Lesbók Morgunblaðsins - 17.05.2003, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. MAÍ 2003
Þ
AU hittust fyrst í fjarlægu landi.
Komin af ólíku efni. Greinar af
ólíkum meiði sem mættust svo
loks í litlum bæ sunnan við stóra
iðnaðarborg í Indónesíu. Hann
svo harður og kaldur. Hafði
ferðast hnarreistur norðan úr
gamalli þýskri iðnaðarborg sem
nú tilheyrði Rússaveldi. Tilheyrði Rússlandi en
var þó ekki í beinu landfræðilegu sambandi við
Rússland. Borg sem stendur við ysta sæ
Eystrasalts. Einmana skika sem aðþrengdur
er af Póllandi og Litháen. Hún svona afar fín og
glansandi komin alla leið frá Suður-Ítalíu. Frá
héraðinu Calabria þar sem ægifögur fjöllin
mæta tærbláu hafinu við gylltar strendur.
Strendur sem oft hafa verið rómaðar sem para-
dís miðjarðar. Ólíkari gátu þau ekki verið.
Þau hittust á borðinu fyrir framan Vidhu,
unga konu sem vann fyrir lág laun 12 til 16 tíma
vaktir í verksmiðju Sanghi-bræðra sem voru
undirverktakar í fataframleiðslu fyrir stór
vestræn tískufyrirtæki. Þetta gerðist á laug-
ardegi, það var hlýr og rakur dagur í Suðaust-
ur-Asíu. Vidhu hafði verið að vinna við að
sauma rennilása og tölur á nýja tegund buxna
úr flaueli fyrir tískurisann HAPP. Hún stóð við
borð sitt í stappaðri verksmiðju Sanghi-
bræðra. Vinnuaðstaðan var hræðileg. Þarna
stóðu um 300 konur við saumavélar sínar og
streðuðu fyrir 30 pens á klukkustund svo halda
mætti ört stækkandi velmegunarvömbum hins
vestræna heims innan sama strengs.
Vidhu ýtti svitastorknu hárinu til hliðar, hún
var farin að tapa einbeitingu enda hafði hún
staðið við nú í 10 tíma stanslaust fyrir utan eina
ferð á salernið. Hennar verk var að sauma
rennilásinn og töluna á flíkina. Það að festa
rennilás á brók var verk sem krafðist einbeit-
ingar. Verk sem ekki var á allra færi. Vidhu leit
niður á skítugt gólfið, uppfullt af afgöngum.
Hún beygði sig niður og þreifaði eftir rennilás í
stórum pappakassa á gólfinu. Hún fann hvern-
ig rennilásarnir örvuðu skynjun sem kallaði
fram hroll í vitund hennar um leið og hún hand-
lék kalt stálið og greip einn. Það var hann, kon-
ungur rennilásanna frá Kalingrad. Hans tími
var kominn. Hann, afkvæmi nákvæms stáliðn-
aðar, hrein meistarasmíð að eigin mati, lá nú í
sveittum lófa Vidhu. Hún reis upp, lagði lásinn
á flíkina og renndi henni undir Singer-vélina
sem var farin að láta á sjá. Vidhu hafði snör og
fim handtök, hún hafði gert þetta svo oft áður.
Hún pírði augun og strauk svitann af enninu
með vinstri handlegg um leið og hún steig á
hraðalinn. Vélin söng og bætti enn á hávaðann í
skemmunni. Lásinn var nú haganlega fastur og
fyrirkominn á þessum brúnu flauelsbuxum.
Honum leið ágætlega miðað við það að stór nál
hafði gengið í gegnum hann 15 sinnum á sek-
úndu í allnokkurn tíma. Nú lá hann þarna á
borðinu sem angaði af viðarolíu sem bæði var
notuð á borðið og til að smyrja saumavélina. Í
þessum raka og hita hafði hún reynst betur en
maskínuolían, auk þess var hún ódýrari. Það
líkaði Sanghi-bræðrum vel.
