Lesbók Morgunblaðsins - 26.04.2003, Blaðsíða 5

um í skólakerfinu; það sem telst viðunandi
ástundun hjá fjölskyldu innflytjandans getur
verið alls ófullnægjandi samkvæmt kröfum
íslenska skólakerfisins og öfugt. Foreldr-
arnir eru kannski ekki almennilega læsir
einu sinni og geta því ekki fylgt börnum sín-
um eftir. Þetta getur valdið félagslegum
vandræðum fyrir allt samfélagið, t.d. ef börn
innflytjenda missa fótanna af einhverjum
ástæðum.
Í framhaldi af þessu vakna spurningar um
hvernig við ætlum að taka á móti nýjum Ís-
lendingum af þessu tagi. Ætlum við að
henda þeim út í djúpu laugina og ætlast til
þess að þeir spjari sig einir og óstuddir? Og
hvaða kröfur ætlum við að gera til þeirra?
Ef við gerum þær kröfur til þeirra að þeir
lagi sig algjörlega að íslensku samfélagi er-
um við jafnframt að gera lítið úr menningar-
arfi þeirra. Þá sýnum við þeim vissan yf-
irgang og neitum okkur um að læra af
menningu þeirra. Til skamms tíma var inn-
flytjendum gert að taka upp íslenskt nafn og
afsala sér þar með mjög þýðingarmiklum
hluta af sjálfsmynd sinni. Þetta var menn-
ingarlegt ofbeldi enda værum við Íslend-
ingar fæstir sáttir við að vera gert að afsala
okkur slíku kennimarki (þó að við gerðum
það kannski af sjálfsdáðum ef nafn okkar
félli sérlega illa að nýja tungumálinu).
Hvernig ætli íslenskum karlmanni liði t.d. ef
hann flyttist til Kóreu og væri gert að taka
upp nafnið Gui-Chul Yang?
Sem þjóð þurfum við fyrr en síðar að móta
stefnu um það hvernig við viljum að sambúð
kynþáttanna verði háttað í landinu. Hvaða
líkan viljum við nota? Og þá er ekki nóg að
ráðuneytin semji stefnumótunarskýrslur
heldur verður þjóðin öll að sameinast um
stefnuna svo vel takist til. Ef við ætlum ekki
að sjá sóma okkar í að taka á þessum málum
af festu væri heiðarlegast og affarasælast
fyrir alla að meina útlendingum landnám hér
á landi. En þar sem slík stefna væri fáránleg
nú á tímum hnattvæðingar og auk þess
mannfjandsamleg er eins gott fyrir okkur að
taka á málunum af einurð.
Deigla eða mósaík
Bandaríkin eru líklega fjölmenningarleg-
asta samfélag heims. Þó á einungis þriðj-
ungur Bandaríkjamanna ættir að rekja til
annarra landa en Evrópu. Í sumum hlutum
Bandaríkjanna, s.s. Kaliforníu, eru hvítir eigi
að síður að verða í minnihluta og í mörgum
borgum eru svokallaðir minnihlutahópar
mjög fyrirferðarmiklir, s.s. í Chicago, New
York, San Francisco og Detroit. Reiknað
hefur verið út að árið 2056 muni flestir
Bandaríkjamenn rekja ættir sínar til ann-
arra heimshluta en Evrópu: Afríku, Asíu,
spænska heimsins, Kyrrahafslanda, Araba-
heimsins. Ekki er ólíklegt að sambærileg
þróun verði í öðrum vestrænum ríkjum á
næstu áratugum, líka hér.
Í Bandaríkjunum var lengi talað um deiglu
(melting-pot) þegar rætt var um sambúð
kynþátta og þjóðarbrota. Þá var gert ráð
fyrir að allir sem bættust í samfélagið bráðn-
uðu saman við þessa deiglu, þann menning-
arkjarna sem fyrir var. Þarna var gengið út
frá því að bandaríska þjóðin ætti sér einhver
kjarnagildi, pólitísk og menningarleg, og
þeir sem ætluðu sér að verða Bandaríkja-
menn yrðu að láta öll önnur gildi fyrir róða.
