Lesbók Morgunblaðsins - 17.05.2003, Síða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. MAÍ 2003 5
Frá öllu þessu fer ég einn.
Frá bekknum sem ég sit á, frá buxum mínum,
frá stöðu minni, frá gerðum mínum,
frá ætlunarverkum sem eru að engu orðin,
frá öllu þessu fer ég einn.
Frá Champs Élysées eða gönguferðum
á stígnum undarlega Rue de la Lune
heldur dauði minn, heldur vagga mín
og umkringdur fólki, einn, frjáls
reikar mannlegur svipur minn
og fellir skugga sína hvern af öðrum.
Og ég fer burt frá öllu og allt
minnir á fjarveru mína:
skórnir mínir, reimagötin, einnig forin
jafnvel krumpurnar í handarkrikanum
á hnepptri skyrtunni.
CÉSAR VALLEJO
JÓHANN HJÁLMARSSON ÞÝDDI
César Vallejo (1892–1938) var skáld frá Perú.
PARÍS Í OKTÓBER 1936
aðist á Ezra Pound sem endurnýjaði vestrænt
ljóðform í byrjun síðustu aldar með því að kynna
sér forn kínversk og japönsk ljóð; hugtakið tím-
inn er hvergi eins afstætt og í skáldskap. Í
fyrsta þýðingarsafninu, Af greinum trjánna,
þýðir Jóhann tvö kvæði eftir gamla skrögginn
Walt Whitman, og nær einkar góðu sambandi
við hann í Það kvöld sem ég frétti – kvæði sem
minnir okkur á að hundrað ára gamall skáld-
skapur getur hæglega borið með sér nýjan
söng. En það eru líka nútímaskáld í Af greinum
trjánna; Jóhann glímir við kvæði eftir Salvatore
Quasimodo, Pablo Neruda, Georg Trakl, Lorca
– allt skáld sem báru með sér nýja tíma, og síðan
róttækt skáld frá Brasilíu, Jorge De Lima:
Við munum kalla þann sem stríðið át næstum upp til
agna og skildi aðeins eftir brot af beinum hans á
akrinum. Og hann mun hlaupa hraðar en ljósið.
Það er ekkert áhlaupaverk að þýða Lorca;
torvelt að ná andblænum í ljóðum hans, eins og
Berglind Gunnarsdóttir benti á í Skírnisgrein
um þýðingar á spænska skáldinu: „Af allri hans
merku skáldakynslóð smýgur hann liðlegast
undan tökum þýðenda. Þess vegna þýða menn
hann svo áberandi ólíkt; það skapar hver sinn
Lorca.“
Jóhann þýðir fjögur kvæði eftir Lorca og nær
fallegasta hljóminum í Dauði um morgun – þar
fær styrkur Jóhanns að njóta sín, einfaldleiki í
bland við súrrealíska skynjun:
Ég leita að sporum eftir varir þínar
á hörundi mínu
.
.
Nótt með fjögur túngl
og eitt tré
Á nálaroddi
snýst ást mín
Falleg þýðing, en ekki nákvæm; Hann dó í
dögun væri „réttari“ þýðing á heiti ljóðsins, auk
þess sem Jóhann fellir út orðið sola (einmana),
en það er endurtekið reglulega á spænskunni.
Það má hinsvegar lengi skemmta sér við að bera
saman ólíkar þýðingar manna á kvæðum Lorca;
eitt þeirra nefnir Jóhann Saungur riddarans,
sama kvæðið heitir Kveðið á hestbaki hjá Helga
Hálfdanarsyni en Söngur reiðmannsins hjá
Guðbergi Bergssyni. Á einum stað í kvæðinu
talar Lorca um jaca negra; Helgi þýðir það sem
blakkan klár, Jóhann sem lítinn svartan hest en
Guðbergur kýs að hafa svarta hryssu. Hvað
skyldi eiga best við?
