Lesbók Morgunblaðsins - 28.06.2003, Síða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. JÚNÍ 2003
BRESKI rithöfundurinn
George Orwell, eða Eric Arth-
ur Blair eins og hann hét réttu
nafni, hefði orðið hundrað ára
sl. miðvikudag, en Orwell lést
árið 1950. Af-
mælisins hefur
þó verið minnst
með ýmsum
hætti, m.a. með
afmælisútgáfu af
bók hans 1984,
sem ásamt Ani-
mal Farm er
með þekktustu
verkum Orwells,
og er inngangurinn að þessari
nýju útgáfu ritaður af Thomas
Pynchon sem sjálfur hefur
vakið umtalsverða athygli fyrir
skrif sín. 1984 þykir ekki síður
eiga erindi við lesendur í dag
en á þeim tíma er hún var
fyrst gefin út en orðatiltæki á
borð við „Stóra bróður“ hafa
ratað inn í daglegt mál manna
fyrir tilstilli þessarar bókar
Orwells sem tekur á niðurbroti
sannleikans, frelsis og ein-
staklingseðlisins.
Beðmál einhleypu
stúlkunnar
BÓK Helen Gurley Brown, Sex
and the Single Girl eða Beðmál
einhleypu stúlkunnar eins og
heiti hennar
gæti útlagst á
íslensku, hefur
nú verið endur-
útgefin en bók-
in vakti mikið
fjaðrafok er
hún kom fyrst
út árið 1962. Í
bók sinni tók
Gurley Brown
á málefnum á
borð við kynlíf utan hjóna-
bands og framhjáhald án þess
að þar brygði fyrir sama siða-
vöndunartóni og tíðkaðist í
umræðum um slík mál á þess-
um tíma. Bókin seldist í millj-
ónum eintaka og naut mikilla
vinsælda meðal kvenna, enda
hafði enginn sagt við þær áður
að þær þyrftu ekki að gifta sig
til þess að njóta þess að stunda
kynlíf.
Brenndu börnin
SMÁSAGNASAFNIÐ The
Burned Children of America
eða Hin brenndu börn Ameríku
er að mati gagnrýnanda Daily
Telegraph dapurleg, en jafn-
framt ánægjuleg lesning. Inn-
gangur bókarinnar sem skrif-
aður er af Zadie Smith þykir
og búa yfir miklum innileik, en
sögurnar sjálfar eru verk
ungra bandarískra rithöfunda
á borð við Dave Eggers, Rick
Moody, David Foster Wallace
og Jeffrey Eugenides og eru
þær flestar skrifaðar í rit-
stílum sem gagnrýnandinn
nefnir ofur nærmynd, kæru-
leysisstíl og skopstælingu.
Maðurinn
sem var hvergi
SÖGUPERSÓNAN Jozef Pron-
ek skaut fyrst upp kollinum í
smásagnasafni Aleksandar
Hermon, The Question of
Bruno. Pronek hefur nú fengið
heila skáldsögu út af fyrir sig,
Nowhere Man sem útleggja má
lauslega sem Maðurinn sem
var hvergi. Sagan þykir sér-
lega vel skrifuð og skemmtileg
blanda af ferðasögu Proneks,
blóðugri sögu Bosníu á seinni
hluta 20. aldar, sem og hlýlegri
ástarsögu. Saga Proneks er
sögð frá margvíslegum sjón-
arhornum þar sem Hermon
lætur vini og samferðamenn
Proneks um lýsingarnar.
ERLENDAR
BÆKUR
Orwell
100 ára
George Orwell
Helen Gurley
Brown
Þ
Ó NOKKUR umræða hefur spunn-
ist um þá ákvörðun borgaryfirvalda
að bjóða fyrirtækjunum Og Voda-
fone og Eimskipi að greiða hluta af
kostnaði við þjóðhátíð í Reykjavík
gegn því að auglýsa sig og tengja
ímynd sína þjóðhátíðardeginum.
