Lesbók Morgunblaðsins - 26.04.2003, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. APRÍL 2003 3
G
AMALL vinur minn og
víðförull vestur í
Bandaríkjunum sagði
mér einu sinni, að hann
fylgdi einfaldri reglu til
að kanna ástand við-
komustaða á ferðum
hans um heiminn.
Vandinn var sá, að stundum gerðu þau hjón-
in svo stuttan stanz, að hann hafði ekki tíma
til að kynna sér plássið til fullnustu: þá voru
góð ráð dýr. Reglan, sem hann kom sér upp
að fenginni langri reynslu, hún var þessi: Ef
sædýrasafnið er í lagi, þá er staðurinn í lagi,
annars ekki. Ef tíminn var naumur og hann
átti samt lausan part úr degi, þá fór hann
ævinlega í sædýrasafnið og varð margs vís-
ari þar um land og þjóð og miðlaði vinum
sínum.
Þessi saga rifjaðist upp fyrir mér í Bras-
ilíu fyrir nokkru, því að þar varð á vegi mín-
um miðaldra maður frá Mósambík og bar sig
heldur aumlega undan því, hvað hann hefði
nauman tíma í Ríó, en hann kunni ráð við
því: hann fór rakleiðis á borgarbókasafnið,
því að það geri ég alltaf, ef ég lendi í tíma-
hraki á framandi slóðum, sagði hann. Hann
hafði sem sagt komið sér upp sinni eigin
sjódjöflareglu. Safnið reyndist gott, enda
skárra væri það nú: Ríó er ein af háborgum
heimsins. Mér þykir líklegt, að sædýrasafnið
þar sé einnig fyrsta flokks.
Sjálfur geri ég mér far um að lenda helzt
ekki í miklu tímahraki, ekki í útlöndum, svo
að ég hef þá ekki þurft á neinni sérstakri sæ-
dýrareglu að halda hingað til. En mér kom
hún samt í hug, þessi regla vinar míns, af
einhverjum ástæðum ekki alls fyrir löngu.
Ég var staddur í fjallakonungdæminu
Lesótó, sem er landlukt og liggur hátt uppi í
fjöllum í norðanverðri Suður-Afríku, svo að
þar er því miður ekkert sædýrasafn. Ég fer
þá bara á bókasafnið, hugsaði ég.
Þegar þangað kom, þetta var í höfuðborg-
inni Maserú og sólin skein af fjöllum, þá
blasti við mér sjaldgæf sjón. Þarna í lessaln-
um var vatnselgur á gólfinu, vatnið náði mér
sums staðar í ökkla, og bækurnar lágu eins
og hráviði um allan sal, sumar á grúfu í
bleytunni á gólfinu. Bókahillurnar voru
flestar tómar, rúðurnar brotnar í glugg-
unum og annað eftir því. Enga sá ég bóka-
verði, en safnið var opið. Og við borðið í
lestrarsalnum sátu lítil börn, á að gizka átta
ára gömul, og litu varla upp úr bókunum til
að heilsa þessum þelhvíta komumanni. Það
hefði mátt heyra saumnál detta.
Hvaða ályktun hefði ég átt að draga af
þessari sjón, hefði ég ekki haft aðrar upplýs-
ingar um landið? Mér sýnist, að rökrétt
ályktun hefði getað verið á þessa leið: hér er
ríkisstjórn við völd og vanrækir menntamál,
en landið er samt ekki heillum horfið, svo
lengi sem það fæðir af sér lítil börn, sem
langar að lesa bækur.
Nú vildi svo til, að ég hafði handbærar
ýmsar aðrar upplýsingar um þetta fallega
land, sem þekur innan við þriðjung af flat-
armáli Íslands, þótt fólkið þar sé sjö sinnum
fleira en hér heima. Þegar mælingar hófust
árið 1970, voru aðeins 7 af hverjum 100 ung-
lingsstúlkum sendar í framhaldsskóla.
Framhaldsskólasókn stúlkna jókst síðan
smátt og smátt og er nú komin upp í röskan
þriðjung af hverjum árgangi. Það er fram-
för, ekki neita ég því, en allt of hæg. Í
Botsvönu, sem er næsta land fyrir norðan
Suður-Afríku miðja, þar hefur framhalds-
skólasókn unglingsstúlkna aukizt úr 7% af
árgangi árið 1970 eins og í Lesótó upp í fjór-
ar stelpur nú af hverjum fimm. Það er engin
tilviljun, að Botsvana á heimsmet í hagvexti.
