Lesbók Morgunblaðsins - 28.06.2003, Síða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. JÚNÍ 2003 5
session hálfa nótt og eftir það vildi hann endi-
lega fá mig. Og ég þáði þetta ekki eins og fífl. En
svo var ég fljótur að ráða mig þegar Stéphane
Grappelli vildi fá mig í kvintettinn sinn. Þá sagði
ég já eins og skot, – vildi ekki láta það gerast
tvisvar að ég hafnaði tveimur bestu djassfiðlu-
leikurum í heimi.
Mér er eiginlega nákvæmlega sama hvað
músíkin heitir sem ég hlusta á. Það getur eng-
inn sungið um ástina jafn gasalega og Nat King
Cole. Ég á alla geisladiska með honum sem ég
hef fundið. Mér finnst ástin vera svo makalaust
merkilegt fyrirbæri að það jafnast ekkert á við
hana. Mér finnst alveg herfilegt hvernig látið er
núna oft í poppinu. Það er hjakkað á tveimur
þremur nótum í langan tíma og svo er skipt um
frasa án þess að það sé nokkuð í þessu – hvorki
fugl né fiskur. Þú lendir annaðhvort réttu megin
eða vitlausu megin í poppinu. Ég hef alltaf
hlustað mikið á popp og mikið af því hefur mér
þótt ofsalega skemmtilegt, enda alinn upp í
danshljómsveitum frá blautu barnsbeini. Ég á
plötu með frönskum chansons, söngvum frá 12.
og 13. öld, og þar heyrir maður að það voru eng-
ar myrkar miðaldir. Það er bara eitthvað sem
einhverjir Bretar hafa sett á bók, en það var
ekkert svoleiðis. Fólk var bara að syngja og
skemmta sér og elskast og hafa gaman af því að
vera til.
Aðgreiningin í tónlistinni í popp, djass, klass-
ík og allt það skiptir engu máli. Sé þetta gott
stöff sorterar músíkin sig sjálf. Fólk sem hlust-
ar og finnur hvar þykkt er undir skynjar þetta.
Það er bara eitt strik svona, öðrum megin er góð
tónlist en hinum megin léleg.
Ég get til dæmis ekki hugsað mér léttari
músík en að heyra Glenn Gould spila frönsku
svíturnar hans Bachs. Fyrir mér er þetta sú
mesta gleði og hamingja sem til er. Og að heyra
píanóleikarann umla einhverjar aukaraddir
með, sem hann býr til – þetta er engu líkt. Það
er svo merkilegt með músík, hún er ekki til
nema á meðan maður er að hlusta. Um leið og
maður slekkur er eins og ekkert hafi gerst, –
nema það sem maður geymir í höfðinu.“
„Nemandi“ Lionels Hamptons
Eftir því sem á samtal okkar Gunnars líður er
eins og mannhafið á veggjunum verði ágengara
og spurulla. Þetta er allt fólk sem Gunnar geym-
ir líka í hjarta sínu. Lionel Hampton er þarna
við hliðina á Bach, og hann er búinn að horfa
stíft á okkur allan tímann.
„Ég var fyrsti íslenski víbrafónleikarinn, og
Lionel Hampton var minn lærimeistari. Ég
hlustaði á hann spila með Benny Goodman-
kvartettinum á plötum. Áður hafði ég æft mig
með Benny Goodman á þann hátt að ég spilaði á
trommur um leið og ég hlustaði. Ég lærði allar
víbrafónsólóarnar í leiðinni. Þegar ég fór svo að
læra á víbrafóninn spilaði ég sólóarnar með hon-
um og við vorum eiginlega báðir á víbrafón í
Benny Goodman-kvartettinum og -sextettinum
heima í stofu þar sem ég æfði mig. Ég hafði eng-
an kennara hér. Eins var það þegar ég var að
byrja á trommurnar. Þá var Gene Krupa, sem
líka spilaði með Benny Goodman, minn fyrsti
kennari.
