Lesbók Morgunblaðsins - 26.04.2003, Page 4

Á
NÝLIÐNUM þorra varð
uppi fótur og fit þegar
Danir neituðu Íslending-
um í Danmörku um að
flytja inn þorramat. Málið
þótti greinilega svo brýnt
að sendiráðið í Kaup-
mannahöfn gekk í að út-
vega matinn. Þarna hjuggu dönsku skriffinn-
arnir nærri allt að því stjórnarskrárvörðum
réttindum Íslendingsins; að vera Íslendingur
þýðir nefnilega m.a. að maður fái að halda í
séríslenskar hefðir hvar sem maður er
staddur í heiminum. Það eru sjálfsögð mann-
réttindi í okkar augum.
Trúlega hefur ekki farið framhjá neinum
að innflytjendum hvaðanæva úr heiminum
hefur fjölgað mjög á Íslandi undanfarin ár.
Allmargir eru frá löndum sem flestum okkar
þykja framandleg, s.s. eins og Asíulöndum.
Þetta fólk hefur komið með sínar hefðir og
heldur sig við þær að svo miklu leyti sem
það er hægt. Þá bregður hins vegar svo við
að margir Íslendingar taka því illa, eru fullir
fyrirlitningar á háttum þessa fólks, bregðast
jafnvel reiðir við. Setningar eins og: „Ef
þetta fólk treystir sér ekki til að laga sig að
íslensku samfélagi getur það bara verið
heima hjá sér,“ heyrast iðulega í umræðunni
og er þarna stutt í menningarlegan fasisma.
En þeir eru líka margir sem fagna því að sjá
nú hilla undir endalok þeirrar eyðisandsein-
hæfni sem ríkt hefur í íslensku mannlífi.
Heimurinn er hér
Nýlega heyrði ég sögu af kjörbarni frá
Austurlöndum fjær, uppöldu að mestu á Ís-
landi. Þó að barnið talaði íslensku eins og
innfæddur Íslendingur töldu talsmenn skól-
ans sem það innritaðist í að það væri að
hluta útlent eins og sæist á útliti þess. Þess
vegna var það sett í nýbúakennslu þegar það
innritaðist í skólann og taldist samkvæmt því
ekki íslenskt. Það var ekki fyrr en móðir
barnsins bað fulltrúa skólans að lýsa fyrir
sér Íslendingi sem þeir áttuðu sig á kjarna
málsins: Íslendingar eru ekki allir bláeygir
og ljósir yfirlitum lengur.
Mannfjöldatölur Hagstofunnar staðfesta
þetta. Hinn 31. desember 2002 áttu lögheim-
ili hér á landi 19.072 íbúar fæddir erlendis.
Þetta eru 6,6% landsmanna eða því sem
næst 15. hver maður. Árið 1992 var þessi
tala einungis 3,9% þannig að ljóst er að Ís-
land er nú orðið mun eftirsóknarverðara í
augum heimsins. Af þeim 6,6% sem fædd eru
erlendis hafa 3,5% erlent ríkisfang. Þeim
hefur fjölgað um helming á áratug og eru nú
hlutfallslega litlu færri en á hinum Norð-
urlöndunum. Í Noregi er hlutfallið 4,1%, í
Danmörku 4,8%.
Á heimasíðu Hagstofu Íslands kemur
einnig fram að af þeim sem fæddir eru ann-
ars staðar en á Íslandi séu flestir fæddir í
Danmörku en síðan koma íbúar fæddir í Pól-
landi, Svíþjóð, Bandaríkjunum, Þýskalandi,
Filippseyjum, Noregi, Bretlandi, Júgóslavíu
og Taílandi. Af þeim 2.472 sem fæddir eru í
Danmörku eru 1.996 íslenskir ríkisborgarar
en af þeim 1.950 sem fæddir eru í Póllandi
eru einungis 223 íslenskir ríkisborgarar og
hlutföllin eru svipuð hvað lönd eins og Fil-
ippseyjar, Júgóslavíu og Taíland varðar.
Þetta segir sína sögu um hvaðan raunveru-
legir innflytjendur koma helst.