Þetta þýddi í raun að ein menning var ráð-
andi, sú sem byggði að mestu á arfleifð
hvítra.
Með umrótinu á 7. áratugnum komu fram
kröfur um breytingar. Þá jókst áherslan á
frelsi og mannréttindi og í kjölfarið hófst
barátta fyrir auknum réttindum minnihluta-
hópa. Þegar allar þær nýju raddir sem farn-
ar voru að hljóma sprengdu hinn þrönga
ramma deiglukenningarinnar, þróaðist smátt
og smátt fjölhyggja, sem byggir á þeirri
hugsun að veruleikinn sé samsettur úr
mörgum ólíkum þáttum. Samkvæmt orðanna
hljóðan ætti þar með að aukast þol fólks
gagnvart mismun og fjölbreytni og skapast
grundvöllur fyrir því að margs konar menn-
ing geti þrifist innan sama lands, fjölmenn-
ing.
Bandarískir háskólar fundu í kjölfarið fyr-
ir kröfu um fjölmenningarlegra námsfram-
boð og brugðust við henni með því að stofna
deildir þar sem rannsóknir á menningararfi
hinna mismunandi þjóðarbrota voru settar í
öndvegi. Þetta þýddi að menntun Banda-
ríkjamanna varð ekki jafn einsleit og áður og
þjóðin gat ekki lengur sameinast um einn
þekkingargrunn. Íhaldssamir menntamenn
brugðust ókvæða við þessu og sendu frá sér
bækur þar sem þeir fjargviðruðust yfir
menningarástandi landa sinna. Töldu þeir
heillavænlegast að siðmennta þá með því að
setja þeim fyrir tiltekin meistaraverk heims-
bókmenntanna og skapa með því móti sam-
eiginlegan þekkingargrunn og þar með sam-
kennd í samfélaginu. Þarna var sóst eftir
einsleitni og sumir halda því fram að eft-
irsókn eftir henni sé okkur eðlislæg; það sé
eðlilegt að draga taum þess sem sé skyldur
manni, sem sé eins og maður sjálfur. Sumir
halda því meira að segja fram að einsleitni,
sem birtist m.a. í sameiginlegu tungumáli, sé
undirstaða siðmenningar. Aðrir benda á að
mannskepnan hafi alltaf verið á ferðinni, hafi
stöðugt verið að flytja sig til og blandast
öðrum, s.s. vegna veðurfars, atvinnu, menn-
ingar og stríðsátaka. Einsleitni sé því tilbúið
ástand, ætlað m.a. til að ná völdum, það sé
ekki náttúrlegt ástand, enda sýnir sagan að
þjóðríki hafa oft og iðulega verið sett saman
úr mörgum þjóðarbrotum og kynþáttum.
Margir telja að viss menningarleg eins-
leitni sé enn við lýði í Bandaríkjunum, hvað
sem frjálslyndum hugmyndum um sambúð
kynþátta og þjóðarbrota líður, og er bent á
mótandi áhrif fjölmiðla í því sambandi. Þol
bandarísku þjóðarinnar gagnvart mismun
kann líka að vera ofmetið því ekki er langt
síðan miklar kynþáttaóeirðir urðu í Kali-
forníu. Bandaríski félagsvísindamaðurinn
Dominic J. Pulera sagði ennfremur frá því í
fyrirlestri við Háskóla Íslands 31. mars sl. að
Bandaríkjamenn af armenskum uppruna
hefðu orðið fyrir aðkasti eftir hryðjuverkin
11. september 2001 vegna þess að þeim þótti
svipa til þeirra sem taldir voru bera ábyrgð
á ódæðunum. Enn er því verk fyrir höndum
vestra þótt töluvert hafi áunnist.
Kanadamenn hafa farið allt aðra leið í
sinni fjölmenningarpólitík. Þeir tala um
mósaík þegar fjallað er um sambúð kynþátta
og þjóðarbrota. Þjóðin sé eins konar mósaík-
mynd, samsett úr mörgum einstökum flísum.