Bræðurnir voru synir skraddara frá Jak-
arta, Indónesíu. Faðir þeirra hafði komið vel út
úr átökunum sem urðu á sjötta tug síðustu ald-
ar, þegar Suharto hershöfðingi komst til valda
með aðstoð bandarísku leyniþjónustunnar og
Breta. Á þeim árum sem kapítalisminn og
markaðshagkerfið í Indónesíu var skapað
gegnum Suharto á fundum stórfyrirtækja í
Sviss. Fyrirtækja sem á þeim tíma voru að
stíga upp þrepið sem gerði þau að hnattvædd-
um stórveldum sem ógnað gátu öllu jafnvægi í
heiminum eða varðveitt það. Í heimi þar sem
þjóðir voru enn skilgreindar og lönd áttu sín
landamæri. Forsjálir fjárfestar sem barist
höfðu fyrir frjálsum viðskiptum, afnámi tolla
og eigin viðskiptastofnun sem tryggt gæti að-
gengi þeirra að mörkuðum. Stofnun sem lyti
ekki lýðnum eða ræði hans, beint. Þetta gekk
allt eftir. Vinnubúðir voru svo skapaðar víða
um heiminn, allmargar í Indónesíu.
Á þessum umbrotatímum var áætlað að um
ein milljón Indónesa sem stóðu í vegi „hers-
höfðingjans“ hefði verið fjarlægð til grænna
engja eilífðarinnar. Pabbi Sanghi hafði ekki
verið einn þeirra. Þvert á móti hafði hann ávallt
stutt Suharto og notið góðs af því. Hann hafði
nú hætt afskiptum af verksmiðjunum sökum
hrumleika og drengirnir teknir við. Verksmiðj-
an sem Vidhu vann í var sú stærsta utan Jak-
arta. Bræðurnir voru ókvæntir en harðir hús-
bændur. Augu þeirra alls staðar og aðeins eitt
orð í huga þeirra: gróði. Þeir Jilmi og Harti
vissu báðir um tilvist starfsmannastefnu
HAPP og höfðu báðir svarið að fylgja henni í
einu og öllu, en önnur var nú raunin. Starfs-
menn þeirra vissu um tilvist stefnunnar en
þorðu ekki að berjast fyrir því að henni væri
framfylgt vegna þess að þá ættu þeir á hættu
að verða reknir. Því enduðu alþjóðlegar vinnu-
reglur HAPP djúpt ofan í skúffu hjá þeim
Sanghi-bræðrum. Alþjóðavinnumálastofnunin
vildi vel en of langt var frá Genf til Indónesíu,
auk þess sem orðrómur var um að stofnunin
þæði styrki frá lobbýistum stórfyrirtækjanna.
Vestrænu góðgerðarfélögin og fjölmiðlamenn-
irnir reyndust oft einu bugspjót mannréttinda
þessara okuðu starfsmanna, en glíman var snú-
in. Það var ekki einungis við hin alræmdu fjöl-
þjóðafyrirtæki að fást, stjórnir landanna sem
hýstu verksmiðjur líka þeirri sem Vidhu vann í
gerðu allt til að laða erlent fjármagn inn í land-
ið, iðulega á kostnað velferðar borgaranna.
Talan var næst upp á borðið hjá Vidhu. Töl-
urnar voru geymdar í öðrum kassa sem lá við
borð Vidhu. Þær voru afar fínlegar, hringlaga,
glansandi brúnar og Vidhu fann að það lagði
ljúfa angan upp úr kassanum. Angan af ný-
steyptu eðalharðplasti. Hún beygði sig niður
og þefaði lengi … ummm hvað tölurnar ilmuðu
vel. Um leið teygði hún sig ofan í kassann og
greip hana, greip Töluna einu og sönnu frá Cal-
abria. Þarna lá hún í hendi Vidhu á leiðinni til
fundar við rennilásinn frá Kalingrad. Senn
yrðu örlög hennar saumuð föst í flauelsbuxur
og förunautur hennar rennilásinn kaldi. Vidhu
notaði annars konar þráð til að festa töluna.
Talan hafði fjögur allstór göt sem mynduðu lít-
inn ferhyrning í miðri hringlaga tölunni. Vidhu
velti tölunni fyrir sér í hendinni. Þessi dökk-
brúna ítalska tala er öðruvísi, aðeins þyngri og
virtist glansa óvenju mikið. „Ja, það hefur al-
deilis verið lagt mikið í þig,“ tautaði hún fyrir
munni sér um leið og hún lagði hana varlega á
buxurnar. Hún hugsaði ekki meira um það því
ekki mætti hún slá af, greip til saumavélarinn-
ar, stillti hana af og hófst handa.
