Lesbók Morgunblaðsins - 26.04.2003, Blaðsíða 9

Lesbók Morgunblaðsins - 26.04.2003, Blaðsíða 9
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. APRÍL 2003 9 L JÓSATÍMI er síðasta bindi ævisögu Sigurðar A. Magnússonar sem hófst með útkomu metsölubókar- innar Undir kalstjörnu árið 1979. Fyrstu fimm bindi ævisögunnar kallaði Sigurður uppvaxtarsögu en í þeim hét aðalsöguhetjan Jakob og raunar var enginn nefndur sínu rétta nafni í þeim bókum. Síðasta bindi upp- vaxtarsögunnar nefnist Úr snöru fuglarans og kom út árið 1986 en síðan varð langt hlé uns Sigurður hélt áfram að skrifa ævisögu sína á síðari hluta tíunda áratugarins. Með hálfum huga kom út árið 1997, Undir dagstjörnu 2000, Á hnífsins egg 2001 og nú Ljósatími. Í síðustu fjórum bindunum nefnir Sigurður persónur sínum réttu nöfnum. Undirtitill Ljósatíma er Einskonar uppgjör en þar er fjallað um viðburði áranna frá því um 1980 og til þessa dags. Sigurður segir frá af- skiptum sínum af þjóðmálum, ekki síst ýmiss konar menningar- og bókmenntastarfi, hann segir frá ferðalögum sínum og samskiptum við konurnar í lífi sínu. Sigurður liggur ekki á skoð- unum sínum um menn og málefni og er á stund- um afar opinskár. Í kategóríu Þórbergs Sigurður hóf ritun ævisögunnar í Berlín 4. janúar 1979. Hún er fyrst og fremst byggð á minni og persónulegum heimildum sem Sig- urður hefur safnað í gegnum tíðina. Hann seg- ist hafa fengið hugmyndina að ævisögunni á námskeiði um James Joyce þegar hann var við bókmenntanám í New York. „Joyce skrifaði bók um ævi sína og lét hana gerast á einum degi. Ég fór að velta því fyrir mér hvort það væri virkilega hægt að koma æv- inni fyrir í einni bók. En auðvitað er það ekki hægt. Það sem stendur í bókum er ekki nema reykurinn af réttunum.“ Þú kallar fyrstu fimm bindin skáldsögur í Ljósatíma. Í bókinni rifjar þú líka upp fyrirlest- ur þar sem þú fjallar um rúm orðsins sem þú segir „öðru fremur hugarástand sem eftir at- vikum er meira eða minna bundið því tímanlega rúmi sem hver einstaklingur hefur til umráða á afmörkuðu æviskeiði“. Líf og skáldskapur verða með öðrum orðum varla aðskilin? „Nei, við erum sífellt að umorða reynslu okk- ar, bæði í ævisögum og skáldsögum. Ég ætlaði að verða skáldsagnahöfundur og skrifaði skáld- sögu árið 1961 sem hét Næturgestir. En síðan fann ég það fljótlega að ég var í kategóríu Þór- bergs – ég get ekki búið til hreinan skáldskap úr minni reynslu. Ég verð alltaf að halda mig nærri lífinu sjálfu í því sem ég skrifa. Það breytir því samt ekki að allar minningar eru skáldskapur. Það er enginn samfelldur, rökleg- ur þráður í mannsævi. Hún samanstendur af tilviljunum. Þegar maður umorðar ævi sína fellir maður hana í röklegt samhengi, býr til skáldskap. Sumir skálda meira en aðrir. Búa til annan sig. Hemingway, sem ég er að þýða núna, skrifaði til dæmis iðulega um sjálfan sig en hann laug ótrúlegustu sögum upp á sig sem síðan hafa lifað. Sagan um það þegar hann særðist í heimsstyrjöldinni fyrri er til dæmis uppspuni frá grunni.“ Glíma við mótsagnir En hvers vegna ákvaðstu að breyta um kúrs í seinni bókunum og hætta að skrifa skáldsögu um Jakob og fara að skrifa ævisögu um Sigurð A. Magnússon? „Mér þótti auðveldara að búa til skáldskap úr bernskunni og æskunni en fullorðinsárun- um. Fleiri hafa rekið sig á þetta, til dæmis sést það greinilega á síðasta bindi Fjallkirkjunnar eftir Gunnar Gunnarsson að fullorðinsárin voru ekki jafn gott efni í skáldverk og æskan.“ Ertu sjálfur ánægður með útkomuna? Finnst þér þráðurinn frá fyrstu til síðustu bók- ar vera óslitinn? „Já, ég held að mér hafi tekist að búa til þráð úr ævi minni sem þarf auðvitað ekki að vera réttur. Ég vitna í Aldous Huxley fremst í bók- inni en hann talaði um að ævin væri samspil ósamþýðanlegra þátta. Það eru endalausar mótsagnir í lífi manns og manni sjálfum. Ég glími við þær í þessum bókum.