Kristján G. Arngrímsson blaða-
maður skrifaði harðorðan pistil í Morgunblaðið
síðasta laugardag þar sem hann heldur því fram,
að með því að selja 17. júní á þennan hátt sé hætt
við að táknveruleiki hans breytist og um leið sú
dýpri merking sem býr að baki þessum degi. Þór-
ólfur Árnason, borgarstjórinn í Reykjavík, er á
öðru máli en í bréfi til blaðsins telur hann af hinu
góða að fyrirtæki séu tilbúin að greiða hluta af
kostnaði slíkra viðburða í borginni, en vissulega
verði að hafa í huga að auglýsingar séu ekki yf-
irþyrmandi eða ósmekklegar. Þórólfur bendir á
að hátíðarhöldin við leiði Jóns Sigurðssonar og á
Austurvelli hafi verið með hefðbundnu sniði og
þar hafi ekki sést nein merki um styrktaraðila há-
tíðarinnar.
Í pistli sínum vísar Kristján í forystugrein
Morgunblaðsins á þjóðhátíðardaginn þar sem sett
er fram sú skoðun, að 17. júní sé og verði mesti há-
tíðisdagur þjóðarinnar fyrir sögulegar sakir og
eigi að vera okkur áminning um að varðveita sjálf-
stæði okkar, tungu og sögulega menningararf-
leifð, tengslin við uppruna og rætur, og mikilvægi
þess að þróa lýðræðislega stjórnarhætti. Í huga
margra er sú þjóðernis- og lýðræðishugmynd sem
lesa má úr forystugreininni ósamræmanleg ný-
stárlegri ímyndasköpun stöndugra fyrirtækja
sem vilja bæta stöðu sína frekar með því að tengja
sig jákvæðum og rótgrónum gildum. 17. júní er
einfaldlega ekki hægt að selja vegna þess að þá
breytist merking dagsins varanlega og gildi hans í
núverandi mynd er glatað. Mér sýnist Þórólfur
vera á svipaðri skoðun því hann leggur áherslu á
að raska ekki helgidómi hátíðarhaldanna við leiði
Jóns Sigurðssonar og á Austurvelli með símaaug-
lýsingum, þótt þær snúist um jafn háleitar hug-
myndir og talfrelsi eða málfrelsi. Rætur lýðræð-
isins virðast því í fljótu bragði vel aðgreinanlegar
frá nútímamarkaðsfræðum. Þó má halda því fram
að þessi tvö merkingarsvið heyri undir tvær ólíkar
lýðræðishugmyndir.
Einn þekktasti sagnfræðingur Bandaríkja-
manna á nýliðinni öld, Daniel Boorstin, segir í bók
sinni Democracy and Its Discontents, að lýðræð-
isríkið eins og það hefur þróast í Bandaríkjunum
sé ekki aðeins pólitískt kerfi, heldur og ekki síður
fjöldi stofnana sem hafa að markmiði að gera al-
menningi kleift að eignast allt sem hann girnist. Í
því ljósi setur Boorstin fram þá kenningu að aug-
lýsingar séu mælskufræði lýðræðisríkja sem
freistist jafnframt til að taka sannfæringarmátt-
inn fram yfir þekkingarkröfuna. Mælskufræði
lýðræðisins einkennist af endurtekningu, einföld-
um framsetningarmáta, alnánd og útþurrkun sem
allt eru aflvakar í samfélögum þar sem hagvöxtur
og kaupmáttur eru mikilvægir mælikvarðar á vel-
sæld þegnanna.
Hér verður að nægja að útskýra hugtökin út-
þurrkun og alnánd frekar. Með útþurrkun er okk-
ur talin trú um, að við eigum ekki að sætta okkur
við orðinn hlut, að í gærdeginum geti búið fjötrar
framtíðarinnar. Við eigum einfaldlega rétt á hinu
nýja vegna þess að það er betra. Alnándin felst í
gríðarlegri nærveru auglýsingarinnar sem fyllir
upp í tilveru okkar, færist inn á áður ónýtt svið.
Auða svæðið ógnar neyslulýðræðinu því að þar
missir markaðurinn af tækifæri til að ná til neyt-
andans.
Þrátt fyrir að Og Vodafone-blöðrur blöktu ekki
á leiði Jóns Sigurðssonar er ég ekki viss um að
neyslulýðræðið hafi mætt ofjarli sínum í þjóðhá-
tíðarræðum og ljóðalestri á Austurvelli. Þó að
undirritaður sé vart kominn á miðjan aldur man
hann þær lýðræðishugmyndir sem birtust í sögu-
bókum Hriflu-Jónasar þar sem ættjarðarást og
upprunatrú réðu ríkjum. Ég leyfi mér að fullyrða
að sú lýðræðisást sem aldamótakynslóðin gamla
boðaði sé vikin fyrir neyslulýðræði nýrrar alda-
mótakynslóðar og að virðingarverð aðgreining
Kristjáns og Þórólfs á hátíðleika þjóðhátíðarinnar
og auglýsingamennsku geti ekki orðið meira en
orðin innantóm.
