Lesbók Morgunblaðsins - 26.04.2003, Síða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. APRÍL 2003 7
sjálfum sér trú um að ég leitist við að gera
siðapostula úr Nietzsche? Til að fá fram þessa
niðurstöðu neyðast þeir til að eigna mér for-
sendur sem ýmist koma ekki fyrir í verkum
mínum eða er einungis getið þar af því ég
hafna þeim. Skoðum fyrst þau rök félaganna
sem lúta að ofurmenni Nietzsches. Davíð og
Hjörleifur halda því fram að Róbert túlki of-
urmenni Nietzsches sem dyggðum prýddan
Stóumann, að hann klæði „ofurmennið í snjáð-
ar meinlætaflíkur stóumannins.“ (HV, 83).
Þannig takist Róberti að greiða „verkum
Nietzsches inngöngu í helgiritasafn vestrænn-
ar siðfræði“ (HV, 74). Davíð og Hjörleifur
telja að Róbert finni hinn jákvæða kjarna í sið-
ferðishugsun Nietzsches „í hugmyndum hans
um ofurmennið og öðrum tengdum, svo sem
hugmyndinni um eilífa endurkomu hins sama
og um viljann til valds“ (HV, 72). Hér bregð-
ast þeir félagar enn og aftur við umræðu sem
ekki er að finna í skrifum mínum. Ég hef ekk-
ert skrifað um „eilífa endurkomu hins sama“
eða „viljann til valds“ hvað þá að ég hafi lesið
út úr þessum hugmyndum jákvæðan siðferði-
legan kjarna. Að Nietzsche og Stóumönnum –
og tengslum ofurmennis og Stóuspeki – hef ég
vikið nokkrum orðum, m.a. þessum: „Þótt
þannig megi oft finna skyldleika með skrifum
Nietzsches og Stóumanna tel ég að hann sé á
endanum skyldari Epikúringum en Stóu-
mönnum.“ (Sjá HV, 82n.) Eins og margir vita
voru Epikúringar römmustu andstæðingar
Stóumanna í fornöld. Davíð og Hjörleifi má
vera ljóst að ég hef hvergi haldið því fram að
Nietzsche sé Stóuspekingur (þvert á móti þá
hafna ég því á einum stað) og þaðan af síður
hef ég leitt rök að því að Stóumenn hafi verið
siðapostular. Í reyndinni held ég að Stóumenn
séu að öllu leyti athyglisverðari og beittari
hugsuðir en Davíð og Hjörleifur virðast gera
sér grein fyrir. Hvernig í ósköpunum tekst
þeim þá að telja sjálfum sér trú um að ég álíti
Nietzsche (og ofurmenni hans) ekki einvörð-
ungu Stóumann heldur noti ég þau rök til að
sýna að Nietzsche hafi verið tannlaus og mein-
laus siðfræðingur! Það er varla ofmælt að þeir
félagar lenda í hinu mesta basli hér, og virðast
grípa í tómt hvert sem þeir leita. Að endingu
bregða þeir á það ráð að álykta sem svo að allt
sem ég skrifa um ljóðskáld eigin lífs
(Nietzsche segir á einum stað að hann vilji
vera ljóðskáld eigin lífs) megi heimfæra upp á
ofurmenni Nietzsches. Ég sé því í reyndinni
að ræða um ofurmenni Nietzsches þegar ég
ræði um ljóðskáld eigin lífs. Þeir útskýra þetta
í neðanmálsgrein: „Hér verður að hafa í huga
að Róbert jafnar saman hugmyndum
Nietzsches um ljóðskáld eigin lífs og ofur-
mennið. Öðruvísi er ekki hægt að skilja leið-
réttingu hans á skilningi leikra á ofurmenninu
sem „glæpsamlegum bóhem“ … “ (HV, 72n).
Þar sem þeir félagar finna ekkert í verkum
mínum til að styðja þá skoðun að ég álíti of-
urmenni Nietzsches siðaðan meinlætamann –
þeir finna ansi litla umræðu um ofurmennið
undir mínu höfundarnafni – gefa þeir sér að
ég jafni saman hugmyndum Nietzsches um
ljóðskáld eigin lífs og ofurmennið. Hér vaknar
annars vegar sú spurning hvort jafna megi
þessu tvennu saman (og hvort ég vilji jafna því
saman), og hins vegar sú spurning hvort ljóð-
skáld eigin lífs sé siðaður meinlætamaður.
Ég hef hvergi líkt, hvað þá jafnað, þessum
hugmyndum saman. Það hefur aldrei hvarflað
að mér, enda gengur það örugglega ekki upp.
Nietzsche notar hugmyndina um ljóðskáld
eigin lífs m.a. til að lýsa eigin markmiðum og
eigin lífi en hann segir hvergi í birtum ritum
sínum (svo ég viti) að hann ætli sér að verða
eða sé ofurmenni! Í doktorsritgerð minni er
einn lengsti kaflinn helgaður ljóðskáldi eigin
lífs og þar er hvergi minnst á ofurmenni
Nietzsches. Ég hef enn sem komið er ekki
borið saman ljóðskáld eigin lífs og ofurmennið
í heimspeki Nietzsches. Hvað svo sem slíkur
samanburður mundi leiða í ljós er hitt þegar
ljóst að alls ekki má slá þessu tvennu saman.