“ Hverjar eru þessar mótsagnir í lífi þínu? „Maður vill eitt, en gerir eitthvað annað. Ég held ég hafi til dæmis verið mjög upptekinn af að finna hina einu sönnu ást allt frá unglings- árum, og tel mig stundum hafa fundið hana, en það var eins og mér væri ekki sjálfrátt þegar á hólminn var komið og ég þurfti að sanna ást mína í verki. Þá gat allt eins verið að ég hlypi út undan mér og kæmi sjálfum mér á óvart. Mót- sagnirnar í lífi mínu má vitaskuld rekja til með- fædds marglyndis sem ég hef sjaldan náð að hemja. Marglyndi felur bæði í sér kosti og lesti. Ég hefði gjarna viljað vera einlyndur, en úr því ég er marglyndur hef ég að mínum hætti notið þess, sem merkir ekki að ég sé sáttur við allt sem það hefur leitt af sér.“ Sálarlíf karlmanns Í ritdómum um bækurnar er mjög algengt að talað sé um hreinskilni um viðkvæm persónu- leg mál og fyrir vikið séu þær ekki síður heim- ild um sálarlíf einstaklings en menningarlíf og þjóðlíf. Hugsaðir þú bækurnar sem heimildir um sálarlíf karlmanns á tuttugustu öld? „Ég hafði það ekki beinlínis í huga og býst við að það sé misjafnt frá bók til bókar hver áherslan er. Í næstsíðustu bókinni er til dæmis lítið fjallað um sálarlífið og ástalífið en meira um þjóðfélagsleg málefni og ýmiss konar menningarstarf. Í Ljósatíma reyni ég svo að gera upp sjálfan mig og allar tilviljanirnar sem hafa ráðskast með líf mitt.“ Á einum stað talar þú um forlagatrú, að þetta hafi allt verið ákveðið fyrirfram. „Já, forlagatrúin hefur fylgt mér alveg frá því ég var barn. Móðir mín dó þegar ég var níu ára en ég hafði það alltaf á tilfinningunni að hún vekti yfir okkur systkinunum. Maður þorði ekki að ljúga vegna þess að þá vorum við viss um að mamma færi að gráta.“ Þú ert líka hreinskilinn um annað fólk, ert oft afar gagnrýninn og hikar heldur ekki við að vitna í tveggja manna tal. Það hefur ekki vafist fyrir þér? „Það vafðist kannski ekki fyrir mér en stund- um hefur þetta verið mistúlkað. Ég skil það ekki. Ég segi stundum frá hlutum til þess að varpa skýrara ljósi á persónur. Hálfsystir mín hafði samband við mig eftir að fyrsta bindið kom út og sagðist aldrei mundu tala við mig aft- ur vegna þess hvernig ég fjallaði um föður okk- ar. En ég er að lýsa honum eins og ég upplifði hann og get ekki annað. Henni þótti reyndar ég fara mýkri höndum um hann í öðru bindi og sættist við mig. Mér hefur ekki þótt nein ástæða til þess að hætta að tala opinskátt um samskipti mín við fólk eftir að ég tók að nefna það sínum réttu nöfnum. Fólk vissi svo sem um hverja var að ræða í fyrri bindunum og mér þykir nauðsynlegt að reyna að varpa sem skýr- ustu ljósi á persónur og atburði.“ Þetta tengist kannski því að þú segist ekki geta búið til skáldskap úr reynslu þinni? „Nei, ekki hefðbundinn skáldskap, en vitan- lega er lýsing mín á veruleikanum og öðru fólki skáldskapur í þeim skilningi, að veruleikinn verður aldrei bundinn í orð og allar tilraunir til að gera það verða einhver tegund skáldskapar. Þegar ég segist vilja varpa sem skýrustu ljósi á persónur og atburði merkir það í reynd að ég vilji leitast við að lýsa viðbrögðum mínum við umhverfinu þannig að það varpi ljósi á eigin til- finningar og hugsanir.“ Passaði ekki inn í kerfið Kaldastríðið er eins og rauður þráður í gegn- um síðari bindi ævisögunnar. Myndirðu segja að það hefði mótað þig? „Já, það mótaði mig. Ég er alinn upp í KFUM og var því andvígur öllum kommún- isma frá bernsku. Það var samt alltaf verið að klína því á mig að ég væri laumukommi og ég veit ekki hvað og hvað. Ég var í Bandaríkj- unum á McCarthy-tímanum en skuggalegt andrúmsloftið náði ekki inn í háskólana. Bandarísku blöðin voru líka sjálfstæð. Í þeim fór fram opin og gagnrýnin umræða. Og ég vildi að þannig yrði það hérlendis líka – að um- ræðan færi fram inni á blöðunum, ekki bara á milli þeirra. En menn komust ekki upp úr þessu fari hér. Ég var til að mynda álitinn vera verkfæri íhaldsins vegna þess að ég vann á Morgunblaðinu og þeir sem voru óánægðir með gagnrýni mína hér á blaðinu töldu mig vera laumukomma. Þetta fór í taugarnar á mér og mótaði mig auðvitað. Tilkoma Keflavíkursjónvarpsins breytti síð- an öllum mínum viðhorfum. Mér leist ekki á að Bandaríkjamenn legðu landið undir sig með þessum hætti, að Ísland yrði bandarísk menn- ingarnýlenda. Og þar með var ég orðinn „per- sona non grata“ hér á blaðinu. Á meðal vinstri- manna var ég alltaf grunaður um græsku. Ég passaði ekki inn í kerfið. Ég datt alltaf á milli stóla. Þetta var skrýtið ástand.