar og úr-
vinnslu, á jafn óljósum forsendum.
Hvíta platan
Það er afar sjaldgæft að Íslendingar hafi
áhuga á myndlist, taki hana alvarlega og meti
hana að verðleikum. Á þessu sviði sker Pétur
Arason sig úr, enda efast enginn sem til þekk-
ir um einlægan áhuga hans á nútímamyndlist.
En í flestum greinum, eins og í íþróttunum, er
oftast hyldýpi á milli áhugamanna og atvinnu-
manna. Pétur Arason hefur í gegnum árin
haft góð kynni af fjölda merkra listamenna,
bæði erlendum og innlendum, og áskotnast
verk eftir þá marga. En það fylgir böggull
skammrifi. Myndlistarsafn Péturs Arasonar
ehf. er mestan part smælki, míníatúrar og
fjölfeldi, í sumum tilfellum nánast ekkert ann-
að en nafn listamanna á blaði, í undantekning-
artilfellum er um lykilverk að ræða hvað
snertir umfang eða inntak. Safnið er fyrst og
fremst snyrtileg og niðursoðin táknmynd al-
þjóðlegrar samtímalistar, mestan part svo
smátt í sniðum að lítið heimahús er umgjörð
við hæfi. Sú sýn sem það endurspeglar er bit-
laus, þreytt og þung, stofnanaleg, í lítilli sam-
ræðu við samtímann. Inntakið í safninu er að
myndlistin hafi liðið undir lok um svipað leyti
og Hvíta plata Bítlanna kom út og flest sem á
eftir hafi komið sé einhvers konar úrvinnsla
eða endurtekning. Nýstofnað samtímalista-
safn Reykjavíkurborgar við Laugaveginn er
hins vegar frá sjónarhóli framsækinna lista-
manna tímaskekkja og bakslag.
En af hverju skyldi þetta sakleysislega safn
Péturs Arasonar ehf. vera tilefni hárra
styrkja og hástemmdrar umfjöllunar? Skýr-
ingarinnar er fyrst og fremst að leita í stefnu
opinberra aðila hvað varðar myndlist og
reyndar menningu yfirleitt. Þessi stefna felst
í stuttu máli í því að beina mestum kröftum
og fjármagni inn á við undir merkjum „ís-
lenskrar menningar“ og afdankaðrar þjóðern-
ishyggju. Hugmyndafræði sem síðustu árin
hefur stuðlað að síaukinni einangrun og for-
heimskun landsmanna á sviði myndlistar og
reyndar fleiri sviðum. Á sama tíma og flestar
vestrænar þjóðir og metnaðarfullar menning-
arstofnanir leggja mikið fé í að auka gegn-
umflæði samtímalistar eyða sambærilegar
stofnanir hér nánast öllu sínu fé og starfs-
kröftum í að kaupa og sýsla með innlenda list,
en hræringar og framsókn listrænnar hugs-
unar í umheiminum látin sem vind um eyru
þjóta. Nánast engu fé er eytt í að kaupa verk
eftir erlenda listamenn og fáar markverðar
sýningar á alþjóðlegri samtímalist eru haldn-
ar á vegum safnanna og nær engin að frum-
kvæði þeirra. Þetta hefur reyndar oft verið
sagt áður. Það breytir þó ekki því að svör op-
inberra aðila hafa alltaf verið jafn mikið á
skjön við veruleikann enda lítil sem engin
stefnubreyting í augsýn. Þetta ástand er ein
af meginástæðunum fyrir því að fótunum hef-
ur verið kippt undan þróun eðlilegs verð-
myndunarkerfis í myndlist hérlendis, fjárfest-
ar halda að sér höndum og myndlistin rær
lífróður.
Nú hafa borgaryfirvöld í vissum skilningi
„keypt út“ þann einstakling sem í gegnum ár-
in hefur verið nánast einn á báti í því að fjár-
festa í samtímamyndlist af áhuga og smekk-
vísi, og gert hann þar með að opinberri ímynd
einkaframtaksins á sviði menningarinnar
undir merkjum einhvers konar ríkissósíal-
isma. Litlum sem engum fjármunum Lista-
safns Reykjavíkur er ætlað til kaupa á al-
þjóðlegri myndlist og slíkur er
heimóttarskapurinn að samkvæmt upplýsing-
um Eiríks Þorlákssonar, forstöðumanns
Listasafns Reykjavíkur, er Pétri Arasyni ehf.