Þetta líkan hefur þann kost að hverjum hóp
eru sköpuð pólitísk og félagsleg skilyrði til
að blómstra. Vestur-Íslendingar virðast gott
dæmi um árangur þessarar stefnu, þeim
tókst að halda að töluverðu leyti í rætur sín-
ar meðfram því sem þeir lögðuðu sig að nýju
samfélagi. Við Íslendingar erum afar stoltir
af Vestur-Íslendingum fyrir þessar sakir og
samkvæmt því ætti mósaíkmódelið að höfða
sérstaklega til okkar við mótun stefnu um
sambúð við nýbúa.
Á Norðurlöndum hefur sambærileg leið
verið farin í seinni tíð. Þar hefur móttaka út-
lendinga miðast við að þeir geti tekið sem
virkastan þátt í samfélaginu en sé jafnframt
gert kleift að halda sérkennum sínum (þetta
er í samræmi við það hvernig Íslendingar
hegða sér erlendis). Mikilvægur liður í því er
virðing fyrir tungumáli og menningu inn-
flytjandans og þess vegna hefur honum verið
boðin kennsla í móðurmálinu auk leiðsagnar
í norðurlandamálinu. Á Íslandi eiga nýbúa-
börn nú rétt á íslenskukennslu en þó er
varla nokkurt námsefni til sem er sérhannað
handa nýbúum, s.s. handa þeim sem ekki eru
aldir upp við vestrænt stafróf. Börnunum er
ekki boðin nein kennsla í máli foreldranna
eins og æskilegt væri því rannsóknir sýna að
færni í móðurmáli er undirstaða þess að vel
gangi að læra annað tungumál. Smæð sam-
félags okkar gerir okkur erfitt fyrir í þessum
efnum enda ku tungumál nýbúa vera farin að
nálgast hundraðið. En hvaða leið sem farin
verður við að mennta nýbúa skiptir óend-
anlega miklu máli að vel takist til. Það er t.d.
afar brýnt að eðlilegt hlutfall nýbúa sæki sér
æðri menntun því ella er hætt við að þeir
festist í stétt sem við viljum síður búa til.
Mikið í húfi
Öll almenn umræða um fjölmenningu er á
byrjunarstigi hérlendis. Á vegum einstakra
ráðuneyta og sveitarfélaga hefur verið lagt í
nokkra stefnumótunarvinnu en almenningur
virðist enn afar illa að sér um málefni inn-
flytjenda og þá er oft stutt í fordóma. Kraf-
an um menningarlega einsleitni er enn há-
vær meðal hins hvíta meirihluta og birtist
síðast í reglugerð um að nýbúar þurfi að
sitja námskeið í íslensku á sinn kostnað. Að
vísu eru flestir sammála um nauðsyn þess að
innflytjendur læri íslensku en þeir sem fyrir
eru í landinu þurfa líka að koma til móts við
þá með ýmsum hætti. Í Bandaríkjunum hef-
ur markvisst verið unnið að því að bæta
stöðu minnihlutahópa með aðgerðum á borð
við jákvæða mismunun (affirmative action)
enda sýnir sagan að stöðugt þarf að halda
vöku sinni í þessum efnum. Hér erum við
ennþá fremur ómeðvituð um þessi mál og því
er brýnt að gera átak í fordómafræðslu með-
al almennings með það fyrir augum að gera
okkur litblind, litarháttur skipti ekki máli í
samskiptum fólks.