“ En hver finnst þér eftirköst kaldastríðsins vera? „Það virðist því miður þurfa að vera þannig að einhver tvö öfl vegist á í heiminum. Eftir að kommúnisminn féll sneru menn sér að araba- heiminum. Það er því ekki beinlínis friðvæn- legra nú en var á kaldastríðstíma.“ Hefði kannski átt að halda mig við ljóðin Þú gagnrýnir íslenska menningarstefnu mjög harðlega í nýjustu bókunum. Þú fjallar oft um hana í ljósi þess dilkadráttar sem átti sér stað í kaldastríðinu. „Já, það örlaði á því fyrir tuttugu þrjátíu ár- um að allir almennilegir listamenn væru ann- aðhvort kommar eða nytsamir sakleysingjar og því vildu stjórnvöld ekkert hafa með þetta lið að gera. Þetta hefur breyst. En vitleysan sem tek- ur við er ekki skárri. Fólk er búið að bíða eftir tónlistarhúsi í tvo áratugi en síðan er ákveðið að reisa innanhússsundlaug í Laugardalnum fyrir milljarða. Menningin er alltaf látin sitja á hakanum. Ég veit ekki hvaðan þessi hugsunar- háttur kemur en hann er mjög sterkur hér.“ Hvað finnst þér þú hafa lært af þessari glímu við að færa líf þitt í orð? „Niðurstaðan er fyrst og fremst sú að það sé ekki hægt að færa lífið í orð. Og þegar ég lít aft- ur hugsa ég með mér að kannski hafi það verið vitlaust val að skrifa prósa, kannski hefði ég átt að halda mig við ljóðin en ég byrjaði sem ljóð- skáld. Það hefði ef til vill orðið eitthvað merki- legra úr þessu ef ég hefði haldið áfram að yrkja ljóð.“ Finnst þér að þú hafir tapað skáldskapnum í þessari glímu? „Það má kannski segja það. En maður átti kannski ekkert val. Það var erfitt að eiga fjöl- skyldu og vera blaðamaður á sjöunda og átt- unda áratugnum. Maður var í fullu starfi sem blaðamaður en síðan tók maður að sér öll auka- störf sem buðust til þess að geta framfleytt sér og sínum. Frítíminn fór því í slík störf.“ Hefur gengið á ýmsu Þegar horft er yfir öll bindin er óhætt að segja að þú sért að lýsa stormasamri ævi. Ertu sammála því? „Já, það hefur gengið á ýmsu. Ég sé samt ekki eftir mörgu. Mér finnst ég hafa lifað auð- ugu lífi. Ég hef fengist við mjög margt. Ég hef fengið ótrúleg tækifæri til að ferðast. Maður hefði ekki trúað því sem gamall póla- og braggabúi að maður ætti eftir að fá öll þessi tækifæri.“ Hvað finnst þér hafa verið afdrifaríkast í lífi þínu? „Bæði það að ég lenti fyrir tilviljun í Grikk- landi og lærði grísku, sem breytti miklu í lífi mínu, og hitt að ég fór til náms í Bandaríkj- unum. Dvölin þar hafði gífurleg áhrif á mig. Ég hlaut góða menntun og bandaríska kerfið átti mjög vel við mig og kenndi mér margt. Þótt ég hafi oft verið andvígur stjórninni í Washington hef ég alltaf verið mjög hlynntur því kerfi sem Bandaríkin byggjast á.“ Þú segir í lokaorðum Ljósatíma að langvinn og stundum tvísýn baráttan við að koma minn- ingabrotunum á blað hafi gætt árin sem til hennar var varið tilgangi og lífsfyllingu sem mönnum á þínum aldri veitist ekki að öllum jafnaði. Heldurðu að þú eigir eftir að sakna vinnunnar við ritun ævisögunnar? „Já, ég hugsa það. En kannski lifi ég í tutt- ugu ár í viðbót og þá verður komið efni í eitt bindi í viðbót.“ HEF SJALDAN NÁÐ AÐ HEMJA MARGLYNDIÐ „Já, það hefur gengið á ýmsu,“ segir Sigurður A. Magnússon í samtali við ÞRÖST HELGASON um síðasta bindi ævisögu sinnar, Ljósatíma, sem ný- lega kom út. Sigurður ræðir um glímu sína við að færa lífið í orð á níu bókum, mótsagnirnar í sjálfum sér, marglyndið, kaldastríðið og fleira. Morgunblaðið/Sverrir „Ég held ég hafi til dæmis verið mjög upptekinn af að finna hina einu sönnu ást allt frá unglings- árum, og tel mig stundum hafa fundið hana, en það var eins og mér væri ekki sjálfrátt þegar á hólminn var komið og ég þurfti að sanna ást mína í verki.“ throstur@mbl.is

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.