óheimilt að auka við safnið og nota fjárveit-
inguna frá borginni til kaupa á nýjum verk-
um. En er þess í stað skylt að dedúa við míní-
atúrana í hvítmáluðu stofunum í litla húsinu
við Laugaveginn fyrir 14 milljónir á ári.
Einungis í samanburði við úrelta stefnu op-
inberra aðila í myndlistarmálum telst safn
Péturs Arasonar ehf. merkilegt og get ég því
tekið undir skoðanir fjölda starfandi mynd-
listarmanna, innlendra og erlendra, sem hafa
gjarnan á orði, að safn Péturs sé betra en
ekkert. – En vissulega verra en ekkert ef
stofnanir og einstaklingar, þar sem vaxtar-
broddar myndlistarinnar eru, fá þá lítið sem
ekkert. Þá er hér um að ræða bæði skaðlega
hagræðingu og lélega pólitík.
Ef þessi safnaáform borgarinnar ganga
gagnrýnislaust eftir gefa þau villandi skilaboð
út í listaheiminn og samfélagið sem orðið gæti
til þess að listamenn og listneytendur leiddust
út í, eins og í uppgjöf, að laga sig enn meir að
drunganum í myndlistarlífinu, í þeirri trú að
svona sé alvöru listin í heiminum í dag: í besta
falli snobbskotin en ofar öllu leiðinleg og til-
gangslaus.
Enn er þó hægt að greiða úr uppkomnum
vanda með þeim hætti að Pétur Arason ehf.
skilaði aftur peningunum með þeim skilmál-
um að þeir renni til þeirra aðila í myndlist-
arheiminum á Íslandi sem mest þurfa á þeim
að halda og best geta farið með þá. Pakka
safninu niður í kassa og gera um það vörslu-
samning við borgina, en stofna jafnframt
verkefnasjóð í eigin nafni og af eigin fé, með
það markmið „að veita nýjum straumum inn í
íslenska myndlist“. Höfðingleg aðgerð sem
kæmi vafalaust til með að halda nafni Péturs
Arasonar lengur á lofti, en að basla við safna-
rekstur á vafasömum forsendum, og gerast
þannig smám saman tákngervingur stöðnun-
ar, þröngsýni og hugmyndaleysis á vettvangi
myndlistar; hlutskipti sem Pétur Asrason
ætti síst skilið. Þessi aðgerð gæfi þá núver-
andi fomanni menningarmálanefndar, Stefáni
Jóni Hafstein, og menningarmálanefndinni,
borgarstjórunum Ingibjörgu Sólrúnu Gísla-
dóttur og/eða Þórólfi Árnasyni og borgarráði
svigrúm til að viðurkenna og bæta fyrir yf-
irsjónir sínar. Málið allt yrði tekið til gagn-
gerrar endurskoðunar og þeirri spurningu
varpað fram í einlægni hvernig þessi 80 millj-
óna króna sjóður gæti helst „stuðlað að end-
urmati og gagnrýnni skoðun á möguleikum og
tilgangi myndlistar á Íslandi“. Í þessari nauð-
synlegu vinnu og greiningu væri að sjálfsögðu
eðlilegt að Pétur Arason væri einn af lyk-
ilmönnum.
Ákvörðun um að koma á fót alþjóðlegu
samtímalistasafni í Reykjavík er fyrst og
fremst menningarpólitísk stefnuyfirlýsing.
