Lesbók Morgunblaðsins - 28.06.2003, Síða 11

Daginn eftir segir í dagbók Morgunblaðsins,
að Ellen Kid hafi dansað fyrir fullu húsi og við
mikinn fögnuð áhorfenda, lófaklapp og blóm.
Hún varð að endurtaka marga dansana.
Ingibjörg vitnar í ritgerð sinni til Sigríðar Ár-
mann listdanskennara, sem sá sýningu Ellenar
Kid í Iðnó: „Hún var alveg stórkostleg. Ég man
að hún dansaði nunnu og svo dansaði hún í hvít-
um kjól með rautt um mittið, það var alveg stór-
kostlegur dans, maður heillaðist svoleiðis af
henni.“
Svo föst varð sýningin í huga Sigríðar, að hún
telur hana með því sem hafði áhrif á danssköpun
hennar sjálfrar ellefu árum síðar.
„Þarna hefur verið á ferðinni sýning í stíl hins
nýja, þýska dans,“ segir Ingibjörg. … „Þessi
eina sýning er því alveg einstök …“ Síðar í rit-
gerðinni víkur Ingibjörg ítrekað að því, að nú-
tímadansar Ellenar Kid hafi verið mun eftir-
minnilegri en dansinn eða dansarnir sem hún
dansaði í klassískum stíl.
Í októberlok 1939 auglýsti „The Artist Club“
Cabaret-kvöld á Hótel Borg og kom þar fram,
að Ellen Kid ætlaði að sýna dans.
Veturinn 1939/40 er síðasta starfsár Dans-
skóla Ellenar Kid, en hún lézt sumarið 1941.
„Þær konur,“ segir Ingbjörg í ritgerð sinni,
„sem sáu Ellen Kid dansa eru sammála um að
hún hafi verið heillandi á sviðinu og náð að hrífa
áhorfendur. Þær lýsa henni líka sem afar fín-
gerðri konu, eins og veru úr öðrum heimi, álf-
konu. Sigrún Ólafsdóttir sagði að það hefði líka
verið eitthvað „tragiskt“ við hana.“
Ingibjörg hefur fengið að skoða ýmsa muni
tengda Ellen Kid hjá Katrínu Briem, dóttur Jó-
hanns af seinna hjónabandi, þar á meðal margar
myndir. „Þessar myndir segja meira en mörg
orð. Þær sýna fallega, fíngerða stúlku með
dökkt hár og lifandi andlit sem túlkar vel hug-
hrif dansins sem hún dansar hverju sinni. Skýr-
ust túlkun kemur þó fram í líkamstjáningunni.“
Niðurstaða Ingibjargar er: „Hér er greinilega
vel menntaður atvinnudansari á ferðinni.“
Ellen Kid var listfengin á fleiri sviðum en
dansinum. Á vordögum 1941 sýndi hún nokkrar
vatnslitamyndir með manni sínum í kirkjusal
Þjóðminjasafnsins.
Ellen Kid lézt úr krabbameini 24. júlí 1941,
aðeins 34 ára, og fékk hvílu í kirkjugarðinum að
Stóra-Núpi. Ingibjörg Björnsdóttir hefur eftir
Sigríði Ármann að Ellen hafi verið lögð í kistuna
í hvíta danskjólnum sínum með rauða beltinu.
Katrín Briem segir ljóst, að Ellen hafi verið
sannur fagurkeri: „allt sem hún átti var fallegt.
Ég man til dæmis að einu sinni kom ég til
pabba, þegar hann var orðinn fullorðinn, og
hann var þá að reykja og hafði við hendina ösku-
bakka, sem ég hafði aldrei séð. Þessi öskubakki
var svo vel hannaður og fallega samsettur að un-
un var og hann hafði engu tapað, þótt hann hefði
brotnað og verið límdur saman aftur.
„Hvar fékkstu þennan öskubakka,“ spurði ég.