Ég held að við skynjum ekki hugmyndina um
rætur okkar (ímyndaðar eða ekki) með hita þeirr-
ar kynslóðar sem braust til sjálfstæðis. Kynslóðir
eftirstríðsáranna brutust til raunverulegs og
áþreifanlegs auðs þar sem fortíðarhyggja vék fyr-
ir framfaraþrá. Arfleifðin var ágæt en hún mátti
ekki standa í veginum fyrir hinu nýja. Framfara-
hugmynd neyslulýðræðisins er gríðarlega virk í
íslensku samfélagi og hún ryður öllu öðru úr vegi,
uppruna, arfleifð og þeim lýðræðishugmyndum
sem hverfast um hámenningu. Þetta má t.d.
glögglega sjá í þeirri þverpólitísku ákvörðun að
reisa fyrirtæki á grunni landnámsskálans í Að-
alstræti, en þær fornminjar hefðu áður haft hvað
táknrænasta upprunamerkingu fyrir Íslendinga
sem þjóð. Þessi staður sem hefði verið helgidómur
í huga sjálfstæðiskynslóðarinnar er nú tákneyða
sem öðlast fyrst merkingu þegar þar hefur risið
hótel, auður grunnur jafngildir engri arðsemi.
Upprunagoðsagan hefur vikið fyrir framfara-
trúnni.
Ef til vill höfum við glatað einhverju mikils-
verðu, en höfum við ekki fengið margt gott í stað-
inn?
MÆLSKUFRÆÐI LÝÐRÆÐISINS
Upprunagoðsagan hefur
vikið fyrir framfaratrúnni.
G U Ð N I E L Í S S O N
FJÖLMIÐLAR
IHundrað ár voru liðin frá fæðingu Georges Or-wells síðastliðinn miðvikudag. Sumir töldu að Or-
well og bækur hans myndu ekki lifa af lok kalda
stríðsins, að útlistun hans á alræðishugmyndum
hefði enga þýðingu eftir að kommúnisminn félli, en
það er öðru nær. Bækur hans halda áfram að koma
út, ekki síst Animal Farm (1945) og Nineteen
Eighty-Four (1949) sem hægri og vinstri menn
vitnuðu óspart til í harðsvíruðum deilum kalda
stríðsins, en þær eru að vísu langþekktustu bækur
Orwells. Nineteen Eighty-Four kom nú síðast út
með nýjum formála eftir Thomas Pynchon sem hef-
ur verið í framvarðarsveit bandarískra rithöfunda
undanfarin fjörutíu ár (sjá ofar á þessari síðu).
Talið er að Animal Farm og Nineteen Eighty-Four
hafi selst í að minnsta kosti fjörutíu milljón eintök-
um. Frasar úr þessum bókum Orwells lifa einnig
góðu lífi svo sem um að sum dýr séu jafnari en önn-
ur og að Stóri Bróðir fylgist með þér. Hinn síð-
arnefndi hefur raunar fengið byr undir báða vængi
með tilkomu raunveruleikasjónvarpsins og reyndar
eru vinsælir þættir af því tagi nefndir eftir hugmynd
Orwells um Stóra Bróður. Ennfremur hefur langt
og harmrænt andlit Orwells sést prentað á boli og
veggspjöld eins og hálfskuggalegar ásjónur félaga
hans Marx og Che.
IINýlega komu svo út tvær nýjar ævisögur um Or-well sem lést langt um aldur fram árið 1950.
Bækurnar eru eftir Gordon Bowker (George Or-
well) og D.J. Taylor (Orwell. The Life) og þykja góð-
ar viðbætur við þær rannsóknir sem þegar höfðu
verið gerðar á lífi rithöfundarins sem þótti að ýmsu
leyti sérkennilegur og jafnvel dularfullur í háttum.