Þegar talan skaut öðru auganu útundan sér í
sársauka sá hún hvar hann lá þarna svona tígu-
legur frárenndur fyrir neðan hana. Eitt augna-
blik mættust augu þeirra, hún fann fyrir kitl-
andi fiðringi í maganum um leið og saumarnir
hertust um miðju. Henni leið vel. Aldeilis var
hún heppin, svona líka myndarlegur og aðlað-
andi rennilás beint fyrir neðan hana. Hún roðn-
aði, hann horfði svo „fast“ á hana. Tilfinningin
var einkennilegt sambland af vellíðan og
spennu. Vidhu þreif til buxnanna um leið og
talan var föst og fleygði þeim í grindina. Vidhu
steig nú niður af trékassanum, sem gerði stöðu
hennar bærilegri. Vidhu var ekki hávaxin. „Það
er kominn tími fyrir smápásu,“ hugsaði hún um
leið og hún greip um stálgrindina og ýtti henni
á undan sér yfir óhreint gólfið, gegnum vinnu-
salinn og inn á lagerinn. Grindin var þung og
það reyndist Vidhu erfitt að koma henni inn á
lager. Um leið og hún hafði náð einhverri ferð
lenti eitt af fjórum hjólum grindarinnar á klæð-
isbút eða einhverjum öðrum óhreinindum sem
lágu á gólfinu. En einhvern veginn hafði Vidhu
grindina inn á lager. Þar með var hennar hlut-
verki í framleiðsluferlinu lokið og ný verkefni
tækju við.
Öll framleiðsla fyrir HAPP í verksmiðjum
Sanghi-bræðra var send frá þeim fullfrágengin
og beint í verslanir HAPP um allan heim. Um
leið og Vidhu hafði komið grindinni inn á lag-
erinn tók starfsfólkið þar til við að pakka flík-
unum í HAPP-pakkningar. Svona flauelsbuxur
fóru tíu saman í bláar pappírsumbúðir með
hvítu lógói HAPP vandlega fyrirkomið á rétt-
um stöðum. Það var eins og framleiðslan væri
skyndilega hvítþvegin. Hverjum gæti dottið
það í hug þegar slíkir pakkar með tíu buxum
væru opnaðir í verslunum að alþjóðavinnulög-
gjöf hefði verið brotin og börn yngri en 16 ára
tekið þátt í framleiðslunni. Nei, það var eitt-
hvað svo fullkomið við bláan pakkann með hvít-
um stöfunum, eitthvað svo eggjandi að mann
langaði mest að rífa hann upp með von um betri
tilveru. Hann var uppfullur af varningi sem
stuðlað gat að hverskyns fullnægju og jafnvel
ýtt undir félagslegar framfarir í tilhugalífi
kaupanda. Já, samkvæmt auglýsingum gat
HAPP-merkið stuðlað að árangri og gaf
ákveðna ímynd; var semsagt algert happ.
Þarna stóð pakkinn með rennilásnum og töl-
unni og níu öðrum fullfrágengnum buxum og
beið flutnings. Hann var tilbúinn að stíga inn í
efnisheima. Inn í heima þar sem efni var metið
ofar anda, og hið tilvistarlausa, líkt og tóm í
glasi, var metið að litlum verðleikum. Í heimi
þar sem efnið náði yfirhendinni og velgengni
var mæld í efniseiningum en ekki ástandi. Á
ferðalagi inn í þennan heim, sem mótað hafði
margan munann, áttu talan og rennilásinn og
allt föruneyti þeirra eftir að margfaldast að
verðmætum og verða að verslunarvarningi.
„Fyrirgefðu, en þú liggur ofan á mér.“ Talan
var aðframkomin, lásinn þrýsti svo á hana að
hún átti erfitt með að anda. „Ja, ég á nú erfitt
með að hreyfa mig, þeir hafa brotið okkur eitt-
hvað vitlaust saman,“ sagði lásinn. „Geturðu
ekki aðeins hnikað þér til, rétt svo að ég nái
andanum.“ „Ég er ekkert að kvarta yfir þér, ég
kann annars bráðvel við nærveru þína.“ Lásinn
paufaðist við að koma sér úr stað og gerði hvað
hann gat til að geðjast tölunni. „Svona, er þetta
betra?“ „Já, þetta er allt annað líf. Ég er nefni-
lega enn aum í miðjunni eftir allan hamagang-
inn, saumarnir taka enn í.“ „Ég skil, þetta er
heldur engin meðferð, að troða manni svona í
pappaumbúðir, já og svona mörgum í einu,“
sagði lásinn og bretti aðeins betur upp á sig.