„Ellen gaf mér hann,“ svaraði hann.“
Í fórum Katrínar eru auk dansmynda af Ellen
Kid sumarmyndir af henni og Jóhanni Briem í
Þjórsárdal, þar sem þau bjuggu í tjaldi meðan
listmálarinn fangaði íslenzka náttúru á strig-
ann. Einnig dvöldu þau á fæðingarstað Jóhanns,
Stóra-Núpi í Gnúpverjahreppi. Þá á Katrín líka
myndir teknar í Dresden, líklega af fjölskyldu
Ellenar. Margar myndanna eru teknar á svölum
húss, sem stendur á bökkum Elbu. Katrín sagði
þeim, sem þetta ritar, að Ingibjörg hefði með
aðstoð þýzka sendiráðsins í Reykjavík, reynt að
grafa eitthvað upp um skyldmenni Ellenar í
Dresden, en án árangurs. Faðir hennar hélt
sambandi við systur Ellenar, en þau hættu að
skrifast á þegar Katrín var unglingur.
Þar með slitnaði sá strengur, sem þýzka álf-
konan batt sínum föðurlöndum.
Elín og Jóhann
Seinni kona Jóhanns Briem var Elín Jóns-
dóttir. Hún var fædd á Ísafirði 26. júní 1914,
dóttir Brynhildar Maack Pétursdóttur og Jóns
Björns Eyjólfssonar gullsmiðs.
Elín ólst upp á Ísafirði til níu ára aldurs, þeg-
ar fjölskyldan flutti til Reykjavíkur. Hún nam
við Kvennaskólann og starfaði í hannyrðaverzl-
unum í Reykjavík að loknu námi.
Elín og Jóhann giftust 1945 og eignuðust þau
þrjár dætur; Katrínu, Ólöfu og Brynhildi.
Katrín Briem, sem nú býr á Stóra-Núpi, sagði
í samtali við greinarhöfund, að foreldrar hennar
hefðu kynnzt í gegnum sameiginlega kunningja
í Reykjavík.
„Það var sérstakt hjá okkur, að við áttum allt-
af tvö heimili; í Reykjavík og á Stóra-Núpi. Við
fluttum búferlum austur á vorin og til baka til
Reykjavíkur á haustin, þegar kennslan tók við
hjá pabba.
Við áttum aldrei bíl, en hins vegar búslóð á
báðum stöðum. Samt var til margs að líta með
undirbúninginn og það fór heill dagur í flutn-
ingana sjálfa.
Svona var okkar líf og sjálf sá ég ekki Reykja-
vík í sumarbúningi fyrr en á unglingsaldri. Og
var þá alveg gáttuð á öllum gróðrinum í höf-
uðborginni!
En þetta hefur ábyggilega ekki verið auðvelt
fyrir móður mína. Aðstæður til heimilishalds á
Stóra-Núpi voru erfiðar í timburhúsi, sem var
reist 1897. Þar var bara kalt vatn. Ég man að
konur heyrðust hafa á orði, að þær myndu aldr-
ei láta bjóða sér þær aðstæður, sem móðir mín
bjó við fyrir austan. En hún var umburðarlynd
og lét sig hafa þetta. Þrautseigja var henni í blóð
borin, held ég.
Pabbi var aldrei heima á daginn. Hann hafði
vinnustofu í Ásaskóla og gekk þangað daglega,
fram og til baka, fimm kílómetra í allt. Mamma
var því bæði húsmóðir og húsbóndi á heimilinu.
Og það vorum ekki bara við; pabbi og systurnar,
heldur voru frændsystkini hennar líka hjá okk-
ur í sveitinni til lengri og skemmri dvalar.
Ég tel að sambúð foreldra minna hafi verið
slétt og felld og í sínum föstu skorðum. Þau voru
mikið fyrir að hafa það huggulegt á kvöldin.
Pabbi vildi gjarnan hafa stemningu; huggulegt
rabb yfir kaffi og vínglasi. Þau voru góð saman.
Ég man ekki til þess, að foreldrar mínir hafi
rætt mikið um málverkið. En hún fylgdist með
því, sem hann var að gera og um hann var sagt
og skrifað. Og hún stóð með honum í einu og
öllu.
Pabbi dó ’91, en mamma var hress öllu leng-
ur. Í lokin fór hún á Hrafnistu, en var þar mjög
stutt og andaðist þar 30. janúar 1998.“
– Hvernig myndir þú lýsa móður þinni?
„Hún var yfirveguð kona, umburðarlynd,
skilningsrík, traust og góð. Og glaðlynd var hún.
Hún átti sex systkini og systkinabörnin sóttu
í að heimsækja hana. Það var eitthvað í fari
mömmu sem laðaði ungt fólk að henni.
Sem móðir var hún ástrík og mjög afgerandi.