Orwell hét réttu nafni Eric Arthur Blair en tók sér
ýmis önnur nöfn og brá sér í ýmis önnur hlutverk en
rithöfundarins. Þekktastur var hann sem rithöfund-
urinn George Orwell en það sem hann skrifaði um
manninn með því nafni er að miklu leyti á mörkum
skáldskapar og veruleika. Eric Arhtur Blair og
George Orwell eru því ekki að öllu leyti sömu menn-
irnir, að minnsta kosti þurfa ævisöguritarar að
hafa allan varann á við túlkun sjálfsævisögulegra
skrifa sem Orwell skildi eftir sig í talsverðu magni.
Þá eru ótaldar persónur með nöfnum eins og P.S.
Burton, sem var flækingur, og Kenneth Miles og H.
Lewis Allways sem voru ásamt fleirum hugsanlegir
höfundar fyrstu bókar mannsins sem síðar varð
frægur undir nafninu George Orwell.
IIIOrwell kvað á um það í erfðaskrá, sem hannritaði stuttu fyrir andlát sitt, að engin ævisaga
skyldi rituð um hann. Eins og svo margar óskir lát-
inna rithöfunda hefur þessi verið virt að vettugi. Að
mati ritdómara Times Literary Supplement, sem
fjallar um báðar fyrrnefndar ævisögurnar 20. júní
síðastliðinn, hefur saga Orwells ekki verið sögð
nema að hluta. Sá sem skrifar um Orwell þarf, að
mati ritdómarans, að vera vel að sér um bók-
menntir og pólitík og samhengið á milli þessara
tveggja sviða. Enn hefur engum tekist að gera Or-
well skil á þessum forsendum en sjálfur lýsti hann
sér sem „pólitískum rithöfundi“.
NEÐANMÁLS
ÞÓTT Bandaríkin væru afturhaldssöm
var það þó þaðan sem stærstu kyn-
fræðingarnir komu á síðari hluta 20.
aldarinnar. Þeir voru ólíkir en áttu þó
eitt sameiginlegt: Niðurstöður þeirra
vöktu bæði almennan áhuga og of-
boðslega afneitun þegar kannanir
þeirra leiddu í ljós að töluvert breitt bil
var á milli veruleikans og þeirrar
ímyndar sem Bandaríkjamenn höfðu
hingað til kosið að hafa af sjálfum sér.
Alfred Kinsey reið á vaðið 1948 með
Kynhegðun karla og árið 1953 fylgdi
Kynhegðun kvenna í kjölfarið.
Næst komu til sögunnar þau William
Masters og Virginia Johnson. Ef ekki
væri fyrir rannsóknir þeirra væri enn
ekki búið að koma á kynlífsmeðferðum
í hinum vestræna heimi. Þótt 35 ár séu
liðin síðan þau gáfu út fyrstu bók sína
er kynlífsmeðferð enn talin fremur fram-
andi hér í upphafi þriðja árþúsundsins.
Shere Hite bakaði sér marga óvini
meðal karla þegar hún kom fram á
sjónarsviðið með Hite-skýrsluna árið
1976. Hite setti spurningarmerki við
leggangafullnægingarkenningu Freuds
og boðaði að konur gætu vel verið án
þess að fá lim í leggöng. Vart þarf að
geta þess, að konur tóku skýrslu hennar
fagnandi. [...]
„Hollywood er staður, sem borgar
þúsund dollara fyrir einn koss og fimm
sent fyrir sál þína,“ er haft eftir Marilyn
Monroe, ljósku ljósknanna, sem kvik-
myndaborgin hafði breytt úr mun-
aðarlausri, misnotaðri og óöruggri
stúlku í öskubusku þotualdarinnar. Loks
hafði Hollywood fundið konu sem skaut
engum skelk í bringu en alla langaði í.
Hún vakti athygli frá upphafi og margir
hneyksluðust. Hvernig gat heimsk ljóska
vakið aðra eins eftirtekt? Var hún nokk-
uð meira en kynvera sem búið var að
blása upp í yfirstærð? Þótt margir hafi
gleymt því var Marilyn afurð sjötta ára-
tugarins og þá tíðkaðist alls ekki að
kona sýndi sig sem kynveru jafn-
opinskátt og einlægt og hún gerði. Hún
kom fram á sjónarsviðið áður en hin
eiginlega kvennabarátta hófst og varð
á ófyrirsjáanlegan hátt einn frumherja
hennar.
Þórdís Bachmann
Kistan
www.visir.is/kistan
ÚR SÖGU KYNLÍFS
Morgunblaðið/RAX
Ekta hrossahlátur.