Ef vel tekst til munu Íslendingar njóta
margs konar ávinnings af komu innflytjend-
anna. Halldór Laxness segir í bókinni Af
menníngarástandi að heimamenn séu „oft
miður hæfir til að skynja heild þá, sem þeir
hrærast meðal, í ólitaðri birtu, það er að
segja hlutdrægnislaust“. Þarna geta nýbú-
arnir orðið að liði og sagt okkur Íslendingum
hver við erum í raun – við sem erum orðin
svo samdauna hvert öðru að við erum flest
náskyld – því ef við viljum fá greinagóð skil
á einkennum annarra þjóða verður niður-
staðan oft sú „að erlendir menn hafi séð þar
margt og skilið skarplegar en þær sjálfar“,
eins og Sigurður Nordal segir í Íslenskri
menningu. Salman Rushdie hefur bent á að
innflytjandinn kunni að vera allra manna
glöggskyggnastur því hann búi yfir því sem
kalla megi tvísæi, hann sjái í stereó, til
tveggja heima í senn. Innflytjandinn lifir á
mörkum menningarheima sem oft eru ill-
samrýmanlegir, þarf stöðugt að þýða sig á
milli þeirra, og er því ofurmeðvitaður um
eðliseinkenni þeirra. Sumt tapast í þýðingu
en þó má ekki líta á innflytjendur eingöngu
sem félagsmálapakka, útgjöld og vandamál,
því þegar tveir heimar koma saman verður
nefnilega til eitthvað nýtt, eins og þegar karl
og kona, eins ósamrýmanleg og þau geta
verið, koma saman og geta barn. Það verður
til eitthvað nýtt og spennandi og þess á
örugglega eftir að gæta í menningarlífi
landsins á næstu áratugum.
Sem þjóð þurfum við Íslendingar hins veg-
ar að gera upp við okkur hvernig við ætlum
að höndla þá breytingu sem er að verða á
samsetningu landsmanna. Afstaða þjóðarinn-
ar getur hér skipt sköpum eins og sagan
sýnir og Guðmundur Hálfdanarson rekur í
bók sinni Íslenska þjóðríkið. Ljóst er að
tungumálið nægir ekki lengur til að skil-
greina Íslendinga, ekki heldur blá augu og
ljóst hár, hvað þá upprunamýtur okkar.
Nýbúar geta upplifað dæmigerða íslenska
þjóðernisstefnu sem útskúfun, ógnun eða
jafnvel hreina móðgun. Þess vegna þurfum
við að sameinast um líkan sem tryggir eðli-
lega og uppbyggilega sambúð menningar-
heima innan þjóðríkis okkar. Við þurfum að
skilgreina okkur sem þjóð með öðrum hætti
en áður og yfirvinna óttann við þá sem
stinga í stúf við hinn hefðbundna Íslending.
Umfram allt þurfum við að gæta þess að ýta
ekki hinum nýju þjóðfélagsþegnum út á jað-
ar samfélagsins og skapa með því móti eins
konar aðskilnaðarstefnu; þá tapa allir.
Það er gríðarlega mikið í húfi því grund-
vallarbreytingar eru að verða. Ef við vinnum
þetta með handarbökunum er hætt við að
okkur verði grimmilega refsað eftir nokkur
ár. Þá er líka viðbúið að við náum ekki að
virkja þann auð sem í hinum nýju Íslend-
ingum býr, að upp komi erfið félagsleg
vandamál og samfélag okkar verði ekki eins
viðfelldið og það gæti orðið. Þess vegna
skiptir óendanlega miklu máli að við lærum
að meta það sem hinir nýju íbúar hafa fram
að færa og gerum allt sem í okkar valdi
stendur til að þeim líði vel í sínum nýju
heimkynnum. Besta leiðin til þess er að gera
þeim kleift að njóta sín.
Helstu heimildir aðrar en þær sem getið er í greininni
Ronald Takaki: A Different Mirror: A History of
Multicultural America, Boston, Little, Brown and
Company 1993.
David Theo Goldberg (ritstj.): Multiculturalism: A
Critical Reader, Oxford og Cambridge, Blackwell
Publishers 1996.
Um stöðu og þátttöku útlendinga í íslensku samfélagi,
álit nefndar um málefni útlendinga, menntamálaráðu-
neytið 1997.
NN NÚTÍMANS
Morgunblaðið/Finnur
Ampoamrat Pansean hjálpar frænku sinni,
Suphansa Phongsa, að undirbúa sig fyrir
dansatriði á þjóðahátíð á Vestfjörðum.
Höfundur er rithöfundur og háskólakennari.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. APRÍL 2003 5