Við höfðum allt á hreinu; þetta mátti og þetta
mátti ekki. Auðvitað var þetta hollt, en stundum
hefði ég nú viljað búa við svolítið meira frelsi!
Nú hefur mér þó lærzt að meta þetta við hana
og ég skil að það var vel meint.“
Bræðrasynir Elínar; Björn Böðvarsson hús-
gagnasmiður, og Pétur V. Maack, starfsmaður
Félags járniðnaðarmanna, voru sumrungar hjá
henni á Stóra-Núpi.
„Elín var sómakona í alla staði,“ segir Björn.
„Ég held ég hafi verið ein fjögur sumur hjá
henni fyrir austan og hún var sérstök vinkona
mín alla tíð.
Hún var alltaf svo létt og kát að það var
skemmtilegt að vera nálægt henni. Og hún sá
alltaf ljósu hliðarnar á öllum málum.“
„Ég var hjá Elínu í fjöldamörg sumur,“ segir
Pétur.
„Ég held að hún hafi verið afskaplega frjáls
manneskja, svolítill hippi í sér og tíminn var
henni mjög afstæður. Það voru ekki fastar hefð-
ir á mörgum hlutum; við tókum þetta meira eftir
hendinni hverju sinni, borðuðum þegar við vor-
um svöng og svoleiðis.
Hún var sérstök kona, glaðlynd, hress og kát
yfir öllum hlutum. Ég held að hún hafi verið
endalaus gleðigjafi. Og engu slæmu trúði hún
um nokkurn mann. Það einkenndi viðhorf henn-
ar til manna og málefna.
Börnin mín kynntust henni dálítið, einkum
elztu krakkarnir og þau tala oft um hana upp úr
eins manns hljóði.
Hún var mjög lifandi manneskja.“
Kári Leivsson Petersen segir í minningar-
grein um Elínu Briem, að hún hafi verið hrein
og bein, glaðvær og opin.
„Ég mun minnast tengdamóður minnar sem
traustrar og fordómalausrar vinkonu, sem ég
gat leitað til með ólíkustu mál, öruggur um að fá
á móti tæra hreinskilni frá þroskaðri sál sem
ávallt var ung í anda.“
Elín Briem hvílir í kirkjugarðinum á Stóra-
Núpi, þar sem hún ótrauð ár eftir ár bjó fjöl-
skyldu sinni og frændgarði sumarstað.
Heimildir:
Björn Th. Björnsson: Íslenzk myndlist. Helgafell 1973.
Björn Th. Björnsson: Samtöl við greinarhöfund.
Einar Jónsson: Minningar – Skoðanir. Skuggsjá 1983.
Jón Auðuns: Anna M. Jónsson In memoriam. Morgun-
blaðið 9. október 1975.
Gígja Björnsson: Samtal við greinarhöfund.
Júlíana Gottskálksdóttir: Samtal við greinarhöfund.
Lilja Kristjánsdóttir: Samtal við greinarhöfund.
Nini Andersen: Bréf til greinarhöfundar.
Hulda Valtýsdóttir: „Og hvaðan er maðurinn? spurðu þeir
á bæjunum, þegar við riðum í hlað.“ Samtal við Nini And-
ersen, dóttur Jóns Stefánssonar. Lesbók Morgunblaðsins
10. nóvember 1979.
Valtýr Stefánsson: Jón Stefánsson málari sjötugur.
Morgunblaðið 22. febrúar 1951.
Valtýr Pétursson: Jón Stefánsson, listmálari – minning.
Morgunblaðið 28. nóvember 1962.
Poul Uttenreitter: Maleren Jón Stefánsson. Rasmus
Navers forlag Köbenhavn 1936. Formáli að bók um Jón
Stefánsson. Helgafell 1950. Tómas Guðmundsson sneri á ís-
lenzku.
Aðalsteinn Ingólfsson: Jóhannes Kjarval – Maðurinn og
list hans; Kjarval – Málari lands og vætta. Almenna bóka-
félagið 1981.
Indriði G. Þorsteinsson: Jóhannes Sveinsson Kjarval –
Ævisaga. Almenna bókafélagið 1985.
Matthías Johannessen: Kjarvalskver. Listasafn Reykja-
víkur – Kjarvalssafn 1995.
Niels Chr. Lindtner: Danske og udenlandske forfattere
efter 1914. Politikens Forlag 1977.