Svo heyrði ég það í fréttum í hollenska rík-
isútvarpinu einn morguninn kl. 7.00 að Benny
Goodman myndi spila á einum tónleikum með
gamla sextettinum sínum í Hamborg. Ég skellti
mér upp í flugvél á leið til Hamborgar og var á
flugvellinum þegar Benny Goodman kom og tók
á móti þeim þegar þeir komu út úr vélinni. Þeir
flugu frá Ameríku með Loftleiðum og ég hafði
orðið mér úti um upplýsingar um það hvenær
þeir myndu lenda. Í gamla daga var ég nefni-
lega að læra flugvirkjun hjá Loftleiðum og þetta
voru allt vinir mínir og auðvelt að komast að
þessu. Núnú, þegar þeir komu niður landgang-
inn og Hampton fremstur, þá var ekki um annað
að ræða en að hlaupa á gæjann og knúskyssa
hann. Hann sagði: „Heyrðu, hvað er þetta vin-
ur?“ Ég sagði bara: Þú ert meistarinn minn, ég
er búinn að vera að læra hjá þér í mörg, mörg
ár. Þá sagði hann: „Þetta kemur fyrir. Einhvers
staðar úti í heimi er ég að hitta nemendur mína
sem ég hef aldrei séð!“ Ég var svo með þeim á
þessum einu tónleikum þeirra í Hamborg. Það
kom á daginn að Gene Krupa átti bara þrjá
mánuði ólifaða, dó úr krabbameini. En ég bað
Hampton um að millilenda á Íslandi einhvern
tíma, og fékk adressuna hjá agentinum hans.
Við gætum komið því í kring að hann héldi tón-
leika í Reykjavík. Þá sagði Hampton: „Ég samdi
mitt besta lag, Midnight Sun, þegar ég var að
fljúga yfir Ísland eina sumarnótt í ágúst. Ég vil
endilega koma með bigbandið og spila í Reykja-
vík.“ Nokkrum árum seinna varð þetta að raun-
veruleika. Hann kom með bigbandið og tvær
hjúkrunarkonur sem önnuðust hann, því hann
var orðinn lélegur til heilsunnar. Hann spilaði
samt eins og unglingur og það var svo gaman að
horfa á strákana í hljómsveitnni, þeir voru allir
ungir og hressir og dekruðu hreinlega við gamla
manninn, – gerðu allt til að koma karlinum í stuð
svo það rynni á hann æði. Og þegar hann var bú-
inn að spila til klukkan þrjú um nóttina stoppaði
hann og sagði: „Ég get alveg spilað til morguns,
en þarf ekki einhver að fara að fara til vinnu?“
Þá var hann búinn að spila í hátt í fjóra tíma.
Ég kynntist Benny Goodman líka þarna í
Hamborg. Hann hafði mikinn áhuga á að koma
hingað til að veiða lax – hafði frétt af því að fín-
asti lax í heimi væri í ánum á Íslandi. Ég sagði:
„Elsku drengurinn minn, við möndlum þetta.
Ég klára námið mitt í Hollandi í vor og við redd-
um þessu í sumar – ég fæ einhvern vin minn til
að útvega þér veiði.“ Hann kom og komst í veiði.
Hann kom líka að heimsækja mig. Þá átti ég
heima á hæðinni hérna fyrir ofan. Hann kom
auðvitað með klarinettið og við fórum að
djamma saman okkur til skemmtunar, yndis og
ánægju. Hann sagði: „Þú kannt bara allar út-
setningar sem Benny Goodman-sextettinn hef-
ur spilað á ferlinum.“ Ég sagði bara: „Já, þetta
stimplaðist bara inn í mig þegar ég var að læra
hjá honum Hampton!“ Hann vildi endilega fá
mig í nýja sextettinn sem hann var þá að safna
mönnum í, og ég vildi endilega fá starfið. Ég
sótti um græna kortið, en var hafnað, og fékk
ekki einu sinni leyfi að fara til Bandaríkjanna.
Við Jón Múli ætluðum á Newport-djasshátíðina
en fengum hvorugur passa, af því við höfðum
verið á móti hernum. Þetta var kaldastríðstím-
inn og mikil vitleysa í gangi. Ég fékk semsagt
ekki græna kortið og það þýddi það að ég gekk
heldur ekki í Benny Goodman-sextettinn.“
Þegar ég spyr Gunnar hvort þessi niðurstaða
hafi ekki verið honum sársaukafull svarar hann
með langri þögn. Og talið berst að öðru.
Þrjú ár í Concertgebouw
„Það kom hingað hljómsveitarstjóri og tón-
skáld, Gunther Schuller. Hann samdi tónlist
einmitt af sömu tegund og ég var að semja. Hún
kallaðist third stream, – eða þriðja aðferðin, þar
sem maður tengir saman svokallaða klassíska
músík og djass. Ég samdi verk sem ég kallaði
Samstæður í þessum stíl. Ég kalla þetta kamm-
erdjass. Gunther Schuller bauðst til að kenna
mér ókeypis í New York gegn því að ég yrði
slagverksleikari með honum í hljóðritunum.