Fjögur
Ellefu ár liðu þar til Jóhann sendi frá sér Hill-
ingar á ströndinni, og sjálfsagt að taka það strax
fram að sú bók er talsvert jafnari og betri en Af
greinum trjánna; valið á skáldum og kvæðum
markvissara, ljóðmálið fallegra, öruggara – hér
eru síðustu tvö erindin úr Það sem er vont eftir
þýska skáldið Gottfried Benn:
Afleitt: að þiggja boð
þegar heima er kyrrlátara,
kaffið betra
og samræður óþarfar.
Verst af öllu:
að deyja ekki á sumrin
þegar bjart er yfir öllu
og létt að taka gröf.
Hillingar á ströndinni er jafnasta bók Jó-
hanns Hjálmarssonar sem ljóðaþýðanda. Það er
bók sem nötrar af skáldskap, maður tekur hana
með sér í ferðalög, í flugvél, í strætó, þegar mað-
ur fer á milli herbergja, hún er á náttborðinu –
hinn besti skáldskapur.
Það eru tuttugu og níu skáld í bókinni, þrjú
bandarísk, tuttugu og sex evrópsk. Norræn
skáld, einkum sænsk, eru áberandi í þýðingar-
söfnum Jóhanns, hér eru þau sex og leggja und-
ir sig þriðjung bókarinnar. Við Íslendingar höf-
um undarlega afstöðu til þess sem hefur hlotið
samheitið norrænar bókmenntir. Ég nefni
sænskt skáld og það er geispað. Ég segi norskur
skáldskapur, og einhver réttir mér lambhús-
hettu.
Hér má alveg tala um vanþekkingu eða öf-
ugsnúinn heimóttarskap, því sannarlega kemur
rismikill skáldskapur frá Skandinavíu, og hann
hefur sett svip sinn á höfunda okkar; Hamsun
mótaði Halldór Laxness og þarafleiðandi ís-
lenska bókmenntasögu. Ég þarf vonandi ekki að
nefna Heinesen eða Strindberg – og „hvernig
hefði Jón úr Vör ort“ spyr Gunnar Harðarson í
Ljóðaárbók 1989 „ef hann hefði aldrei lesið neitt
eftir sænsk öreigaskáld? Eða atómskáldin ef
þau hefðu aldrei kynnst verkum eftir önnur
skandínavísk skáld …“ Ég neita því þó ekki að
stundum hefði maður kosið að Jóhann hefði þýtt
ögn færri ljóð eftir norræna höfunda og fleiri
eftir Gottfried Benn eða Paul Celan; en í Hill-
ingum á ströndinni stígur hann þó varla feilspor
í vali á sænskum skáldum. Engu ofaukið, þetta
eru stórskáld, sumir hálfgerðir jötnar eins og
Aspenström eða þá Gunnar Ekelöf:
Hafðu aðgát. Engin hörð orð framar. Það er ekki mikið eftir
af mér
Gráttu ekki yfir mér. Hér er ekki lengur neinn eldur til að
slökkva
.
.
Ég endurtek, en þetta sem ég seinlega skrifa
er allt sem ég á
Er allt mín sök? Ég er bara steinn sem einhver fleygði,
trjábútur sem einhver hefur tálgað
Það er nánast sama hvar er gripið niður í bók-
inni, eintóm stórskáld. Bertolt Brecht, Zbigniew
Herbert, Giuseppe Ungaretti, Antonio Mach-
ado og bandaríska skáldið Louis Simpson með
risafurur sínar, „í höfðum okkar snúast stjörnur
og ský“, og skilgreininguna á bandarískum
skáldskap:
Hvað sem hann er, verður hann að hafa
maga til að melta
togleður, kol, úraníum, tungl, ljóð.