Ingibjörg Björnsdóttir: Upphaf nútímalistdans á Íslandi.
Ritgerð til BA-prófs við Sagnfræðiskor Háskóla Íslands,
maí 2002.
Katrín Briem: Samtal við greinarhöfund.
Björn Böðvarsson: Samtal við greinarhöfund.
Pétur V. Maack: Samtal við greinarhöfund.
Kári Leivsson Petersen: Elín Briem – minningargrein.
Morgunblaðið 8. febrúar 1998.
freysteinn@mbl.is
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. JÚNÍ 2003 11
Hvernig læra börn tungumálið?
SVAR: Fólk gerir sér yfirleitt ekki grein fyrir
hversu ótrúlegt afrek máltaka barna er.
Mannlegt mál er mjög flókið kerfi tákna og
reglna en samt ná ósjálfbjarga börn valdi á
móðurmáli sínu á undraskömmum tíma. Flest
börn eru orðin altalandi um 4–6 ára aldur og
hafa þá náð valdi á málkerfinu í meginatriðum,
þótt þau eigi enn eftir að tileinka sér einstaka
reglur málsins og öðlast meiri orðaforða. Börn
ná líka valdi á móðurmáli sínu svo til sjálfkrafa
og án áreynslu. Til samanburðar má nefna að
það tekur stálpaða unglinga og fullorðið fólk
mörg ár að ná valdi á erlendu máli og fæstir ná
sama árangri og börnin þótt þeir stundi
strangt skólanám.
Manninum virðist áskapað að læra mál.
Rannsóknir á heila manna sýna að í vinstra
heilahveli eru sérhæfðar málstöðvar sem sjá
um mismunandi þætti móðurmálsins. Rann-
sóknir sýna einnig að máltöku manna virðast
vera sett ákveðin tímamörk frá náttúrunnar
hendi. Talað er um máltökuskeið eða markald-
ur í máltöku og er þá átt við tímabilið frá fæð-
ingu og fram að kynþroska. Barn verður að
læra móðurmál sitt á þessum markaldri, ann-
ars er ekki hægt að tala um að það hafi neitt
mál að móðurmáli.
Nýlegar rannsóknir á heyrnarlausu fólki og
einstaklingum sem ólust upp án samneytis við
aðra menn benda til að börn nái ekki fullum
tökum á móðurmáli sínu nema máltakan fari
fram fyrir 4–6 ára aldurinn. Rétt er að taka
fram að táknmál heyrnarlausra er fullgilt
mannlegt mál sem lýtur sömu lögmálum og
talað mál. Heyrnarlaust fólk sem lærði banda-
rískt táknmál á aldrinum 5–12 ára hafði mál-
fræði táknmálsins ekki eins vel á valdi sínu og
fólk sem ólst upp við táknmál frá fæðingu.
Heyrnarlaust fólk sem fyrst komst í kynni við
táknmál eftir kynþroskaaldurinn átti í enn
meiri erfiðleikum með málfræði táknmálsins.
Erfiðleikar þessa fólks voru svo miklir að jafn-
vel þótt það hefði notað táknmál í 30 ár þá var
ekki hægt að tala um að það hefði táknmál, né
nokkurt annað mál, að móðurmáli.
Rannsóknir á heyrandi einstaklingum sem
ekki lærðu sitt fyrsta mál fyrr en eftir að þeir
voru orðnir kynþroska sýna það sama. Þessir
einstaklingar geta tileinkað sér orð málsins og
merkingu þeirra en þeim tekst til dæmis ekki
að ná fullum tökum á beygingum né þeim
reglum sem gilda um setningagerð í móð-
urmáli þeirra. Málnotkun þessa fólks er því
mjög óeðlileg og það fylgir ekki málfræði-
reglum sem börn sem ganga í gegnum eðlilega
máltöku á máltökuskeiði virða alltaf. Sem
dæmi má nefna að þetta fólk fylgir engum
reglum um orðaröð og getur því sagt sömu
setninguna á marga vegu sem flestir væru
rangir í máli fullorðinna. Bandaríska stúlkan
Genie sem ólst upp í algjörri einangrun frá
mannlegu samfélagi til 13 ára aldurs náði til
dæmis ekki tökum á orðaröð enskunnar þrátt
fyrir mikla þjálfun eftir að hún fannst. Eft-
irfarandi setningar sýna að orðaröð Geniear er
mjög afbrigðileg: ’Maður kaupa mjólk, Mjólk
maður kaupa, Kaupa maður mjólk’ en setning-
arnar merkja allar: Maðurinn keypti mjólk.