Mér þótti það fín vöruskipti. En af því að ég
fékk ekki græna kortið gat ekki heldur orðið af
þessu. Þetta er ástæðan fyrir því að ég sneri
mér alveg að Evrópu.
Ég þekkti sjálfan mig svo vel að ég vissi að
það myndi aldrei ganga fyrir mig að læra í
London. Ef það var hringt og kallað: Það er sím-
inn til þín Gunni, það er Ronnie Scott! – þá vissi
ég að hann myndi segja: Gunni minn, þú verður
að koma að spila í kvöld. Ég hefði mætt með
víbrafóninn minn samstundis. Þannig hefði ég
aldrei losnað úr spilamennskunni með þessa
stóru djassklíku að kunningjum og vinum og
ekki fengið frið til að læra. En að fara til Hol-
lands, það var allt annað líf. Þar gat maður byrj-
að nýtt líf og ég skildi meira að segja víbrafón-
inn minn eftir í Reykjavík. Ég var þó ekki alveg
laus við slagverkið, – því ég fór að læra á pákur
hjá aðalpákuleikaranum í skólanum og hann var
pákuleikari með Concertgebouw-hljómsveit-
inni, sem er álitin ein af þremur bestu sinfón-
íuhljómsveitum í heimi. Þegar ég var að spila
hér heima með Sinfóníuhljómsveitinni voru
fimm æfingar fyrir hverja tónleika, en hjá Conc-
ertgebouw var bara ein – generalprufan og svo
tónleikar. Ég var fljótt farinn að spila með
Concertgebouw og það var þannig að 1. sept-
ember fékk maður nótnabunkann fyrir allan
veturinn – til 30. júní næsta árs. Hér heima fékk
maður nóturnar alltaf á síðasta snúningi. Úti
varð maður að vera hundrað prósent klár á öllu
á þessari einu æfingu. Ég var slagverksleikari
með Concertgebouw í þrjú ár.“
Ekkert getur verið jafn gaman
Enn hefur Gunnar nánast ekkert viljað segja
mér frá tónsmíðum sínum sem eru ærið margar
og fjölbreyttar eftir því. Þar er að finna allt frá
kaþólskum messum til djassverka og söngmús-
ík jafnt sem hljóðfæramúsík. Þeir sem leggja
leið sína í Skálholt í dag fá að heyra eina hlið
þessa fjölhæfa tónskálds, í andlegu tónlistinni
hans. Gunnar hristir bara höfuðið þegar ég
nefni alla fjölbreytnina, – fyrir honum er tónlist
bara tónlist, – skiptir engu máli í hvað skúffu
hún er. Það er bara þessi lína sem hann talaði
um, – sem skiptir henni í gott og vont. En eitt-
hvað hlýtur honum þó að þykja vænna um en
annað af því sem hann hefur gert í tónlistinni.
Hann svarar því hiklaust.
„Mér þykir vænst um að hafa sungið í Pólý-
fónkórnum. Það er óborganlegt að vera alveg
yfir sig ástfanginn og vera að syngja í sama kór
og sú heittelskaða, og vera um leið að syngja
þessa dásamlegu músík eftir gömlu meistarana.
Æ, það getur ekkert verið eins gaman. En svo
er líka gott að lenda í góðri djammsessjón með
úrvals spilurum. Eftir því sem spilararnir eru
betri eru þeir líka blíðari á manninn.“
Ég kveð Gunnar. Hann er á leiðinni í Skál-
holt. Þar ætlar hann að gista og meira að segja
með gamla herbergisfélaga sínum úr KK, – þeir
deildu herbergi þá Gunnar og Guðmundur
Steingrímsson trommari á ferðalögum sextetts-
ins, og ætla að gera það núna. Þar verður örugg-
lega talið í nokkur sóló á borðbrúnir, – og
kannski steina.
begga@mbl.is
M
AÐUR skyldi alltaf telja
dýrlinga seka uns sann-
að er að þeir séu sak-
lausir,“ skrifaði George
Orwell árið 1949. Hann
átti við Mohandas
Gandhi, sem þá hafði
nýlega verið ráðinn af
dögum, en núna mætti eins segja þetta um Or-
well sjálfan, því að á þeim 53 árum sem liðin eru
frá dauða hans er hann orðinn að einskonar póli-
tískum dýrlingi sem bæði vinstri- og hægri-
menn, og allir þar á milli, hafa í heiðri.