Það er til marks um þennan öra innflutn-
ing að á síðustu þremur árum hafa bæst við
svo margir nýir nemendur af útlendu bergi
brotnir í Reykjavík að þeir fylla einn til tvo
grunnskóla, eins og Friðbjörg Ingimarsdótt-
ir, kennsluráðgjafi í nýbúafræðslu, upplýsti í
Morgunblaðinu 30. mars sl. Við getum því
ekki lengur gert því skóna að sá sem er af
öðrum kynstofni en hinum hvíta sé útlend-
ingur. Að því komust nokkrir hvítir Íslend-
ingar nýverið þegar þeir töluðu í niðrandi
tón um svertingja sem stóðu við hliðina á
þeim. Í ljós kom að svertingjarnir skildu ís-
lensku og hefðu allt eins getað verið Íslend-
ingar.
Heimurinn er hér og um leið verða skil-
greiningar eins og „hvítur Íslendingur“ til.
Með því að sýna okkur hvað við erum ekki
vekja innflytjendur okkur til vitundar um að
tilveran er ekki einhlít.
Hetjudáðir og
menningaráfall
Í einni af bókum Salmans Rushdies, sem
sjálfur er innflytjandi, segir að útlegðin sé
sálarlaust land. Sá sem flytur á nýtt menn-
ingarsvæði þarf nefnilega að skilja stóran
hluta sálarinnar eftir í gamla landinu. Sumir
hafa lýst þessu sem nokkurs konar sjálfsvígi,
vegna þess að viðmiðin sem innflytjandinn
ólst upp við – rætur hans, hegðunarmynstur,
tungumál, vináttu- og fjölskyldubönd – allt
er það lítils virði í nýja landinu. Það tapast í
þýðingu, sérstaklega ef um gerólíka menn-
ingu er að ræða, og þarf oft minna til að
valda óbærilegri sorg.
Af þessu leiðir að því fylgir mikið álag að
flytja í nýjan heim, jafnvel þó að afkoman sé
betri. Þar þarf að byrja upp á nýtt, oft alveg
frá grunni. Það hefur verið kallað menning-
aráfall og helstu einkennum þess er vel lýst
á nýjum fjölmenningarvef Breiðholtsskóla
(http://breidholtsskoli.ismennt.is/fjolmenn-
ing/index.htm). Á vefnum er menningaráfall
rakið til þess að fólk viti ekki hvernig það
eigi að haga sér á nýjum stað og geti því
ekki nýtt fyrri þekkingu til að takast á við
nýjar aðstæður. Það sé eins og fiskar á
þurru landi:
Tilfinningauppnám við flutninga getur ver-
ið óbærilegt fyrir börn og sérstaklega ung-
linga. Börnin hitta mikið af nýju fólki og
þurfa að læra nýjar venjur og nýtt tungu-
mál. Þau hafa verið rifin burt frá frændfólki,
afa og ömmu, vinum, leikfélögum og kenn-
urum, fólki sem þau leita til í erfiðleikum og
veitir þeim stuðning í lífinu.
Við þetta bætist að foreldrarnir eru iðu-
lega afar illa í stakk búnir til að veita börn-
um sínum leiðsögn í hinum nýja heimi.
Stundum eru þeir jafnvel enn verr á vegi
staddir en börnin, eru lengur að læra nýtt
tungumál og sumir ná því aldrei almenni-
lega. Dæmi eru um að fólk sem búið hefur á
Íslandi í tvo áratugi þurfi túlk þegar það fer
til læknis. Börn þessa fólks eru hins vegar
iðulega orðin altalandi á íslensku en skilja
kannski minna í máli foreldranna. Þar með
hafa tengslin milli foreldra og barna rofnað
að einhverju leyti. Foreldrarnir verða jafnvel
eins konar krakkar í augum barna sinna.
Bandarískar fjölmenningarbókmenntir
veita góða innsýn í þessi mál. Þar er af
mörgu að taka en einna þekktust er senni-
lega bókin Leikur hlæjandi láns eftir hina
kínverskættuðu Amy Tan. Þar lýsir hún
samskiptum fernra mæðgna og eru mæð-
urnar fæddar í Kína en dæturnar í Banda-
ríkjunum. Með mikilli þrautseigju ná mæð-
urnar að koma undir sig fótunum í nýja
landinu en þó engan veginn sársaukalaust.