Aftur má því spyrja, hvernig geta þeir félagar
eignað mér þennan fráleita samjöfnuð? Jú,
þeim tekst að mislesa grein sem ég birti í
Tímariti Máls og menningar haustið 1997.
Þeir telja að þar hafi ég reynt að leiðrétta
skilning „leikra á ofurmenninu sem „glæp-
samlegum bóhem“ … “ (HV, 72n) og í staðinn
hafi ég sett fram hugmyndina um ljóðskáld
eigin lífs. Ályktunin er sú að úr því að ég hafi
verið að leiðrétta misskilning leikra (og
lærðra) á ofurmenni Nietzsches í fyrri hluta
greinarinnar og hafi síðan teflt fram hug-
myndinni um ljóðskáld eigin lífs í síðari hlut-
anum þá hljóti síðari hugmyndin að vera út-
legging (eða leiðrétting) hinnar fyrri,
ljóðskáldið skýri ofurmennið. Þetta er tví-
þættur misskilningur. Í fyrsta lagi er ég ekki í
greininni að leiðrétta hvernig leikir (eða lærð-
ir) hafa misskilið ofurmenni Nietzsches. Ég
nefni ofurmennið aldrei á nafn og orðið kemur
eingöngu fyrir í tilvitnun sem höfð er eftir per-
sónu í bíómynd, auk þess sem vísað er til at-
hyglisverðrar þýðingar Stephans G. Steph-
anssonar á hugtakinu í neðanmálsgrein. Ég
ræði um hugmyndir leikra (og lærðra) um að
hinn sterki einstaklingur Nietzsches sé hefni-
gjarn sadisti (t.d. Max Cady), að hinn göfugi
maður Nietzsches sé miskunnarlaus og
grimmur (t.d. hjá Russell), að herrarnir hjá
Nietzsche séu ofbeldismenn (t.d. hjá Friðriki
J. Bergmann), og hugmyndir Leopolds um að
sumir einstaklingar séu sökum gáfna sinna
hafnir yfir aðra menn og allt siðferði. Ég er
því ekki að verja hugmyndir Nietzsches um
ofurmennið (eða hafna þeim) í fyrri hluta
greinarinnar. Fráleitt er að líta á þessa ein-
staklinga (hina göfugu, herrana eða afburða-
gáfaða menn) sem ofurmenni Nietzsches og
hér skiptir engu máli hvort við afskræmum
mynd Nietzsches af þeim (líkt og Russell
gerði) eða reynum að leiðrétta þá mynd. Herr-
arnir og hinir göfugu eru einfaldlega ekki of-
urmenni Nietzsches. Ályktunin um að ég tefli
ljóðskáldi eigin lífs fram í stað misskilinna
túlkana á ofurmenni Nietzsches er því feilpúst
hjá þeim félögum.
En jafnvel þótt við gæfum okkur að ég hefði
leitast við að verja ofurmennið í fyrri hluta
greinarinnar (sem ég hafna alfarið) þá stand-
ast fullyrðingar Davíðs og Hjörleifs ekki. Þeir
virðast einfaldlega ekki átta sig á því að feng-
ist er við nýja spurningu í seinni hluta grein-
arinnar. Í fyrri hlutanum er fjallað um það
hvort Nietzsche leitist við að hefja villimanns-
lega ofbeldismenn á stall sem fyrirmyndir en í
þeim síðari um tilgátu Philippu Foot (og Alex-
anders Nehamas) að Nietzsche boði fagur-
fræðilegan lífsmáta þar sem öllum siðferðileg-
um gildum er hafnað. Foot nefnir í þessu
samhengi að Nietzsche vilji vera ljóðskáld eig-
in lífs en ég færi rök fyrir því að hún misskilji
orðalagið. Ljóðskáld eigin lífs er því ekki nefnt
til sögunnar til að túlka ofurmenni Nietzsches
heldur til að leita svara við þeirri spurningu
hvort Nietzsche hafi boðað fagurhyggju
(aestheticism). Enn og aftur, fullyrðingar
þeirra félaga eru úr lausu lofti gripnar.
Í síðari hluta greinarinnar verður gagnrýni
Davíðs og Hjörleifs á skrif mín um Nietzsche
skoðuð nánar.
„Hvernig í ósköpunum tekst þeim þá að telja sjálfum sér trú um að ég álíti Nietzsche (og ofurmenni hans) ekki einvörðungu Stóumann heldur noti ég þau rök til að sýna að Nietzsche hafi verið
tannlaus og meinlaus siðfræðingur! Það er varla ofmælt að þeir félagar lenda í hinu mesta basli hér, og virðast grípa í tómt hvert sem þeir leita.“
Höfundur er dósent í heimspeki við
Háskóla Íslands.
Þegar menn lesa endurteknar yfirlýsingar
þeirra Davíðs og Hjörleifs um andúð Róberts
Haraldssonar á frumlegum túlkunum, og sjálf-
stæðum og skapandi hugsuðum, er ekki úr vegi
að skoða það sem þeir höfðu til hliðsjónar: Litla
athugasemd Róberts í gömlu blaðaviðtali um
að virða Nietzsche sem sjálfstæðan, frumlegan,
skapandi hugsuð en ekki ruglingslegan undan-
fara einhverra annarra hugsuða.