En einhvers staðar í allri þessari hetjudýrkun
virðist Orwell sjálfur – sérvitri Englendingur-
inn með skræku röddina, berklana, fátæklegu
fötin sín, barnalegan sósíalisma og allt sitt
kvennafar – hafa glatast, og kannski um leið sá
rithöfundur sem hann var. Orwell hafa hlotnast
örlög margra frægra rithöfunda: Hann er meira
dýrkaður og umtalaður en lesinn.
Á miðvikudaginn voru eitt hundrað ár liðin
frá því hann fæddist og er mikið um að vera í til-
efni afmælisins. Tvær nýjar ævisögur eru ný-
komnar út, auk nýrrar útgáfu af 1984 með for-
mála eftir Thomas Pynchon, og í síðasta mánuði
komu um 300 fræðingar saman í Bretlandi til
þriggja daga ráðstefnu þar sem rætt var um
verk Orwells og arfleifð. Konunglega efnafræði-
félagið hélt upp á daginn með því að birta hina
fullkomnu uppskrift að tei, sem var eitt helsta
áhugamál Orwells og viðfangsefni blaðagreinar
sem hann skrifaði 1946.
En þó er ekki úr vegi að staldra við og huga
að Orwell sjálfum og byrja á öllum göllunum
sem gerðu hann mannlegan. Ef marka má
sjálfsgagnrýnin skrif hans og frásagnir þeirra
er þekktu hann var Orwell undarlegur og erf-
iður maður sem átti fáa vini, treysti ekki útlend-
ingum og var ekki laus við sjálfumgleði. Persón-
urnar í bókum hans eru stífar og ósannfærandi,
umfjöllun hans um konur er einhliða og ber
greinilegan vott um kvenhatur og þá sjaldan
hann minnist á gyðinga er það ekki of geðfellt.
„Á friðartímum hefði ég líklega skrifað skrúð-
yrtar frásagnabækur og ef til vill aldrei orðið
var við að ég hefði einhverja pólitíska sannfær-
ingu,“ skrifaði Orwell. „En málin hafa æxlast
þannig að ég hef nauðugur viljugur lent í að
skrifa einskonar bæklinga.“ Og mikið rétt, það
voru ytri aðstæður sem áttu sterkan þátt í því
hvernig Orwell varð. Áhrifamestu verk sín
skrifaði hann á tíu ára tímabili, frá 1938 til 1949,
þegar Hitler og Stalín létu til sín taka í heim-
inum. Skrif Orwells veita góða hugmynd um það
hverjir þessir menn voru, hvaða tök þeir höfðu á
öðru fólki og hversu margt þeir áttu sameig-
inlegt.
Sjálfur leit hann á líf sitt sem endalausa bar-
áttu við að komast hjá niðurlægingu og ein-
strengingslegur áhugi hans á skrifum var eins
og langvinnt sturlunarástand. „Allir rithöfundar
eru hégómlegir, sjálfselskir og latir, og það sem
fyrir þeim vakir er á endanum óútskýranlegt,“
skrifaði hann árið 1947. „Það er hræðilega
þreytandi raun að skrifa bók, líkt og að liggja
lengi fársjúkur. Maður ætti aldrei að taka sér
slíkt fyrir hendur nema maður sé rekinn áfram
af einhverjum skolla sem maður hvorki getur
staðist snúning né áttað sig á.“
Orwell hét réttu nafni Eric Arthur Blair og
fæddist í Motihari í Bengalhéraði á Indlandi.
Faðir hans var opinber starfsmaður þar og hafði
umsjón með því sem eftir var af ópíumversl-
uninni. Eric gekk í tvo fínustu skólana á Eng-
landi, St. Cyprian’s og Eton. Síðan hélt hann aft-
ur til Austurlanda og var lögreglumaður í
Búrma, sem þá var bresk nýlenda. Einhvern
tíma á þessum árum varð hann sér úti um
minnimáttarkennd sem hann bæði þjáðist af og
nýtti sér sem rithöfundur. „Alveg frá byrjun var
bókmenntametnaður minn blandinn þeirri til-
finningu að ég væri einangraður og nyti ekki
sannmælis,“ skrifaði hann.