Fórnarkostnaður þeirra, missirinn, er tákn-
gerður á afar áhrifamikinn hátt í því að ein
móðirin neyðist til að skilja tvær dætur eftir
í Kína og eyðir svo allri ævinni í að reyna að
hafa uppi á þeim, án árangurs. Mæðurnar
hefur dreymt um að dæturnar þurfi ekki að
kyngja jafn mikilli sorg og þær en dæturnar
kyngja kóki í staðinn, sem er eitt helsta tákn
bandarískrar menningar. Fyrir vikið verður
vík milli mæðgnanna með þeim afleiðingum
að mæðrunum gengur illa að skila menning-
ararfi sínum til dætranna. Þær tala heldur
ekki nógu góða ensku. Hjá dætrunum verður
niðurstaðan endalaus togstreita milli gild-
ismats kínversku móðurinnar, sem þær eiga
bágt með að skilja, og bandarísku nútíma-
konunnar. Þeim reynist erfitt að skilgreina
sjálfar sig undir slíkum kringumstæðum.
Hvað er að vera kínversk-bandarísk? Hætt-
an á að verða bara bandstrikið á milli, þ.e.
hvorki kínversk né bandarísk, virðist yfirvof-
andi með tilheyrandi firringu. Ef einhvern
boðskap er að finna í bókinni virðist hann
vera sá að með einhverjum hætti þurfi mæð-
urnar að geta skilað menningararfi sínum til
dætranna ef hinar síðarnefndu eigi að upp-
lifa sig heilar og óskiptar, bilið milli menn-
ingarheima þurfi með einhverjum hætti að
brúa.
Menningaráfalli er líka lýst á áhrifamikinn
hátt í smásagnasafninu Túlkur tregans eftir
hina indverskættuðu Jhumpu Lahiri en titill-
inn vísar einmitt til þess vanda sem innflytj-
endur lenda oft í. Sagan „Hjá frú Sen“ lýsir
sérstaklega vel hve bjargarlausir og ringl-
aðir innflytjendur geta orðið. Frú Sen er
indversk kona sem er nýflutt til Bandaríkj-
anna. Hún glímir við mikla heimþrá og sökn-
uð eftir ættingjum sem birtist í stöðugri bið
eftir bréfum. Jafnframt á hún afar erfitt með
að fóta sig í bandarísku samfélagi vegna
þess að hún hefur ekki bílpróf og gengur illa
að læra á bíl. Þess vegna situr hún í eins
konar stofufangelsi heima hjá sér, getur ekki
hreyft sig eðlilega um sín nýju heimkynni og
er í flestu tilliti upp á mann sinn komin,
meira að segja hvað matarinnkaup varðar.
Hún verður sumsé eins konar barn. Þetta er
skólabókardæmi um þá félagslegu einangrun
sem innflytjendur geta lent í.
Af ofansögðu má ráða hve mikil hetjudáð
það er að flytjast milli landa og koma undir
sig fótunum í nýjum heimkynnum. Það kall-
ar á allsherjar umbyltingu í heilabúi innflytj-
andans og því fylgir gríðarlegt álag, svo mik-
ið að það verður sumum ofviða.
Móttökunefndir
Með Fjölmenningarvef Breiðholtsskóla
eru nemendur hvattir til að halda tengslum
við uppruna sinn. Það kemur í veg fyrir al-
gjört rof milli menningarheima og kynslóða
en slíkt rof getur þýtt að foreldrarnir gefist
upp á uppeldinu og börnin svífi í lausu lofti
eða lendi í allt að því óleysanlegri togstreitu
eins og lýst er í Leik hlæjandi láns.
En nýbúar þurfa líka að fá fræðslu um ís-
lenska menningu því iðulega er himinn og
haf milli viðmiða í menningarheimunum
tveimur. Þannig eru dæmi um það hér á
landi að mismunandi viðmið valdi vandræð-
LANDNÁMSME
E F T I R R Ú N A R H E L G A V I G N I S S O N
Hvernig ætlum við að bregðast við þeim grundvall-
arbreytingum sem eru að verða á samsetningu ís-
lensku þjóðarinnar? Í þessari grein er því haldið fram
að ef við bregðumst ekki við af einurð og festu sé hætt
við að okkur verði grimmilega refsað eftir nokkur ár.
Þá sé líka viðbúið að við náum ekki að virkja þann
auð sem í hinum nýju Íslendingum býr, að upp komi
erfið félagsleg vandamál og samfélag okkar verði
ekki eins viðfelldið og það gæti orðið.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. APRÍL 2003
Íbúar fæddir annars staðar
en á Íslandi
Fæðingarland Fjöldi Þar af ísl. ríkis-
borgarar
Danmörk 2.472 1.996
Pólland 1.950 223
Svíþjóð 1.692 1.424
Bandaríkin 1.529 1.128
Þýskaland 1.260 664
Filippseyjar 915 356
Noregur 913 636
Bretland 819 452
Júgóslavía 822 172
Taíland 715 241