„Veistu eitthvað hvert við erum að fara?“ sagði
Talan og ekki var laust við áhyggjutón í annars
silkimjúkri rödd. „Nei, en sjálfsagt eigum við
að fást við eitthvað mikilvægt og nytsamlegt,
ég finn það á mér. Þeir færu nú varla að setja
saman aðra eins stálsmíð og mig nema til ein-
hvers afar sérstaks,“ blés lásinn frá sér og
teygði úr sér af sjálfsöryggi. „Ég kann ekki vel
við mig hér inni,“ stundi Talan upp, „ég er vön
sól og hita en hér er niðamyrkur og aðbúnaður
allur hinn versti.“ „Hvenær heldurðu að við
sjáum dagsljósið, Lási, eða má ég ekki annars
kalla þig Lása?“ „Jú, jú, ja, það er nú það. Það
er erfitt um það að spá, en ég tel þó líklegt að
við kommmmohhhh, hvað … er …“ Lási hafði
misst málið því um leið og hann var að klára
setninguna hafði indónesískur flutningamaður
gripið HAPP-pakkann og fleygt honum inn í
gám, þar sem félagi hans tók við og staflaði
haganlega upp. Þeir yrðu að hafa hraðar hend-
ur, gámurinn átti að fara í flug í kvöld. Það
hafði vantað buxur í HAPP-verslanir í Bret-
landi og þangað var nú tölunni, rennilásnum og
öllu hinu liðinu stefnt.
Á Bretlandseyjum bjuggu um þessar mund-
ir 60 milljónir manna af öllum kynþáttum og
þjóðfélagsstigum. Markaðurinn fyrir fram-
leiðslu HAPPs var afar góður í Bretlandi. Það
byggðist á samspili sálfræðilegra og efnahags-
legra þátta. Mikil áhersla var í þjóðfélaginu á
verðmæti og verslun. Það hafði verið boðskap-
ur markaðarins allt frá fyrstu og síðustu bylt-
ingu Breta, iðnaðarbyltingunni, að meira væri
betra (í eignar- og umráðalegum skilningi).
Velferð, vellíðan, ánægja, hamingja og happ
voru tengd órjúfanlegum böndum við efnislega
velsæld. Neyslan var byggð á þeirri skugga-
legu refskák að langanir væru jafnmikilvægar,
ef ekki mikilvægari en grunnþarfir. Með því að
selja langanir af öllu tagi og jafnvel skapa löng-
un í annars breysku manneðli var gróði tryggð-
ur. Það var gott, því jú, gróði hlaut að stuðla að
hamingju. Þannig var það nú þegar Lási og
Talan fóru síðasta hring yfir Gatwick-flugvöll á
holdvotri nótt í nóvember. Þau næðu í HAPP-
verslun fyrir jólin.
Það hafði enn hitnað í bláa HAPP-pakkan-
um. „Hvað er eiginlega á seyði, við höfum verið
hér í óratíma?“ Lásinn lá nú skekktur við hlið
Tölunnar sem hafði sofnað á ferðalaginu í
þröngri stöðu algerlega njörvuð við buxurnar.
Vidhu hafði greinilega fest hana alltof fast við
flauelið. „Ha, hvað ertu að segja?“ sagði Talan
um leið og hún opnaði augun og reyndi að
teygja úr sér. „Ég er bara að velta því fyrir mér
hvenær við sleppum úr þessari prísund. Hér
erum við búin að liggja í þrýstingi og
TALAN
OG
RENNI-
LÁSINN
„Um leið teygði hún sig ofan í kassann og greip hana, greip Töluna einu og sönnu frá Calabria.
Þarna lá hún í hendi Vidhu á leiðinni til fundar við rennilásinn frá Kalingrad.“
SMÁSAGA
E F T I R H É Ð I N U N N S T E I N S S O N