Suður-Afríka var raunar búin að koma fram-
haldsskólasókn unglingsstúlkna upp í 80%
af hverjum árgangi fyrir lok aðskilnaðartím-
ans, og meirihlutastjórnin með Mandela for-
seta í brjósti fylkingar kom hlutfallinu síðan
upp í 100%: fullt hús þar. Þetta er sem sagt
hægt þarna suður frá; þeir í Lesótó hafa
bara látið það undir höfuð leggjast.
Hvað þá um háskólasókn? Nýjar tölur
sýna, að 2% af hverjum árgangi æskufólks í
Lesótó sækja háskóla og aðra skóla á há-
skólastigi. Til samanburðar sækja 4% af
hverjum árgangi í Botsvönu háskóla, 17% í
Suður-Afríku, 40% á Íslandi og 50% í Evr-
ópusambandslöndum. Þeir í Lesótó hefðu
átt að setja markið hærra, finnst mér, og
horfa að minnsta kosti til nágranna sinna í
Botsvönu. Samt ver Lesótó nú orðið meira
almannafé til menntamála miðað við lands-
framleiðslu en nokkurt annað land, jafnvel
enn meira en Botsvana, að ekki sé nú talað
um Afríku yfirleitt. En það hafði samt ekki
dugað þeim til að þurrka gólfin í þjóð-
bókasafninu, þegar ég kom þar við.
Framhaldsmenntun stúlkna skiptir meira
máli fyrir fólkið þarna suður frá en margt
annað, eða svo sýnist mér. Stelpunum hefur
verið haldið niðri: þær hafa fengið færri
tækifæri til að mennta sig en strákarnir.
Rannsóknir og reynsla sýna, að meiri og
betri menntun handa ungum stúlkum skilar
sér vel til samfélagsins í meira hreinlæti,
minni barnadauða og meiri og betri og
mannúðlegri nýtingu á þeim helmingi
mannaflans, sem hefur ekki fengið að njóta
sín nema að litlu leyti til þessa. Reynslan
bendir til þess, að stelpur séu jafnan nám-
fúsari en strákar, ef eitthvað er: í Háskóla
Íslands eru konur til að mynda í meiri hluta,
5.000 konur á móti rösklega 3.000 körlum –
og ekki bara í Háskólanum á heildina litið,
heldur í öllum einstökum deildum hans
nema verkfræðideild.
Gleðin yfir því að verða vitni að lestr-
aráhuga barnanna á bókasafninu í Maserú
þennan sólbjarta dag var samt ekki eina til-
finningin, sem að mér sótti. Lesótó er það
land heimsins, sem hefur orðið næstverst úti
af völdum eyðniveirunnar; aðeins Botsvana
hefur orðið verr úti. Það er sorglegt, að land-
ið, sem á heimsmet í hagvexti; landið, sem er
óspilltast allra Afríkulanda skv. viðteknum
spillingarvísitölum; landið, sem ver einna
mestu fé til menntamála miðað við lands-
framleiðslu af öllum löndum heims, meira en
til dæmis Norðurlönd, að ekki sé talað um
Ísland – að einmitt þetta land, Botsvana,
skuli þá þurfa að þola svo mikinn mannfelli
af völdum þessa skæða sjúkdóms og hafa
ekki efni á að kaupa þau lyf, sem þarf til að
lengja líf fólksins og lina þjáningar þess. Töl-
urnar tala skýrt: árið 1960 gat barn, sem
fæddist í Botsvönu, vænzt þess að ná 47 ára
aldri: þetta er kallað lífslíkur á læknamáli og
hagfræðinga. Lífslíkurnar jukust síðan jafnt
og þétt ár fram af ári og komust upp í 61 árið
1987, en þær hafa síðan hrapað niður í 39 ár.
Botsvana er komin aftur fyrir upphafsreit-
inn.