Ætla mætti að einn þáttur þessarar aðgerðar
væri að styrkja mannlíf í miðborginni. Skyldi
þá engum hafa dottið í hug að gamla Faco-
búðin að Laugavegi 37 væri einmitt rétti stað-
urinn til að koma á fót poppminjasafni með
gripum úr íslenskri og alþjóðlegri poppsögu
ásamt sýnishornum af poppmenningarvörum
sem seldar voru áður fyrr í búðinni? Til þess
að mynda sjálfstæðan tekjustofn fyrir safnið
gæti Faco ehf. aftur tekið til við að flytja inn
bítlaskó, bítlapeysur, kragalausa jakka og
Ringohringi eins og í gamla daga. Vafalítið að
poppminjasafn við Laugaveginn yrði veruleg
lyftistöng fyrir mannlíf á þessu svæði, en eins
og allir vita hafa popptónlistarmenn okkar
náð eftirtektarverðum árangri og getið sér
gott orð víða um heim. Meiri vafi leikur hins
vegar á að samtímalistasafn Péturs Arasonar
ehf. og borgarinnar að Laugavegi 37 verði sá
mannlífs- og menningarhvati sem að er stefnt,
en verði þess í stað dýrkeyptur minnisvarði
um dapurlegt ástand og vanhugsaða menn-
ingarpólitík. Hins vegar á menningin og
myndlistin þessar 80 milljónir skilið og miklu
meira til. Menningin og myndlistin eru mið-
lægar í mannlegu samfélagi, og því betur sem
listin og listamennirnir þrífast því meiri fyll-
ingu fær líf fólksins í landinu. Menn geta ein-
faldlega ekki lifað án listarinnar. Enginn
kemst upp með það til lengdar að umgangast
þau grundvallarverðmæti sem í henni eru
fólgin af vanþekkingu og léttúð – jafnvel þótt
viðkomandi sé í R-listanum, Samfylkingunni
eða einhverjum af öllum hinum flokkunum.
„Köttelkarinickel“ eftir Dieter Roth, hálmur, skítur og lím. Úr safni Péturs Arasonar.
Höfundur er myndlistarmaður.
lagi absúrdismanum, sem þar af leiddi upp úr
miðbiki 20. aldar, hafi djöfullinn hreinlega lagt
guð að velli. Nánar tiltekið, dregin var upp
neikvæð mannlífsmynd. Sjúklegur fáránleiki
hennar og hrun verðmæta segja meir um
þetta tímaskeið en nokkur frétt fjölmiðla.
Engu líkara er en að endingu hafi verið um
Pyrrhusarsigur að ræða, og eftir standi popp
og naumhyggja, kunnáttusnauð, vélræn við-
rini, sem yfir engu búa, hvorki guði né djöfl-
inum.
Í öllum þeim mikla fögnuði, sem ríkti þegar
með sanni mátti segja, að listin væri ekki leng-
ur bundin hinum sýnilega veruleika, eins og
list fyrri alda, var vissa einföldun eða kannske
öllu heldur þá glámskyggni að finna, sem eðli-
lega fylgdi tímabili byltinga. Oftrúin var þó
ekkert sérfyrirbæri í listum, hún var, ef nokk-
uð var, enn meiri í vísindum og tæknivæðingu,
en þó kannske almest á stjórnmálasviði. En
listin eignaðist reyndar sitt stjórnmálasvið,
því að áhangendur hinna ýmsu isma töldu sig
eina vera handhafa sannleikans, og vildu í
krafti þess ráða ferðinni í menningunni. Fjar-
stæða er að halda því fram, að listin geti staðið
óháð náttúrunni, sú afstaða getur aðeins leitt
til eins, semsé að útkoman verði sköpun gervi-
heims. Eftir stendur samt sú staðreynd, að
sjálfstæð og óháð vinnubrögð urðu boðorð list-
arinnar, og leitin var áfjáð til allra átta. Í hinni
brotakenndu afstöðu má þó sjá, þegar frá líð-
ur, vanrækslu hins smáa og veraldlega, og
óheilsteypta heildarmynd.
Mikið var rætt um hvers konar framúr-
stefnu, tilraunastarfsemi og hefðbundna
myndlist á sjöunda áratugnum, og svo er enn.