Ung heilbrigð börn sem eru að læra móðurmál
sitt tileinka sér hins vegar mjög fljótt þær
reglur sem gilda um orðaröð í móðurmálinu og
villur í orðaröð eru tiltölulega sjaldgæfar.
Eins og komið hefur fram bendir ýmislegt
til að börn komi ekki í heiminn algjörlega
óundirbúin undir máltökuna heldur virðast
þau hafa ákveðna hugmynd um hvernig mann-
leg mál eru uppbyggð. Þessir meðfæddu hæfi-
leikar vísa veginn í máltökunni sem sést meðal
annars á því að flest heilbrigð börn feta svip-
aða slóð þegar þau eru að tileinka sér móð-
urmál sitt. Þannig er ekki aðeins máltaka ís-
lenskra barna svipuð í grófum dráttum heldur
máltaka barna víða um heim. Börn gera held-
ur ekki hvaða villu sem er meðan á máltökunni
stendur. Mál barna er reglubundið frá upphafi
og hvert stig málþroskans hefur sínar eigin
reglur. Reglur barna á ákveðnu stigi eru hins
vegar oft aðrar en reglur fullorðinna. Það
koma sem sagt fram ákveðin frávik, eða villur,
í máli ungra barna. Það einkennir slík frávik
að þau eru alveg reglubundin. Með hverju stigi
sem börn ganga í gegnum í málþroska svipar
málkerfi þeirra meira til málkerfis fullorðinna
og að lokum hafa þau sömu eða nær sömu
reglur á valdi sínu og fullorðnir.
Máltaka barna er skapandi reglubundið
ferli. Börn læra ekki málið með því að end-
urtaka eins og páfagaukar það sem fullorðnir
segja. Þau læra móðumál sitt að mestu leyti
sjálf og eins og margir kannast við þá þýðir lít-
ið að leiðrétta mál ungra barna. Börn fylgja
sínum eigin málfræðireglum og virðast verða
að átta sig á því sjálf að reglur þeirra eru rang-
ar. Þannig er til dæmis mjög erfitt að fá ung
börn til þess að endurtaka orð og setningar
sem ekki falla að málkerfi þeirra. Barn sem er
á því skeiði að mynda fleirtöluna ’fótar’ af ’fót-
ur’ á til dæmis mjög erfitt með að endurtaka
setningu þar sem rétt fleirtölumynd (’fætur’)
kemur fyrir. Slík óregluleg atriði í beygingu
lærast tiltölulega seint og börn eru ekki mót-
tækileg fyrir leiðréttingum fyrr en þau eru
komin á ákveðið stig í málþroskanum.
Þó að börn virðist að mestu tileinka sér
móðurmálið og reglur þess sjálf þá má ekki
gleyma því að samskipti við annað fólk á mál-
tökuskeiði eru nauðsynleg forsenda þess að
börn nái valdi á máli. Af samskiptum við fólk
læra börn orðaforða málsins og margar reglur
þess. Í uppvextinum mótast málkennd manna
og miklu skiptir að málfyrirmyndir barna séu
góðar. Rannsóknir sýna að börn sem mikið er
talað við og lesið fyrir hafa meiri orðaforða en
börn sem lítið er sinnt og þau ná einnig fyrr
valdi á ýmsum setningagerðum móðurmáls
síns. Það má kannski segja að grundvall-
aratriði móðurmálsins lærist að miklu leyti
sama hvernig börnum er sinnt en það hversu
góðir málnotendur þau verða fer eftir því
hvers konar máluppeldi þau hljóta.
Sigríður Sigurjónsdóttir, dósent í íslensku við HÍ.
HVERNIG
LÆRA BÖRN
TUNGUMÁLIÐ?
Hvaða tungumál eru töluð á Spáni? Hvað er vit-
að um minnsta fugl í heimi? Af hverju er vatn
blautt? Hvað er margmiðlun? Þessum spurningum ásamt fjölmörgum
öðrum hefur verið svarað að undanförnu á Vísindavefnum.
VÍSINDI
Morgunblaðið/Sigurður Jónsson
Börn læra tungumálið að mestu sjálf.