Jóhann nær misgóðu sambandi við þau skáld
sem hann þýðir, fyrr má nú vera slíkt kameljón
að geta runnið saman við hin ólíkustu skáld,
mismunandi ljóðform og stemningar – myndi
slíkt ekki bera vott um skort á persónuleika,
stíl? Og það er nákvæmlega einn af stóru kost-
unum við Hillingar á ströndinni að þar hefur Jó-
hann dregið saman skáld sem kallast á við eitt-
hvað í honum sjálfum, með örfáum
undantekningum eins og í Erik Lindegren sem
hæfir líklega betur hljómmiklum þýðanda á
borð við Hannes Sigfússon, og ekki er ég sann-
færður um tök Jóhanns á hinum snúna og oft
dulráða Georg Trakl. Hinsvegar kemst hann á
gott flug í átökum sínum við eitt af mestu ljóðum
síðustu aldar, Todesfuge eftir Paul Celan; Hel-
fúga, sláandi kvæði sem fangar grimmd nasista
gagnvart gyðingum, grimmd sem er svo hömlu-
laus að hún fær á sig blæ óraunveruleika, abs-
úrdisma. Þitt gullna hár Margarete, við tökum
gröf í loftunum þar er nægilegt rúm:
Svarta mjólk dögunarinnar við drekkum þig á nóttunni
við drekkum þig um hádegið dauðinn er meistari frá
Þýskalandi
við drekkum þig á kvöldin og á morgnana við drekkum
og drekkum
dauðinn er meistari frá Þýskalandi auga hans er blátt
Fimm
Næstu tvö þýðingasöfn Jóhanns, Þrep á sjón-
deildarhring (1976) og Í skolti Levíatans (1988),
eru ójafnari að gæðum en Hillingar á strönd-
inni, það á bæði við um sjálf skáldin og hversu
góðu sambandi Jóhann nær við þau. Hann þýðir
til dæmis allnokkur ljóð eftir tyrknesk skáld og
þó að sumstaðar kvikni gjöfull skáldskapur er
eins og ljóðin renni flest saman við lesturinn,
eins og sérkenni skáldanna hafi misfarist, já,
næstum eins og alræmd orð Roberts Frost um
að ljóðið sé það sem glatast í þýðingum gangi
hér aftur í draugslíki.
Misjafnar bækur, já, og meðan fyrri tvö söfn-
in buðu upp á ágætis upplýsingar um skáldin
eru þær skornar svo við nögl í síðari tveimur
bókunum að einungis ártölin og þjóðernið
standa eftir. En nóg um ofanígjafir því það er
talsvert um markverðan skáldskap í bókunum;
fín ljóð eftir Klaus Rifbjerg, Jósef Brodskí,
Czeslaw Milosz og fleiri, og báðar enda þær síð-
an á bragðmiklum skáldum frá Suður-Ameríku;
Carlos Drummond de Andrade og Ferreira
Gullar, Pablo Neruda og Jorge Luis Borges. Al-
merkustu tíðindin eru þó þýðingarnar á Perú-
manninum César Vallejo (1892–1938); fimm
kvæði í Þrepunum, fjögur í Levíatanum:
Gamli eineygði maðurinn er dáinn, ég man ekki hvað
hann hét, en hann svaf í
morgunsólinni fyrir framan dyr blikksmiðsins
á horninu.
Rayo, hundurinn minn, er dáinn, hann sem var jafn stór
og ég, einhver fleygði í hann steini.
Það gerist eitthvað þegar maður les skáld
eins og Vallejo; klukkur byrja að hringja djúpt
úti í himingeimnum, birtan fellur öðruvísi á til-
veruna. Svona skáld getur breytt móttökuskil-
yrðum þínum, skynjun þinni á heiminum, og því
mikilsvert að það sé þýtt. Ég las einu sinni
kvæðið Ógnvaldurinn tími úr Levíatanum upp-
hátt fyrir vin minn, við sátum í Rósenborgar-
garðinum í Kaupmananhöfn:
Hljóðfæraleikarinn Méndez er dáinn, hávaxinn og oftast
blindfullur, hann sem lék
sorglegar tokkötur á klarínettuna sína svo að hænurnar í
þorpinu sofnuðu löngu fyrir sólsetur.
Þegar lestrinum lauk þagði þessi vinur minn
langa hríð, leit síðan í kringum sig, teygði sig í
bjórinn og sagði: eitthvað hefur gerst.