Þegar ég var um og innan við tvítugt, seint á
sjötta áratugnum, var því gjarnan trúað meðal
þeirra listamanna, sem aðhylltust abstrakt
list, að málverkið væri aðferð, sem brátt
myndi syngja sitt síðasta, og við tæki myndlist
gerð í vélum. Þá rynni hún saman við allt um-
hverfi manneskjunnar, og yrði þar með hluti
af hinum daglegu lífsháttum, en einstaklings-
einkenni hins skapandi manns myndu hverfa.
Tölvur voru á þeim tíma ekki almennt þekkt-
ar, samt var þetta viðhorf engan veginn nýtt
af nálinni, heldur komið frá Mondrian og
gömlu konstrúktívistunum. Líklega hefur Mo-
holy-Nagy, sem kenndi við Bauhausskólann í
Þýskalandi, verið einna fyrstur til að hrinda
þessari hugmynd í framkvæmd á yfirgrips-
mikinn máta með hreyfiskúlptúrum, ljós-
myndum, kvikmyndum, og síðar hinum svo-
nefndu „Space Modulators“, gerðum úr
gagnsæjum efnum.
Á miðri tækniöld heillaði mig þessi mynd-
heimur mjög, allar þær nýju aðferðir, sem
hraðvaxandi véltækni hafði, einnig í listum,
upp á að bjóða. Ég leit svo á, að málun væri
undirbúningur eða þjálfun, nauðsynlegur
áfangi á leið frá hefðbundnum vinnubrögðum
til notkunar nýrra miðla. Sennilega var ég þó
alltaf svo mikill málari í mér, að ég trúði því,
að málverkið myndi halda velli sem undir-
stöðuatriði. Á teikningu með blýanti eða bleki
hafði ég löngum mikið dálæti, módelteikning
og grískar styttur voru mér kær viðfangsefni.
Fyrir mig kom aldrei neitt annað til greina en
að ná fullu valdi á fígúratífri teikningu. Mér
féll þó allur ketill í eld, þegar kennarar mínir,
fyrst í Kaupmanahöfn og síðar í París, báru
mikið lof á dráttmyndirnar, sem þeir sögðu
vera sterkari og persónulegri en málverkin,
svo mjög var ég þá skekinn í trú minni á
tæknivæðingu myndlistarinnar. Ég vísaði
þessum skoðunum á bug í fyrstu, sem íhalds-
sömu viðhorfi, en gerði mér samt, áður en
langt um leið, grein fyrir réttmæti þeirra.
Við lok 20. aldar, sem með réttu hefur verið
nefnd tækniöld, hlýtur athyglin að beinast að
þeim sæg tilrauna, sem gerður hefur verið í
myndlist, og ekki verður hjá því komist að
hugleiða, hvers vegna auðn og tóm ríkja að
lokum. Hvernig má það vera, væri listin ekki
snauðari ef þær hefðu aldrei átt sér stað? Vit-
anlega er það nú söguleg staðreynd, að mynd-
listin hefur fært út sín landamæri með nýjum
túlkunarleiðum, en rýrnað um leið að mun inn-
vortis. Eitt þýðingarmesta atriðið í því sam-
hengi er vanræksla undirstöðuatriða, vegna
oftrúar á gildi framúrstefna af ýmsu tagi,
ásamt þeirri staðreynd, að óvarleg efni eða
drasl annars vegar, og aðferðir fengnar að láni
af véltæknisviði hins vegar, eru vitnisburður
um samtvinnun hugmynda og vinnubragða,
sem eru, vægast sagt, tæplega til þess fallin að
fæða af sér frjóa list.