Fyrstu skáldsögurnar hans fengu dræmar
viðtökur, en hann haslaði sér völl með tveim frá-
sögnum af lífi fátæklinga á kreppuárunum í
Evrópu, Down and Out in Paris and London
(Örbjarga í París og London) og The Road to
Wigan Pier (Leiðin til Wigan-bryggju). Síðan
fór hann til Spánar og barðist þar með andstæð-
ingum fasista og gaf út Homage to Catalonia
(Katalóníu vottuð virðing) er hann kom þaðan. Í
þeirri bók tók hann afdráttarlausa afstöðu gegn
Stalínisma, en er hún kom út hlaut hún litlar
undirtektir. Nú telst hún klassík. En það var í
þessari bók sem tvíbent grundvallarafstaða
hans kom fullmótuð fram. Hann leit á sig sem
sósíalista og vinstrimann, en samt voru áhrifa-
ríkustu skrif hans hörð gagnrýni á vinstrimenn
sem annað hvort voru fylgjandi alræði eða litu
framhjá því.
Orwell gegndi stöðu bókmenntaritstjóra á
vikuritinu Tribune, sem Verkamannaflokkurinn
gaf út, og skrifaði þar vikulegan dálk, „As I
Please“ (Eins og mér sýnist), um stjórnmál,
dægurmenningu og allt sem honum datt í hug
og fékk greidd heil tíu pund á viku – sem var
minna en byrjendur í blaðamennsku höfðu í
laun á venjulegu, bresku dagblaði á þessum ár-
um.
Auk þessara dálka eru tvær síðustu skáldsög-
urnar hans, Dýrabær og Nítján hundruð áttatíu
og fjögur, eftirminnilegustu skrif hans. Sú fyrr-
nefnda kom út 1944 eftir að fjórir útgefendur,
eins og frægt er orðið, höfðu hafnað henni, þar á
meðal T.S. Eliot hjá forlaginu Faber og Faber.
Sumum fannst bókin of furðuleg, öðrum fannst
ekki viðeigandi að Stalín væri gagnrýndur, þar
sem hann væri dyggur bandamaður Breta og
Bandaríkjamanna í stríðinu við Hitler.
En Dýrabær seldist vel, og þá fyrst eignaðist
Orwell einhverja peninga að ráði. Hann notaði
þá til að ráða barnfóstru fyrir son sinn (eftir að
eignkona Orwells hafði látist skyndilega) og
leigja sér bóndabæ á lítilli, afskekktri eyju úti
fyrir vesturströnd Skotlands. Þar skrifaði hann
megnið af 1984. Hann leit á bókina sem satíru,
en fyrst og fremst er hún útlistun á alræðisvaldi
og sálrænu hliðinni á því, sem Orwell útskýrir
svona: „Að vita og að vita ekki, að vita hið sanna
um leið og maður lýgur yfirvegað, að hafa sam-
tímis tvær skoðanir sem gera hvor aðra að engu,
vita að þær stangast á en trúa því að báðar séu
sannar.“
Í 1984 segir kerfiskarlinn O’Brien við aðal-
söguhetjuna, Smith, sem gómuð hefur verið fyr-
ir andófshugsanir: „Flokkurinn sækist eftir
valdi einungis valdsins vegna. Við höfum engan
áhuga á velferð annarra; við höfum einungis
áhuga á valdi. Þýsku nasistarnir og rússnesku
kommúnistarnir fóru ekki ósvipað að og við, en
þá skorti hugrekki til að horfast í augu við hvað
fyrir þeim í rauninni vakti. Markmiðið með of-
sóknum er ofsóknir. Markmiðið með pyntingum
er pyntingar. Markmiðið með valdi er vald.“
Sem rithöfundur var Orwell lengi að taka út
þroska, sagði góður vinur hans, rithöfundurinn
Julian Symons. Fyrstu skáldsögurnar skorti
það sem Orwell sjálfan skorti: Mannlega þátt-
inn. „Sannleikurinn er sá, að hann hafði ekki
þann áhuga á persónum og flækjunum í mann-
legum samskiptum sem einkennir sanna skáld-
sagnahöfunda,“ skrifaði Symons í inngangi að
Dýrabæ 1993. Orwell hafði einfaldlega ekki
mikinn áhuga. Hann gat verið rausnarlegur,
hjálplegur og jafnvel fundið til samúðar með
þeim sem hann taldi vera bjargarlausa. En hann
var aldrei fyllilega skuldbundinn þeim.
„MARKMIÐIÐ
MEÐ VALDI
ER VALD“
100 ÁR FRÁ FÆÐINGU GEORGE ORWELLS
London. The Washington Post.
George Orwell