„Vér dæmum hér um þýðinguna, eftir því
sem hún gerir áhrif á oss, því þýðingin á að vera
í stað frumritsins og verður því að skoðast sem
frumrit,“ skrifar Benedikt Gröndal. „Rayo,
hundurinn minn, er dáinn, hann sem var jafn
stór/ og ég, einhver fleygði í hann steini.“ Ég
man að mér varð starsýnt á þessar línur þegar
ég las kvæði Vallejos, Ógnvaldurinn tími, í
fyrsta sinn, og þær hafa fylgt mér síðan, orðið
hluti af því vopnabúri orða sem maður hefur
ósjálfrátt á hraðbergi. Það kom mér því heldur
betur á óvart þegar ég fór að lesa Vallejo í lof-
aðri enskri þýðingu þar sem „frumritið“ er á síð-
unum á móti til viðmiðunar. Ég uppgötvaði
nefnilega að það er enginn steinn í kvæði Vall-
ejos; hundurinn Rayo er aflífaður með byssu-
kúlu!
Merkilegt starf, að þýða, og vanþakklátt. Orð
Gröndals tilheyra að vissu leyti liðnum tíma, nú-
orðið gerum við þá kröfu að þýðandinn láti
skáldskapinn ljóma á íslenskunni án þess þó að
víkja of langt frá frumtextanum. Ég get ekki
betur séð, þegar litið er yfir þýðingar Jóhanns,
en að yfirleitt kappkosti hann við að sýna frum-
texta og íslenskunni jafnan trúnað, oft með
býsna góðri útkomu. En hann bregður þó stund-
um útfrá þessari meginreglu, þá einkum þegar
hann þýðir suður-amerísk skáld; sonnetta eftir
Borges verður að rímlausu ljóði hjá Jóhanni,
ansi fallegu að vísu. Og sumum kvæðum Vall-
ejos fylgir Jóhann nokkuð nákvæmlega, en svo
breytir hann byssukúlu í stein á einum stað og
einfaldar snúnar en hugstæðar myndir á öðrum,
eins og í kvæðinu Svartur steinn á hvítum steini.
Það mildar þó óneitanlega „glæpinn“ að steinn
er betri en byssukúla og kvæðið um dauðann í
París er hreint afbragð í meðförum Jóhanns,
hinn tærasti skáldskapur.
Hver þýðandi hlýtur að velja sér leið, aðferð,
en maður freistast samt til þess að fetta fingur
út í þegar þýðandi notar ólíkar aðferðir á sama
skáldið. Maður situr uppi með spurningarmerki
í kollinum; kannski hefði einföld skýring frá
þýðanda leyst málið, leyst upp spurningarmerk-
in, eytt hugsanlegum efa um ónákvæmni.
Hvað sem því líður þá hefur Jóhann Hjálm-
arsson þýtt um þrjú hundruð kvæði, hann hefur
sent frá sér fjögur þýðingasöfn, það má finna
þau í öllum betri bókasöfnum og stöku sinnum í
fornbókabúðum. Þeir sem hafa áhuga á skáld-
skap, á litbrigðum sálarlífsins, birtu himins,
myrkri næturinnar eiga að lesa þessar bækur.
Þær eru misjafnar að gæðum, en það besta í
þeim er fjandi góður skáldskapur, og einhver
mætti safna því besta saman í eina bók uppá 200
síður. En það er sólfífill í garðinum í Palmira:
Stúlka gekk hjá.
Brjóst hennar og sólfífillinn
gerðu þig viljalausan.
Og ef það eru ekki brjóst og sólfífill í Brasilíu,
þá er það byssa í Perú:
Einhver fægir byssu í eldhúsinu.
Hvers virði er þá að tala um það sem er fyrir handan?
Og ef ekki byssa í Perú þá sænsk hreinskilni:
Óskaðu einhvers sem mér er unnt að gefa þér: kossa,
nýrrar vetrarkápu, hreinskilni.
Óskaðu þér hreinskilni.
Höfundur er rithöfundur.
„Það gæti jafnvel dottið í mann að fullyrða að þýðingarsöfn Jóhanns, fjórar bækur, séu einskonar
þagnablettir í íslenskum bókmenntum.“
Morgunblaðið/Jóra