Ég gerði mér grein fyrir því í tæka tíð, að
listin þarfnast lífrænnar úrvinnslu lífræns efn-
is, til að geta þrifist sjálfri sér samkvæm á
tímum umróts og byltinga. Kunnátta í efnis-
úrvinnslu og handverki er alger nauðsyn, já,
hún er hreint og beint myndlistin sjálf, ávöxt-
urinn allur frá kjarna til hýðis, því að hug-
myndir og handverk verða ekki aðskilin í
myndgerð. Engan veginn er hægt að ná sama
árangri með véltækni af ýmsu tagi, handgerð
verk verða ávallt betri. Takmörkun svokall-
aðra núlista er einmitt fólgin í því, að bæði vél-
ræn og hirðulaus vinnubrögð eru fyrirfram
dæmd til að enda í blindgötu, stöðnun, af því
að lífræna víxlverkun vantar. Það verður að
segjast í eitt skipti fyrir öll, að skapandi
myndhugsun er aldrei einangrað fyrirbæri í
mannshöfðinu, heldur er allt hringstreymi
sköpunarferils fólgið í þátttöku mannsins í
heild, jafnt hugar sem handa. „Finndu það á
líkama þínum,“ voru lykilorð í kennslunni
forðum daga á Statens Museum for Kunst í
Kaupmannahöfn, sögð þegar nemendur áttu í
brösum við að ná fram réttum hlutföllum og
rúmtaki forma, við teiknun á grískum styttum
í fullri stærð.
Hef ég þá sagt skilið við þau viðhorf, sem
ríkt hafa á tækniöld? Já, það hef ég á margan
hátt gert. Mér var strax á árunum 1964–5
ljóst, að mín listsköpun gæti enga framtíð átt
fyrir sér, nema ég sneri baki við öllu sem lyti
að vélrænni hugsun og myndgerð, og sneri
mér þess í stað að lífheiminum, í sem víðtæk-
astri merkingu þess orðs. Hinn skapandi mað-
ur væri þó í fyrirrúmi, en aðeins hvað það
snerti að um hann lægju þræðirnir úr hinum
ýmsu áttum sem listaverkið skyldi nærast á.
Lífræn tækni réð þá ferðinni í stað vélvæð-
ingar, hversu hrífandi sem hún annars kann
að vera, og þá ekki síst í þeirri myndgerð, sem
tölvur hafa upp á að bjóða. Þetta var uppgjör
mitt við þá stöðlun sem orðin var svo áberandi
á ýmsum sviðum mannlegra athafna í iðnaðar-
þjóðfélögum hins vestræna heims, og mynd-
list, bæði mín og samtíðarmanna minna, var
engin undantekning.
Samt væri rangt að segja að beinlínis hafi
verið um kúvendingu að ræða. Síðar meir leit
ég mín fyrri viðhorf mun umburðarlyndari
augum og nálgaðist þau jafnvel að sumu leyti.
Auðvitað væri fjarstæða að afneita tæknivæð-
ingunni sem áðurnefnd „módern list“ af eðli-
legum ástæðum hyllti. Þau sjónarmið höfðu
afgerandi áhrif á mig um langt skeið og þeim
verður ekki varpað á glæ einn góðan veðurdag
líkt og slitinni flík. Hin vitsmunalega afstaða
var afdrifarík eins og hún birtist í hinni svo-
nefndu „formbyltingu“, sem reyndist að vísu
takmörkuð, þegar fram liðu stundir, en gerði
sitt gagn á sínum tíma.
Nú á aldamótum blasir við okkur nauðsyn
þess að varðveita lífheim fyrir þeim ágangi og
eyðingu sem allri tæknivæðingu óhjákvæmi-
lega fylgir svo að komast megi á viðunandi
jafnvægi, án þess að tækni sé vísað á bug.
Listin ætti að geta verið leiðandi afl á því sviði.
Þó ekki sem beint innlegg í umræðu eða at-
hafnir á þessum vettvangi, því að hlutverki
hennar er of þröngur stakkur skorinn þegar
hún flytur beinan boðskap. List er þá gjarnan
notuð sem áróðurstæki fyrir ákveðinn mál-
stað, sem takmarkar frelsi hennar, burtséð frá
því hversu góður sá málstaður kann að vera.
Hætt er við, að hún verði sem hljómandi
málmur og hvellandi bjalla, og áhrifamáttur
hennar, sem jafnan er langdrægari og djúp-
tækari en stjórnmála, dvíni í mannheimi. Ekk-
ert rof má vera á hinni frjálsu samtvinnun
anda og efnis við miðlun dulmagns lífvídda.
Höfundur er myndlistarmaður.