Lesótó er litlu betur sett. Þar voru lífslík-
urnar 43 ár, þegar mælingar hófust árið
1960, jukust síðan um hálft ár á ári að jafnaði
og komust upp í 58 ár 1990, en síðan þá hafa
þær hrapað niður í 44 ár. Landið er sem sagt
komið aftur á byrjunarreit. Alþjóðaheil-
brigðisstofnunin í Genf spáir því, að lífslík-
urnar í þessum löndum og öðrum, sem hafa
orðið sérstaklega illa úti af sömu völdum
(þar á meðal eru Suður-Afríka, Simbabve og
Namibía), muni aukast aftur smám saman,
en eigi að síður er auðvitað mikill skaði orð-
inn og hörmulegur og verður aldrei bættur.
Og hvað getum við gert við því? Nú, ým-
islegt. Bandaríkjastjórn er til að mynda
nýbúin að ákveða að verja 15 milljörðum
dollara næstu fimm ár til að kaupa lyf og
læknishjálp handa eyðnisjúklingum í Afríku.
Þetta er jafnvirði tveggja mánaða fram-
leiðslu þjóðarbúsins hér heima; það tekur
Bandaríkjamenn á hinn bóginn bara hálf-
tíma að vinna fyrir þessari fjárhæð, ef þeir
leggjast á eitt. Vonandi verður fjárins ekki
aflað með því að skera niður fjárveitingar til
malaríuvarna í Afríku og annarra brýnna
þarfa: vonandi verður féð heldur tekið ann-
ars staðar frá.
Lífið heldur áfram þrátt fyrir allar hörm-
ungar heimsins. Mig rámar í sædýrasafnið
sáluga suður í Hafnarfirði, þar voru ljón og
api og lentu í málaferlum við gesti safnsins,
því að apinn beit fingur af sjálfstæðismanni
og ljónið krafsaði lítils háttar í þungaða
konu. Henni fæddist sonur skömmu síðar;
hann var skírður Leó.
BÓKASÖFN
OG SÆDÝRA
RABB
Þ O R V A L D U R G Y L F A S O N
gylfason@hi.is
STEFÁN HÖRÐUR GRÍMSSON
SUMAR
Hin brúnu fiskinet þorpsins
hanga á grindum og stögum
færi og stokkaðar lóðir
bíða í hálfrokknum króm.
Skolgráar fjarðarunnir
gjálfra hjá staurabryggjum
og daðra við bikaða súð.
Handan við lyngása græna
fjarst í vestrinu logar
dálítil kringlótt sól.
Og í daufu sólskini kvöldsins
sest lítil stúlka undir skúrvegg
og bíður þess hljóðlát að einhver
komi hjá næsta horni.
Stefán Hörður Grímsson (1919–2002) birti ljóðið Sumar í Svartálfadansi (1951)
sem var önnur bókin hans en í henni kom hann fram sem módernískt skáld.FORSÍÐUMYNDIN
er tekin við Sæbraut í Reykjavík. Ljósmyndari: Jim Smart.
Sigurður A.
Magnússon
hefur lokið við ævisögu
sína sem hófst með
útkomu metsölubók-
arinnar Undir kal-
stjörnu árið 1979.
Ljósatími heitir níunda
og síðasta bindið sem
kom út nýlega. Þröstur
Helgason ræðir við
Sigurð um lífið og
skáldskapinn.
Landnámsmenn
nútímans
nefnist grein eftir Rúnar Helga Vignisson
þar sem hann spyr hvernig Íslendingar
ætla að bregðast við þeim grundvallar-
breytingum sem eru að verða á samsetn-
ingu þjóðarinnar. Hann telur mikilvægt að
brugðist verði við af einurð og festu.
Bless, Ísland?
Hingað og ekki lengra! nefnist grein eftir
franskan leiðsögumann, Henri A. Pradin,
sem hefur ferðast um landið þvert og endi-
langt undanfarin ár. Hann telur tíma til
kominn að Íslendingar velti fyrir sér fram-
tíð íslenskrar náttúru.
Allt annar Róbert!
er grein eftir Róbert H. Haraldsson þar sem
hann svarar gagnrýni tveggja ungra heim-
spekinga á túlkun sína á Nietzsche. Hann
telur að heimspekingarnir ungu hafi lesið
sig með röngum hætti.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
1 6 . T Ö L U B L A Ð - 7 8 . Á R G A N G U R
EFNI